Вена, пятніца, добрае надвор’е, якое не часта радуе жыхароў тамтэйшай сталіцы, што прымусіла мяне задумацца і перагледзець свой рэйтынг «шэрых / змрочных гарадоў», у якім Менск займаў першае месца. Больш за месяц я не адважвалася зайсці ў гэты будынак, і мая няўпэўненасць была выкліканая, хутчэй, жаданнем адцягнуць прыемны момант (як калі самае смачнае пакідаеш на потым), чым сцішшу перад сучасным мастацтвам.

MUMOK— шматабяцальная абрэвіятура. Такая ж маналітная, як і сам будынак. Сем паверхаў: чатыры ўгару — тры долу.

Будынак MUMOK у Вене

На самым версе — 5 мастакоў: Джон Балдэсары — амерыканскі прадстаўнік мінімалізму і канцэптуальнага мастацтва. Майк Келі — таксама амерыканец, вучань Балдэсары, працы якога падаліся мне найбольш цікавымі. Часта ягоная ўвага скіравана на дзіцячыя траўмы, успаміны і сацыяльныя нормы. «MemoryWare» («Прадукты памяці») уяўляе з сябе серыю прац, «MemoryWareFlat #18» (2001) — гэта вялізнае (216 х 318) палатно, на якое хаатычна прымацаваныя розныя дробязі, пярсцёнкі, асадкі, значкі, перліны, бранзалеткі, гузікі, ракавінкі, гадзіннікі і ўсё-ўсё, што можна адшукаць у сябе дома, пакорпаўшыся ў шафах і скрынях са старызнай. Гэты аб’ект можна вывучаць гадзінамі, першы раз я прачытала назву не як «MemoryWare», а як «MemoryWave» («Хваля памяці») — і, думаецца, падсвядомасць не проста так падкінула гэтую ідэю, бо, калі я стаяла там, перад гэтым нагрувашчваннем смецця для адных і скарбніцай для іншых, мяне пачала захлістваць хваля ўспамінаў з дзяцінства.

Кожны раз, сустракаючы такія творы сучаснага мастацтва, я быццам адкрываю нешта новае, хоць на самой справе гэта ўжо сядзела недзе ўва мне, а мастак проста здолеў пацягнуць за нейкую слушную нітачку — і оп-ля: я квітнею эмоцыямі і ўнутрана ўсміхаюся, быццам у момант revelation.

Майк Келі Memory Ware Flat #18, 2001

Пол МакКарці — амерыканскі мастак, майстра гратэску і шакавання, быў прадстаўлены інсталяцыяй «BavarianKick» (1987) («Баварскі штурхель»), якая ўяўляла з сябе павялічаны (у вышыню недзе метры 2) механізм, на аснове якога замацаваныя баварскі мужчына і баварская жанчына, кожны за сваімі дзвярыма, якія праз нейкі час «выходзяць» са сваіх дзвярэй, чокаюцца куфлямі з півам і даюць адно адному выспятка нагой. Ілюстрацыя вечнай тэзы, што каханне і нянавісць ходзяць поруч.

Бельгійскі мастак Ян Веркруіс быў вымушаны глядзець са здымкаў-аўтапартрэтаў акурат на інсталяцыю Пола МакКарці, але, здаецца, гэта яго не вельмі засмучала, бо ён быў паглыблены ў шахматную гульню і разгляданне пясочнага гадзінніка.

Марцін Кіпенбергер — нямецкі мастак, прадстаўнік Новых дзікіх (ням. NeueWilde— група нямецкіх і аўстрыйскіх мастакоў, што ў 1980-я вырашылі парваць з мінімалізмам і канцэптуальным мастацтвам, вярнуўшыся да ідэй фавістаў), з даволі правакатыўнымі працамі, якія чамусь не знайшлі ўва мне водгуку, — пэўна, быццё (якое вызначае свядомасць) апынулася для нас розным. Гісторыі вакол Кіпенбергера падаліся мне значна цікавейшымі за самі працы (зноў жа абмоўлюся — за тыя, што былі прадстаўлены ў MUMOK). Так, напрыклад, выпадак з ягонай інсталяцыяй «Wenn’s anfängt durch die Decke zu tropfen» («Калі пачынае кропаць з даху»),

калі прыбіральшчыца Дортмундскага музея «Остваль» вырашыла пачысціць «брудную» пляму на творы мастацтва, — сапсаваўшы працу (якая была, аднак, застрахаваная на 800 000 еўра).

Ёсць падазрэнне, што стасункі абслугоўваючага персаналу і сучасных мастакоў у музеях ці галерэях — асобная тэма для даследавання. Цэлы дзень знаходзіцца ў памяшканні, дзе крычаць два тэлевізары, проста немажліва, нават калі ты вельмі любіш сучаснае мастацтва. Пакуль я хадзіла па залі паверха нумар 3, наглядчык (гэта, дарэчы, яшчэ адна рэч, нетыповая для беларускіх музеяў: маецца на ўвазе, што гэта не бабулькі ці жанчыны пенсійнага ўзросту, а сімпатычныя і не вельмі мужчыны) спачатку ціха, а потым усё гучней і агрэсіўней дражніў людзей з тэлевізара, затым паклікаў калегу з суседняй залі і папрасіў пабыць тут нейкі час замест яго.

Аўтар, прадстаўлены на трэцім паверсе, што так нерваваў наглядчыка, — Брус Наўман — амерыканскі мастак, вядомы сваёй шматграннасцю (праца з гукам, скульптура, неонавыя надпісы-інсталяцыі), галоўным крэда якога выступае стварэнне сітуацый, якія б дэзарыентавалі гледачоў. Відэаінсталяцыя «Goodboybadboy» (1985) — гэта два тэлевізары, на адным з якіх — белая жанчына сярэдніх гадоў, а на другім — малады афра-амерыканец. Яны паўтараюць адны і тыя ж фразы, мяняючы спражэнне дзеяслова «tobe» ў выказваннях: «Iamagoodboy / Wearegoodboy…» («Я добры хлопец / Мы добрыя хлопцы…») і «Ihate / Youhate / Wehate / Thisishating…» («Я ненавіджу / Ты ненавідзіш / Мы ненавідзім / Гэта ненавісна») — пры гэтым кожным разам мяняецца інтанацыя, якая ад спакойнай перарастае ў агрэсіўную.

Відэа Бруса Наймана «Goodboybadboy»

2.

Першае, што кідаецца ў вочы, калі заходзіш на другі паверх, — сцяна, завешаная аркушамі паперы А-4 ў рамках, на якіх адбіты розныя лічбы. А вось і канцэптуалісты. Я набліжаюся да аркушаў і пачынаю разгадваць загадку: чаму такая паслядоўнасць, чаму гэтыя лічбы? Складваю, памнажаю і — о цуд — я знаходжу ключ да паслядоўнасці і радуюся, як дзіця. Наведвальнікі, што заходзяць у залю пасля мяне, не настолькі цікаўныя, яны сузіраюць гэтае мора лічбаў і літар і крочаць далей.

Адзіная жанчына на гэтым паверсе (калі не лічыць мяне і яшчэ парачку наведвальніц) — нямецкая мастачка Хане Дарбовен. Яна, як і японец Он Кавара, паглыблена ў асэнсаванне часу як прасторы. Ейная праца «EinJahrhundert (Bücherei)» («Тысячагоддзе (Бібліятэка)», 1970–71 гг.) адлюстроўвае час выпадковага стагоддзя ў абстрактнай форме, што мяняе погляд на час як на нешта лінейнае. Пачынаючы з першага дня кожнага месяца стагоддзя, Хане Дарбовен складае лічбы кожнай даты: напрыклад, 28.02.14 будзе 17, бо 2+8+2+1+4=17. Цікава, што некаторыя іншыя даты, калі скласці іх лічбы, будуць мець тую ж «выніковую» лічбу, напрыклад, 30.05.54 альбо 01.01.96. Усе гэтыя вылічэнні размяшчаюцца на аркушах паперы, што і прадстаўлены гледачам.

Он Кавара робіць штосьці падобнае. Ягоная праца «OneMillionYears» («Мільён гадоў», 1970) — гэта 10 тамоў па 200 старонак, на кожнай з якой змяшчаецца па 500 датаў. Усё пачынаецца з года 9983131 д. н. э і сканчваецца 1969 г. н. э.

Праца, якая спрабуе візуалізаваць той час (мільён гадоў), што быў да моманту стварэння гэтага твора мастацтва. Фізічная прысутнасць такога прамежку часу выклікае супярэчлівыя пачуцці: быццам шмат, а быццам і мала.

Он Кавара «Мільён гадоў» (1970)

Далей — больш інсталяцыйных аб’ектаў, што працуюць на цялеснае ўспрыняцце сябе ў прасторы: Карл Андрэ, Сол Ле Віт, Дональд Джад, Франц Вэст, Мікеланджэла Пісталета і інш.

3.

Першы ўзровень адведзены тром мастакам рознага пакалення, якія, аднак, уздымаюць адно пытанне — як магчыма мастацтва. Зноў толькі мужчыны: Герхард Рыхтэр, Хайма Цоберніх, Марсэль Бродхарс, — праўда, на гэтым паверсе ўжо сустракаюцца і наглядальніцы. Спынюся на апошнім з аўтараў. Марсэль Бродхарс — бельгійскі паэт, рэжысёр, скульптар, які ў свае 40 гадоў вырашыў прысвяціць сябе візуальнаму мастацтву. Дарэчы, чатыры верхнія ўзроўні — гэта творы з калекцыі Антона і Анік Герберт, да якіх дададзены экспанаты з калекцыі MUMOK таго ж перыяду, аб’яднаныя пад назвай «Musée à vendre pour cause de faillite» («Музей на продаж з прычыны банкруцтва»), якая належыць Бродхарсу. Маю ўвагу гэты мастак прыцягнуў сваімі эксперыментамі з мовай і мастацтвам.

Напрыклад, праца «Carte du Monde Poétique» («Паэтычная мапа свету»), дзе зверху на першапачатковым надпісы «Carte du Monde Politique» («Палітычная мапа свету») у слове «politique» закрэслена «li» (лі) і ўстаўлена «е» (э). Сутнасць у назве, бо больш на мапе нічога незвычайнага няма, але канцэптуальна гэта прымушае глядзець на яе інакш. Вось яна — сіла слова.

Марсэль Бродхарс «Паэтычная мапа свету» (1968)

Паверхі —1 і 3 — акупаваныя працамі, аб’яднанымі пад назвай «DieGegenwartderModerne» — шмат аб’ектаў, менш палотнаў і відэа, імёны ад вядомых да малавядомых, але з усяго гэтага збору мне запала / запомнілася толькі адна праца — аўстрыйскай мастачкі Ганны Артакер. І жаданне распавесці менавіта пра гэтую работу прымусіла мяне сесці за гэтае эсэ.

«Невядомы авангард» — серыя з дзесяці гістарычных здымкаў, што вісяць на сцяне ў шэраг. Група сюррэалістаў, група дадаістаў і г. д., ля кожнай фатаграфіі побач ёсць легенда, на якой пазначаны ўсе, хто прысутнічае на здымку.

Панарамны здымак серыі Ганны Артакер

Ходзіш, чытаеш імёны, бачыш, што ёсць тыя, імёны якіх не захаваліся, яны пазначаны ў легендзе як «unbekannt» («невядома»).

Ну і што. Здымкі як здымкі, магчыма, цікавыя гісторыкам мастацтва і аматарам фатаграфіі, але праз пэўны час пачынаеш заўважаць адну заканамернасць: на ўсіх здымках толькі па адной жанчыне, а потым заўважаеш і другую заканамернасць — постаці, пазначаныя словам «unbekannt» — і ёсць тыя жанчыны. Правяраеш да канца шэрагу — усё сыходзіцца, і тады ты разумееш задумку мастачкі. Прысутнасць жанчын у гісторыі як такой, і гісторыі мастацтва ў прыватнасці — тэма, якая ўздымаецца ў гэтай працы і якая настолькі трапна і элегантна выказана Ганнай Аркерт пры дапамозе мастацкіх сродкаў.

Я ўсміхаюся разам з аўтаркай, настрой мой паляпшаецца, нарэшце на сямі паверхах знайшлося тое, што так выкшталцона ўшчыпнула патрыярхат за ягоны тлусты бачок. Побач чуецца руская мова, мужчына, смеючыся, дзеліцца ўражаннямі з сяброўкай: «Слушай, если б наших школьников водили смотреть на такое, сразу бы позвонили директору». Справа ў тым, што тут школьнікам сапраўды ладзяць адмысловыя заняткі і сустрэчы, на якіх распавядаюць пра гэта «страшнае і незразумелае» сучаснае мастацтва.

Справа густу — любіць яго ці не, але прынамсі вы атрымліваеце інструмент, каб пры жаданні мець магчымасць пакорпацца ў целе мастацтва і, магчыма, адшукаць штось для душы.

Візіт у MUMOKчарговым разам запэўніў, што сучаснае мастацтва — гэта складаны, далёка не адназначны феномен, проста глядзець на які — ужо не атрымаецца, тут трэба думаць, ведаць і адчуваць. Як і для фемінізму, для сучаснага мастацтва неабходна эмпатыя, інакш яго прачытанне можа застацца на ўзроўні «унылое говно».

 Вольга Гапеева

Фатаграфіі © Вольга Гапеева. На вокладцы: Брус Наўман «Секс і Смерць», 1985

Меркаванні аўтараў не заўсёды супадаюць з пазіцыяй рэдакцыі. Калі вы заўважылі памылкі, калі ласка, пішыце нам.