Тэкст лекцыі Аляксея Братачкіна «Спорт і нацыяналізм: галоўнае не перамога, а ўдзел?» адбылася 15 траўня 2014 года ў межах выстаўна-дыскусійнага праекта «OFFSIDE». Мова арыгінала – руская. Друкуецца ў скароце. Цалкам чытаць на «Новая Эўропе».

Як звязаны спорт і нацыяналізм у беларускім кантэксце? Ці стаў Чэмпіянат свету па хакеі, які прайшоў у Менску, трыумфам мадэлі «афіцыйнага нацыяналізму», якая з’явілася пры Аляксандры Лукашэнку? Якую ролю адыгрывае спорт у працэсе нацыянальнай ідэнтыфікацыі беларусаў?

Вокладка часопіса «Таймер» з сімвалам Чэмпіянату, якая ўяўляе сабой мікст з розных ідэнтыфікацый: маскуліннасці спорта і такога ж канструкта нацыі, адсылка да еўрапейскай ідэнтычнасці

***

Па-першае, пры даследаванні сувязі спорту і нацыяналізму ў беларускім кантэксце варта звярнуць увагу на тое, што развіццё спорту высокіх дасягненняў стала адным з сімвалічных рэсурсаў для прызнання Беларусі на міжнароднай арэне. Спорт стаў адным з спосабаў прызнання і рэпрэзентацыі «новых нацый» пасля распаду СССР, Беларусь тут не выключэнне, тым больш што такія стратэгіі выкарыстоўваліся на працягу ХХ стагоддзя многімі краінамі (у суседняй Літве адным з відаў спорту, якія забяспечылі міжнароднае прызнанне, стаў, напрыклад, баскетбол).

Улічваючы своеасаблівую палітычную ізаляцыю Беларусі, якая надышла ў другой палове 1990-х, спорту надаецца асаблівае значэнне. Аляксандр Лукашэнка ўвесь час параўноўвае спорт з дыпламатыяй, надаючы яму гэты адметны статус (у такім падыходзе можна ўбачыць і адгалоскі «халоднай вайны» і спартыўнага супрацьстаяння краін «капіталістычнага і сацыялістычнага лагера»).Існуе ўстойлівае перакананне, што менавіта спорт з’яўляецца тым, што можа спрыяць пазнаванню Беларусі ў свеце: напрыклад, прадстаўнік Беларусі на апошнім конкурсе «Еўрабачанне-2014», атрымаўшы заданне адлюстраваць нацыянальны сцяг краіны, выклаў яго малюнак з каляровых хакейных шайбаў. Уключанасць Беларусі ў сусветныя спартовыя падзеі таксама сведчыць пра ступені закрытасці /адкрытасці палітычнага рэжыму, пра яго геапалітычныя арыентацыі.

У Беларусі ж поспехі ў спорце ўспрымаюцца ў якасці маркера поспеху краіны, знака яе адкрытасці, яе магчымасці даказаць, што яна не горш за іншых.

Па-другое, таксама неабходна даследаваць сувязь паміж спортам і тым, што часта называюць «афіцыйным нацыяналізмам» (тэрмін «афіцыйны нацыяналізм» выкарыстаў у сваіх «Уяўных супольнасцях» Бенедыкт Андэрсан, апісваючы дзяржаўную палітыку Расійскай імперыі ў XIX стагоддзі, цяпер яго часта ўжываюць даследчыкі сувязі спорту і нацыяналізму, пазначаючы спробы дзяржавы стварыць «зверху» пэўную мадэль калектыўнай ідэнтычнасці). Якога кшталту «афіцыйны нацыяналізм» (або часам кажуць «дзяржаўны нацыяналізм») спрабуе стварыць палітычны рэжым, які існуе ў Беларусі?

Мы ўсе ведаем, што, калі палітычны рэжым у Беларусі вынаходзіў спосабы калектыўнай ідэнтыфікацыі, ён звярнуўся да кан-гістарычнай памяці пра «Вялікую Айчынную вайну», а таксама да рознага кшталту практык выключэння (напрыклад, у зваротах Аляксандра Лукашэнкі на працягу доўгага часу гучалі выразы, праз якія за межы «беларусаў» выводзіліся некаторыя групы насельніцтва — славутая «пятая калона», напрыклад, і інш.). Таксама, як адзначаюць сацыёлагі, ва ўяўленнях пра тое, што такое «беларусы», уласцівых афіцыйнаму дыскурсу, зусім невялікае месца займае адсылка да этнічнай і культурнай традыцыі (як кажа сацыёлаг Аляксей Ластоўскі, гэта мінімалісцкая мадэль ідэнтычнасці, у межах якой не існуе асаблівых культурных патрабаванняў, кшталту абавязковага ведання беларускай мовы ці беларускай гісторыі, да тых, хто жадае быць беларусамі). І калі палітычны рэжым мала звяртаецца да этна-культурнай традыцыі, то на што абапіраюцца яго спробы мабілізацыі грамадзян і прэтэнзіі на прызнанне?

Можна адразу адказаць — у тым ліку і на дасягненні спартсменаў, якія прадстаўляюць Рэспубліку Беларусь. У цэнтры дзяржпрапаганды ў Беларусі — і спартыўныя дасягненні, а таксама шэраг іншых тэм, якія не маюць дачынення да этна-культурнай традыцыі. Даследчыца нацыяналізму Кэтрын Вердэры калісьці пазначыла характэрныя рысы мадэлі «сацыялістычнай нацыі», якая ўзнікла ва Усходняй Еўропе: «Замест акцэнту на палітычных правах або этнакультурным падабенстве сацыялістычны патэрналізм пастулюе маральную повязь, якая яднае падданых з дзяржавай, — гэта іх права на долю ў пераразмеркаванні грамадскіх прадуктаў.

Меркавалася, што падданыя не з’яўляюцца ні палітычна актыўнымі грамадзянамі, ні падобнымі паміж сабой у этнічным сэнсе: ад іх патрабавалася, як ад малых дзяцей у сям’і, быць удзячнымі спажыўцамі дабротаў, якія выбіралі для іх кіраўнікі» [1].

Фактычна беларускі «афіцыйны нацыяналізм» атрымаў у спадчыну мадэль «сацыялістычнай нацыі», апісаную Вердэры, у цэнтры ўвагі якой у дачыненні да грамадзян — іх палітычная лаяльнасць. Беларускі «афіцыйны нацыяналізм» хоць і стварае ўласную гісторыю і ўласныя дасягненні, будуецца таксама па канонах «вялікага савецкага міфа», куды ўваходзілі асваенне космасу (усе мы чулі пра не зусім удалую спробу запусціць беларускі касмічны спадарожнік «Белка»), навука і тэхніка (сімвал постсавецкай эпохі — будынак Нацыянальнай бібліятэкі ў Менску), спорт і інш. Дарэчы, менавіта пры размове пра спорт Лукашэнка часта выкарыстоўвае паняцце «нацыі» (у 2012 годзе, пасля няўдалага футбольнага матча Беларусь — Іспанія, Лукашэнка загаварыў пра «ганьбу нацыі»).

Размова пра сувязь спорту і афіцыйнага нацыяналізму ў Беларусі прадугледжвае яшчэ некалькі пытанняў. Адно з іх — даследаванне таго, як «афіцыйны нацыяналізм» становіцца часткай штодзённасці, «баналізуецца» (як пра гэта пісаў Майкл Біліг), прымаецца грамадзянамі. Характэрны прыклад такіх практык — «вынаходніцтва традыцыі» хакея, пабудова лядовых палацаў. У савецкую эпоху хакей быў значны ў СССР, але нельга сказаць, што ён быў асабліва істотны ў БССР, дзе для яго адсутнічала інфраструктура (Палац спорту з лядовай пляцоўкай у Менску пабудавалі напрыканцы 1960-х).

Пасля прыходу Лукашэнкі да ўлады і шэрагу перамог хакейнай зборнай Беларусі хакей пачынае ператварацца ў «нацыянальны» від спорту. Замест чатырох пляцовак узнікае парадку дваццаці васьмі «лядовых палацаў », прапаганда хакея як віду спорту нарастае. Гэтаму спрыяе і поспех некаторых спартсменаў, у прыватнасці, нябожчыка Руслана Салея (спорт пасля яго камерцыялізацыі і прафесіяналізацыі ў Беларусі таксама стаў успрымацца ў масавай свядомасці як адзін са спосабаў узыходу сацыяльнай мабільнасці). Гульня ў хакей таксама падкрэслівае маскуліннасць і дамінаванне першай асобы дзяржавы: яго каманда (куды ўваходзяць і некаторыя бізнесмены) практычна заўсёды выйграе, а сам Аляксандр Лукашэнка гуляе ў ёй пад нумарам «1». Будаўніцтва лядовых палацаў у грамадстве часта ўспрымалі крытычна, пазней да іх «прывыклі», яны сталі часткай пейзажу раённых цэнтраў і гарадоў, у некаторых з іх пачалі праводзіцца даволі спецыфічныя цырымоніі (у лядовым палацы ў Баранавічах планавалі праводзіць вяселлі). Такім чынам апрапрыяцыя спорту палітычным рэжымам адбылася, а «афіцыйны нацыяналізм» стаў часткаю паўсядзённага жыцця.

Іншае пытанне — ці можна на прапагандзе спартыўных дасягненняў пабудаваць устойлівую мадэль «афіцыйнага нацыяналізму», — даследаванні гісторыі ГДР (адной з самых паспяховых спартыўных краін у былым сацыялістычным лагеры) паказваюць — не.

Па-трэцяе, пры дапамозе спорту людзі спрабуюць канструяваць персанальныя і калектыўныя ідэнтычнасці, у тым ліку і ствараючы праекты ідэнтычнасці, альтэрнатыўныя «афіцыйнаму нацыяналізму». Апрапрыяцыі спорту — гэта не толькі задача афіцыйнага нацыяналізму, але і канкурэнтных праектаў калектыўнай ідэнтычнасці. Рэдакцыя газеты «Наша ніва» і аўтары праекта папулярызацыі беларускай культуры «Будзьма беларусамі» таксама спрабуюць выкарыстоўваць спорт для стварэння пэўнай мадэлі калектыўнай ідэнтычнасці. Для гэтага яны папулярызуюць спартсменаў і спартсменак, чый вобраз укладаецца ў пэўны канон — плывунню і алімпійскую чэмпіёнку Аляксандру Герасіменю і чэмпіёна па тайскім боксе Віталя Гуркова. Яны цікавыя якраз тым, што выказваюць увагу да беларускай мовы, гісторыі ВКЛ, гэта значыць да той этна-культурнай і гістарычнай традыцыі, на якую практычна не звяртае ўвагу «афіцыйны нацыяналізм».

Яшчэ адзін аспект выкарыстання спорту для дэманстрацыі сваёй ідэнтыфікацыі — вывешванне бел-чырвона-белых сцягоў, сімволікі, якая фактычна знаходзіцца пад забаронай у Беларусі, адсылае да перыяду 1991–1995 гадоў і да пэўных версій гістарычнай памяці. Такая сімволіка ў асноўным выкарыстоўваецца за межамі Беларусі, хоць і былі выпадкі яе дэманстрацыі ўнутры краіны на спартыўных матчах. У мяне, на жаль, не захавалася выява, на якой можна ўбачыць суіснаванне дзвюх сімволік: чырвона-зялёнай, «афіцыйнай» і бел-чырвона-белай, «апазіцыйнай». У ходзе ўкраінскіх падзей адбылася своеасаблівая палітызацыя часткі футбольных фанатаў у Беларусі, і яны прадэманстравалі гэта, павесіўшы банэр са словамі падтрымкі Украіны, што выклікала рэпрэсіўную рэакцыю беларускіх уладаў.

Калі сказаць некалькі слоў пра тое, што не з’яўляецца спортам высокіх дасягненняў, напрыклад, пра рост папулярнасці язды на ровары, звязанай са спортам і «здаровым ладам» жыцця, то і гэта можа разглядацца ў нейкім сэнсе як практыка ідэнтыфікацыі, якая адсылае да «еўрапейскасці», да жадання жыць у камфортным гарадскім асяроддзі, «як у Еўропе». Цікава, што ўлада не так даўно пакарала штрафам арганізатараў велапрабегу «стыляг» у Менску, прадэманстраваўшы сваё жаданне кантраляваць публічныя прасторы, і гэты выпадак сімвалічны, таму што ў дадатак адсылае да самога паняцця «стылягі», нонканфармісцкай сацыяльнай з’явы савецкай эпохі.

Велапрабег «стыляг» / фота naviny.by

Працягваючы гутарку пра ролю спорту ў практыках калектыўнай і персанальнай ідэнтыфікацыі, варта сказаць, што магчымасці такой ідэнтыфікацыі шырокія, гаворка ідзе пра клас, гендэр, этнічнасць і інш. У супольнасці менскага футбольнага клуба «Дынама» ў сацыяльнай сетцы «Вконтакте» заўзятары збіраюць звесткі пра тое, з якога яны менскага «раёна» (аказваецца, вельмі шмат заўзятараў з раёна Серабранкі, які лічыцца «спецыфiчным» у сацыяльным сэнсе, «пралетарскім», так бы мовіць).

Калі чытаеш гісторыі заўзятараў на сайце беларускіх футбольных фанатаў belultras.by, бачыш, як фанаты пераходзяць ад «лакальнай» ідэнтычнасці да «нацыянальнай», на іншы ўзровень: пачынаюць балець за нацыянальную зборную, а не толькі за мясцовыя каманды.

Таксама цікавыя гісторыі фанатаў са стажам, якія перажылі распад СССР і якім давялося пачынаць балець не за «савецкія» каманды, а за «беларускія». Выезды фанатаў за межы Беларусі фіксуюцца з пачатку 1980-х, у сувязі з гэтым у заўзятараў узнікаюць «нацыянальныя пачуцці» і пры гэтым актыўна выкарыстоўваюцца стэрэатыпныя назвы іншых нацыянальных фанатаў — «лабусы», «хахлы» і г. д.Гэтыя «нацыянальныя пачуцці» былі яшчэ падмацаваныя перамогай менскай футбольнай каманды «Дынама» ў чэмпіянаце СССР у 1982 годзе.

Цікавы аспект — з’яўленне замежных легіянераў у беларускім спорце. Еўрапейскія правыя, як вядома, хваравіта ставяцца да «этнічнай чысціні» спорту і да праблемы лаяльнасці спартсменаў этнічнага паходжання, якое адрозніваецца ад «дамінантнага». Ле Пен у 1998 годзе абураўся тым, што ў французскай зборнай па футболе гуляюць тыя, хто не належыць да «этнічных французаў» (хоць менавіта гэтыя гульцы потым прынеслі перамогу Францыі). Варта ўспомніць і скандальны «тэст на крыкет», прапанаваны ў 1990 годзе кансерватыўным брытанскім палітыкам Норманам Тэбітам. Ён прапанаваў правяраць на лаяльнасць тых выхадцаў з каланіяльных уладанняў Брытаніі, якія балелі не за брытанскую каманду па крыкеце, а за свае каманды. Крыкет у прынцыпе быў «прышчэплены» падчас каланіяльнай экспансіі.

З’яўленне замежных легіянераў у Беларусі выклікала розную рэакцыю: трэнер гандбольнай каманды «Дынама» (была распушчаная) Барыс Дзеніч выказваўся ў сваім інтэрв’ю пра тое, што «замежнікі ў Беларусі адчувалі нядобразычлівае стаўленне з боку трэнераў клубаў, федэрацыі і часткі гледачоў».

Па-чацвёртае, яшчэ адна сфера даследавання — гэта аналіз дыскурсу пра спорт у Беларусі, вывучэнне таго, як дыскурс пра спорт «нацыяналізуецца», даследаванне таксама рэпрэзентацый спорту ў медыя. Найважнейшая асаблівасць афіцыйнага (і не толькі) дыскурсу пра спорт у Беларусі, тое, што кідаецца адразу ў вочы, — гэта яго «мілітарызацыя». Пра спорт разважаюць як пра «вайну», пра спартыўныя спаборніцтвы — як пра «бітвы». У якасці прыкладу хочацца прывесці загалоўкі на сайце спартыўнага партала «Прэсбол»: пра перамогу Домрачавай — «Дашына зорка. Гераічнае цяперашняе народа-пераможцы», пра сустрэчы спартсменаў пасля перамогі — «Сустракай, краіна велізарная!». Усё гэта адсылае, як мы бачым, да «Вялікай Айчыннай вайны». Яшчэ адзін прыклад мілітарызаванага загалоўка — «Менск бярэ Маскву».

Нават адкрыццё Чэмпіянату па хакеі ў Менску праходзіла 9 мая — у афіцыйны «Дзень Перамогі». Па паведамленнях прэсы, «Лукашэнка падкрэсліў, што адкрыццё чэмпіянату праходзіць у асаблівы дзень — Дзень Перамогі: «У той жорсткай вайне мы са Злучанымі Штатамі Амерыкі былі па адзін бок барыкад. Мы разам змагаліся супраць карычневай чумы, супраць нацызму. А сёння на гэтым кавалку лёду нас будзе падзяляць гэтая чырвоная лінія. І дай Бог, каб у нашым жыцці мы толькі ў спорце былі твар у твар і па розныя бакі барыкад».

У такім ракурсе сапраўды спорт выглядае як такой субстытут вайны — мы замест вайны спаборнічаем не на жыццё, а на смерць.

І хоць сацыёлаг Норберт Эліас таксама разглядаў спорт як альтэрнатыву вайне, усё ж неабходна сказаць, што небяспека такога атаясамлівання або ўяўлення пра спорт заключаецца ў тым, як пра гэта пісаў Майкл Біліг, што падчас спартыўных спаборніцтваў пастаянна захоўваецца проціпастаўленне «мы» / «яны», і гэта ў нейкі момант можа выйсці па-за рамкі спорту,у зусім іншую сферу.

«Нацыяналізацыя» дыскурсу пра спорт адбываецца ў медыя пры дапамозе дастаткова простых прыёмаў — калі там змяшчаюцца паведамленні пра тое, што «нашыя» перамаглі. Гэтага кароткага слова дастаткова, па заўвазе Майкла Біліга, «самыя важныя словы банальнага нацыяналізму часцяком аказваюцца самымі кароткімі: «мы», «гэта» і «тут»…». Пры гэтым адбываецца высвятленне таго, хто такія «нашы», напрыклад, у адным з тэкстаў «Прэсбола» пад назвай «Свой погляд. RUS не гуляе ў хакей»: «Цікавасць да гэтага матча (паміж Расіяй і Фінляндыяй у перыяд Алімпіяды ў Сочы. — Заўв. аўт.) была асаблівай. У нас многія па інерцыі ўспрымаюць каманды ўсходніх суседзяў як свае. Так і пытаюцца: як нашы згулялі?». Ці карэспандэнт піша, захапляючыся сочынскай Алімпіядай і заадно дэманструючы пэўную ідэнтыфікацыю: «Хто б што ні казаў у адрас Расеі з яе рэкорднымі выдаткамі на правядзенне Алімпіяды і іншае, нават я, скончаны русафоб, і тое па-добраму ўражаны грандыёзнасцю сочынскага праекта».

Камерцыялізацыя спорту прывяла да таго, што дыскурс пра яго стаў «эканамізавацца», прагматыка дасягненняў агаляецца — калісьці прэзідэнт казаў пра тое, колькі грошай выдаткавалі на спорт, а толку няма, і ён заявіў, што калі спартсмены прайграюць, то яны вярнуць грошы.

Як успрымаюцца ў Беларусі спартовыя перамогі: выпадак Домрачавай

Гаворка ідзе пра медыйныя спрэчкі ў лютым 2014-га з нагоды перамог Дар’і Домрачавай і іншых спартсменаў на апошніх Алімпійскіх гульнях у Сочы (самі гэтыя гульні таксама сталі вялікай медыйнай падзеяй і падставай для палітычных спрэчак). Перамогі беларускіх спартоўцаў выклікалі спрэчкі, якія можна прыблізна структураваць наступным чынам:

1) гэтыя перамогі звязаныя з беларускім аўтарытарызмам, што азмрочвае іх значнасць, паколькі гэта працуе на папулярызацыю палітычнай сістэмы, 2) гэтыя перамогі адносяцца да спартовых перамог, не варта змешваць спорт і палітыку і трэба балець за краіну, выносячы за дужкі палітычную сітуацыю, 3) даволі вялікая маса каментарыяў ўтрымоўвала сцверджанне таго, што перамога — гэта выдатна, гэта ўсё працуе на краіну і нацыянальны гонар, без усялякай спробы «адлучыць» спорт ад палітыкі.

У гэтых спрэчках цікавая прысутнасць сацыяльнай крытыкі: так ці інакш адбываецца тэматызацыя «жыцця пры аўтарытарызме», падымаецца праблема грамадзянскай пазіцыі і сацыяльнай адказнасці.

Я думаю, калі сцісла абмеркаваць гэты пункт, то будзе карысным успомніць пра эсэ Ханны Арэнт «Асабістая адказнасць пры дыктатуры», дзе яна якраз кажа і пра тыя рэжымы сучасных, не таталітарных дыктатур, якія не з’яўляюцца «злачыннымі» ў поўным сэнсе слова. Згодна з Арэнт, усё ж у Домрачавай не вельмі вялікая ступень адказнасці, хоць яна і існуе. Але мяне цікавіць не столькі ступень гэтай адказнасці, колькі змена погляду на спартыўныя дасягненні пры аўтарытарных рэжымах, якая можа адбыцца пасля таго, як гэты аўтарытарны рэжым знікае, як і знікае заўсёды наяўная пры ім амбівалентнасць сацыяльных паводзінаў.

І тут я хачу ўспомніць не такі яскравы прыклад, як Алімпіяда 1936-га ў нацысцкім Берліне, а чэмпіянат свету па футболе ў Аргенціне ў 1978 годзе, які адбыўся пасля таго, як да ўлады ў 1976 годзе прыйшла ваенная хунта (у выніку яе праўлення, паводле афіцыйнай статыстыкі, «знікла», гэта значыць было забіта, фактычна каля 9000 чалавек, па дадзеных праваабаронцаў «знікла» каля 30 000 чалавек). Дэмакратыя вярнулася ў Аргенціну ў 1983 годзе.

Фінал чэмпіянату свету па футболе ў Аргенціне ў 1978 годзе

Чэмпіянат адбыўся ў Аргенціне, нягледзячы на пратэсты міжнародных арганізацый, і нават самі зняволеныя, «зніклыя», слухалі паведамленні пра гульні па радыё. У фінале зборная Аргенціны перамагла, і капітан Акоста па мянушцы «Тыгр», адзін з катаў, падчас гэтага фіналу, пачуўшы, як зняволеныя радуюцца і крычаць: «Мы выйгралі», — зайшоў да іх у памяшканне і радаваўся разам з імі, а затым узяў некалькі чалавек у машыну і вывез у горад, у ахоплены весялосцю натоўп, каб паказаць, што ўсім пляваць на зняволеных і правы чалавека. Адна са зняволеных нават папрасіла прыўзняць дах машыны:

хацела закрычаць пра тое, што яна адна са «зніклых», але перадумала, таму што зразумела, што яе прымуць за вар’ятку пасярод гэтага нацыянальнага карнавала.

У 2003 годзе быў задуманы памятны матч, звязаны з «гісторыяй аргенцінскага футбола», на якім чакалася больш за 60 тысяч гледачоў, а прыйшло толькі 9000 чалавек, і нават легендарны герой тых дзён, футбаліст Кемпес, не з’явіўся на гэтым матчы. Памяць пра хунту і траўму аказалася мацнейшай за памяць пра спартыўныя перамогі. Многія сучаснікі тых падзей казалі, што яны не ведалі пра тое, што адбываецца, а футбалісты сцвярджалі, што яны проста «хацелі стаць чэмпіёнамі». Як апісваў адзін з даследчыкаў, гэтую сітуацыю можна назваць «дыялектычнай» — як «шоу жаху і міф нявіннасці» (апісанне выпадку цалкам узята з кнігі «National Identity and Global Sports Events. Culture, Politics, and Spectacle in the Olympics and the Football World Cup»).

***
У сваім невялікім эсэ «Балбатня пра спорт», напісаным яшчэ ў канцы 1960-х, пасля студэнцкіх хваляванняў, Умберта Эка разважае пра сувязь спорту і палітыкі. Пачынаецца эсэ з папярэджання пра тое, што «ёсць рэч, зрабіцьякую — як быважнагэтані было — ні студэнты, ні паўсталыягараджане, ні актывістырухуглабальнагапратэстуніколіне змогуць: акупавацьфутбольнаеполеў нядзелю». На думку Эка, такое сакральнаестаўленне да спорту абумоўленатым, што для многіх «балбатня пра спорт» фактычна замяняе палітычнуюгаворку, ператвараецца ў яе эрзац, а паняцці «быць спартсменам» і «гаварыць пра спорт» змешваюцца.

Партрэт Д.Дамрачовай на выставе ў Палацы мастацтваў

У беларускім кантэксце гэта азначае, што многія не ўсведамляюць, наколькі яны дэпалітызаваныя ў прынцыпе, нават наадварот, актыўна разважаюць пра спартыўныя падзеі, важнасць «перамогі Домрачавай», маўляў, не трэба змешваць спорт і палітыку,

і ўспрымаюць гэтую балбатню ў якасці сапраўднай грамадзянскай пазіцыі. Гэта значыць, мы бачым, як працуе дыскурсіўны механізм пазбягання і абароны ад сацыяльнай адказнасці ў беларускім кантэксце.

Паводле апытання НІСЭПД, апублікаванага ўжо пасля Алімпіяды ў Сочы, «спорт аб’ядноўвае беларусаў, а не раз’ядноўвае іх», і спрабаваць выкарыстоўваць спорт для палітычнага пратэсту бессэнсоўна.

Крысціна Айзенберг адзначыла, што «наіўную здагадку, што пад тытулам “спартыўнай асобы” павінен хавацца чалавек, які жыве па законах “высакароднасці” (“Fairness”), можна ігнараваць ад самага пачатку», а спартсмена трэба разглядаць як пэўны канструкт : «спартсмен разглядаецца… як сацыяльная фігура, якая паддаецца ўплыву пераменлівых, збольшага супярэчлівых імпульсаў і з прычыны гэтага сама ўвесь часзменлівая сацыяльная фігура; што дазваляе выказаць здагадку, што цяперашняе яе аблічча з’яўляецца вынікам шматлікіх метамарфоз».

Згодна з Айзенберг, у перыяд да Першай сусветнай вайны спартсмены падавалі сябе і свае дасягненні як праявы іх «асобы», а ўжо пасля Першай сусветнай вайны іх сталі ўспрымаць у якасці «герояў спорту», якія працуюць на свае супольнасці, у тым ліку і нацыянальныя: «У адрозненне ад сваіх папярэднікаў, якія цікавіліся ў першую чаргу прэзентацыяй сваёй “асобы”, атлеты пасляваеннага часу павінны былі служыць таварыствам, няхай гэта будзе нацыя, саюз ці каманда. Яны павінны былі быць не знакамітасцямі ці зоркамі, але самаадданымі, гатовымі на ахвяры “героямі”, якімі нібыта ўжо праявілі сябе спартсмены —удзельнікі вайны». На мяжы ХХ–XXI стагоддзяў парадыгма ўспрымання спартсменаў зноў стала мяняцца ў бок «асобы», хоць для многіх важным застаўся вобраз «героя спорту».

Як адзначае Крысціна Айзенберг, «у канцы XX стагоддзя з яго багатай пераменамі гісторыяй атлеты паспяхова эмансіпаваліся ад службы інтарэсам палітыкі, нацыі і ідэалогіі; аднак ад духу гэтага стагоддзя да гэтага часу не змаглі вызваліцца нават тыя з іх, хто з’яўляецца “асобай”» [2].

Спрэчкі пра Домрачаву і іншых спартсменаў у беларускім кантэксце якраз дэманструюць тое, як многія ўсё яшчэ ўспрымаюць постаць спартсмена ў якасці «героя / гераіні нацыі», хоць камерцыялізацыя спорту і працэсы глабалізацыі ўжо руйнуюць гэты вобраз.

Напрыклад, тэнісістка Вікторыя Азаранка ў большай ступені пазіцыянуе сябе ў якасці «асобы», у той час як Домрачава, хоць і імкнецца да гэтага, але ўдзельнічае ў рытуалах, звязаных з «афіцыйным нацыяналізмам» у Беларусі, закладвае цэглу на суботніку разам з прэзідэнтам. Але, мяркуючы па выставе ў Палацы мастацтваў, многія хочуць яе такой і бачыць. Пры размове пра Домрачаву, вядома, лепш ссоўваць фокус гаворкі з яе «асабістых якасцяў» на больш структурныя рэчы, якія ўключаюць калектыўныя каштоўнасці і ўяўленні: напрыклад, як мы разглядаем саміх спартсменаў — у якасці «героя спорту», які служыць нацыі, саюзу, камандзе, ці гэта «асоба», «індывідуальнасць»? Гэтыя чаканні кажуць і пра нас саміх. Цікава і тое, што на неафіцыйным фан-сайце Дар’і Домрачавай асноўная (калі не пераважная) частка каментароў — гэта падзякі самой спартсменцы, і практычна нідзе не згадваюцца беларуская дзяржава і палітычны рэжым.

Чэмпіянат свету па хакеі-2014: трыумф «афіцыйнага нацыяналізму» і «глабалізацыя зверху»?

Чэмпіянат па хакеі якраз належыць да класу падзей, якія праблематызуюць ідэнтычнасці і спрыяюць канструяванню новых: многія, напрыклад, прымалі ўдзел у выбары сімвала чэмпіянату, які павінен быў утрымліваць у сабе, акрамя сімволікі, звязанай са спортам і хакеем, яшчэ нейкую аўтэнтыку, беларускасць.

Неабходна было таксама вырашыць, якой будзе кухня ў кафэ, як транслітараваць надпісы ў метро з назвамі станцый (гэта выклікала сапраўдную патрыятычную дыскусію, якая аслабіла, на думку некаторых, «афіцыйны нацыяналізм»),якім будзе афармленне, уся «дэкаратыўная» частку чэмпіянату і г. д. І ўсё гэта на фоне прэвентыўнага затрымання палітычных актывістаў, высялення студэнтаў з інтэрната дзеля «замежных турыстаў» і іншых падобных практык. У Менску былі створаны «зоны гасціннасці», адна з якіх была напрыканцы свята зачышчана спецназам ад наведвальнікаў.

У прэсе з’явілася вялікая колькасць матэрыялаў, у якіх апісваліся ўражанні замежных турыстаў ад Беларусі і яе жыхароў (такая спроба выявіць сябе пад поглядам «іншых»), асаблівы акцэнт рабіўся на паведамленнях пра расейкіх турыстаў (украінская сітуацыя паўплывала на чаканні аўтараў і тон гэтых паведамленняў). Беларуская зборная па хакеі даволі паспяхова выступіла, але чэмпіянат выйграла Расея. Весткі пра гэта радасна былі сустрэты і многімі беларускімі заўзятарамі, а сумесныя гулянні расеійскіх і беларускіх заўзятараў выклікалі каментары пра тое, што беларусы здраджваюць сваёй краіне.

Што ж у выніку адбылося ў Менску? З аднаго боку, усё выглядае, быццам адбыўся трыумф «афіцыйнага нацыяналізму». Многія наносілі чырвона-зялёную сімволіку на твары, крычалі «Беларусь», размахваючы чырвона-зялёнымі сцягамі. Але праблема заключаецца ў тым , што гэтая хваля «спартыўнага нацыяналізму» можа быць цалкам не тоеснай «афіцыйнаму нацыяналізму», нават нягледзячы на багацце афіцыйнай сімволікі, а таксама можа дэманстраваць не столькі поўны поспех «афіцыйнага нацыяналізму», колькі правал альтэрнатыўных спроб стварэння вобразаў, важных для ідэнтыфікацыі і не звязаных з «афіцыйным нацыяналізмам». Іншымі словамі, чэмпіянат можа дэманстраваць сітуацыйных поспех «афіцыйнага нацыяналізму».

Акрамя таго, правядзенне чэмпіянату і яго вынікі не могуць выкарыстоўвацца для доўгачасовай мабілізацыі насельніцтва, якое вяртаецца ад свята да сацыяльных праблем.

Таксама варта адзначыць, што чэмпіянат можа апісвацца і як досвед рэпрэсій, і як досвед свабоды, атрыманай насуперак рамкам, пастаўленым дзяржавай, якая не магла цалкам кантраляваць тое, што адбываецца нават у «зонах гасціннасці». Цікава і тое, якая ўсё ж мэтавая аўдыторыя спартыўных падзей у Беларусі: па некаторых дадзеных, у тым ліку рэйтынгаў спартыўных тэлеперадач, трансляцыі спартыўных падзей (у тым ліку айчынных) прыцягваюць не так ужо шмат гледачоў у краіне [3].

Яшчэ адзін цікавы аспект, звязаны з глабалізацыяй у беларускім кантэксце. Наколькі сфера спорту з’яўляецца паспяховым агентам глабалізацыі ў Беларусі і якая гэта глабалізацыя? У выпадку з Чэмпіянатам свету па хакеі мы сутыкаемся з тым, што можна ўмоўна назваць «глабалізацыяй зверху», калі ініцыяванае ўладамі правядзенне чэмпіянату спрыяе даволі інтэнсіўнай змене штодзённага ладу жыцця часткі насельніцтва (неабходнасць вучыць ангельскую мову для тых, хто працуе ў сервісе, змена гарадскога ландшафту і транспартнай сеткі ў Менску і г.д.). І можна заўважыць, што такога кшталту мерапрыемствы выклікалі крытыку і супраціў.

А таксама ўзнікала жаданне на фоне такой глабалізацыі настаяць на сваёй «аўтэнтычнасці», цікавасць стала выклікаць этна-культурная традыцыя.

Аляксей Братачкін, травень 2014. Цалкам лекцыю на рускай мове можна прачытаць ТУТ

1. Цытата па кнізе Кэтрын Вердэры «Куды ідуць “нацыя” і “нацыяналізм”?».

2. Усе цытаты прыведзены па тэксце Крысціны Айзенберг «Спартсмен».

3. Goals.by вывучыў рэйтынгі спартыўных трансляцый 2012 года, 10 самых папулярных спартыўных трансляцый у 2013 годзе.

Фота // А.Братачкін

Меркаванні аўтараў не заўсёды супадаюць з пазіцыяй рэдакцыі. Калі вы заўважылі памылкі, калі ласка, пішыце нам.