28 чэрвеня ў Санкт-Пецярбургу адкрылася біенале Manifesta10, якую называюць самай маштабнай і самай супярэчлівай арт-падзеяй года. Біенале прыдумалі ў Галандыі на пачатку 1990-х: пасля падзення Берлінскай сцяны заснавальнікі хацелі стварыць форум для сучаснага мастацтва, які б адлюстроўваў змены ў еўрапейскай прасторы лепш, чым гэта рабілі кансерватыўныя Documenta і Венецыянская біенале. Адно з важных адрозненняў Manifesta ад падобных біенале — пастаянная змена месца правядзення. У гэтым годзе быў абраны Санкт-Пецярбург, што было звязана ў тым ліку з 250-годдзем Эрмітажа.

Падчас падрыхтоўкі Manifesta ў Расеі адбыўся шэраг палітычных падзей (прыняцце гамафобнага закона, пакета цэнзурных абмежаванняў, анексія Крыма і інш.), што сталася прычынаю заклікаў з боку некаторых мастакоў байкатаваць біенале. Тым не менш Manifesta10 адбылася.

Пра свае ўражанні ад біенале, стратэгіі (ня)удзелу (ці можам мы ў Беларусі выкарыстоўваць такія тактыкі?), а таксама пра тое, чаму Беларусі няма на Manifest’е, разважаюць Таня Арцімовіч (крытык, рэдактарка медыяпраекта «pARTisan»), Аляксей Барысёнак (крытык, рэдактар «ArtAktivist»), Вольга Шпарага (філосаф, рэдактарка «Новай Еўропы»).

Кут Публічнай праграмы / Галоўны штаб

Таня Арцімовіч: Пачну я, выкарыстоўваючы выраз Кацярыны Дзёгаць, з палітычнага значэння самой Manifesta10. З аднаго боку, атрымалася, што яго няма: падзея, і гэта адзначалі і іншыя крытыкі, засталася па-за ўвагаю шырокай публікі Пецярбурга. Я магу пра гэта меркаваць таксама з уласнага досведу: шэраг маіх пецярбургскіх знаёмых, у тым ліку з мастацкага асяроддзя, не ведаюць, што ў іх праходзіць такая падзея і што яна значыць для горада. Такім чынам, ці ўзніклі перадумовы дыялога, пра які выказваліся куратары біенале? Ці атрымалася пахіснуць кансерватыўны Пецярбург? Па маіх адчуваннях, не. Больш за ўсё мяне ўразіла, калі я наведала экспазіцыю ў Галоўным штабе, яе пустата — у прамым і вобразным сэнсах. Публікі было мала, а ў той момант, калі там была я, гэта былі ў асноўным замежнікі. Хоць мы ведаем, што Палацавая плошча, Зімовы палац — адны з самых шматлюдных месцаў горада.

Тым не менш Manifesta быццам ізаляваная: калі гэта голас Еўропы, які звяртаецца да розуму і разважлівасці, то ён, на мой погляд, гучыць адзінока, яго не чуваць, што канстатуе пэўную бездапаможнасць.

З іншага боку, і тут я зноў пагаджуся з Дзёгаць, палітычнае значэнне ёсць, але ў тым сэнсе, як пазначыў гэта галоўны куратар Manifesta Каспер Кёніг — Manifesta без маніфеста. Толькі калі ён кажа пра гэта, хутчэй, у такім паліткарэктным сэнсе, для мяне гэта, як я ўжо казала вышэй, канстатацыя бездапаможнасці. Акрамя таго, хацелі куратары ці не, але ў выніку ім удалося агаліць, зрабіць бачнымі схаваныя працэсы ў расейскай дзяржаве і соцыуме — татальную бюракратызацыю, кансервацыю грамадства, (сама)цэнзуру і інш. У тым ліку, пазначыўшы крызіс самой Manifest’ы. Пра гэта пісалі і іншыя эксперты, звяртаючы ўвагу хаця б на той факт, што ўпершыню ў гісторыі біенале выставу рабіў адзін куратар, а не група. Таксама было вельмі дзіўна чытаць у Кёніга словы пра тое, што мастацтва — не палітыка. Так, другая частка яго выказвання гучыць як «але не выключае палітыку». Але сам факт падзелу гэтых двух вымярэнняў у кантэксце таго пераасэнсавання палітыкі, якое адбываецца ў сучасных гуманітарных колах, здзіўляе.

Аляксей Барысёнак: Я б пачаў размову з месца правядзення Manifesta10. Не так даўно мне трапіўся тэкст Міхаіла Рыкліна, у якім ён апісвае маскоўскае метро як не проста транспартнае альбо тэхнічнае збудаванне, але складаны апарат з рознымі дыскурсіўнымі практыкамі — тэхнічнымі, ідэалагічнымі, сімвалічнымі і інш.

Эрмітаж — такі ж прыклад такога манструознага апарата. Гэта ўжо не проста будынак, дзе калісьці жыла царская сям’я альбо сёння знаходзіцца музей, але складаная прастора, у якой наогул ці магчымы дыялог?

І таму выбар месца, з аднаго боку, мне падаецца дзіўным у кантэксце таго, што Manifesta адзначае сваё 20-годдзе, а Эрмітаж святкуе 250 гадоў. Дзіўна, што такая па сутнасці крытычная біенале выбірае фармат святкавання і зліваецца ў адзінае цэлае з гэтым месцам любавання і гларыфікацыі культуры і мастацтва, якім з’яўляецца Эрмітаж. Гэта значыць замест таго каб абраць пазіцыю альбо месца, у якім можна пераасэнсаваць ролю вялікай біенале сёння (а мы ведаем, што такія культурныя мегаівэнты крытыкуюцца сёння), Manifesta выбірае прастору, у якой гэта зрабіць вельмі складана.

З іншага боку, цікава было правесці такую біенале ў Расеі. Да гэтага толькі адна Manifesta праводзілася ў краіне постсацыялістычнага лагера. Але гэта цікава было б зрабіць, напрыклад, на ВДНГ — у прасторы, якая зараз перажывае шэраг сур’ёзных змен: яна страціла сваю ідэалагічную функцыю і стала месцам камерцыі, але разам з тым гэта цэлы вялікі выстаўны комплекс, у якім шмат пустых павільёнаў. Гэта якраз магло стаць той прасторай, дзе можна было думаць пра функцыі вялікіх выставаў сёння, пра тое, што там і як павінна быць прадстаўлена. Разам з гэтым мне зразумелы выбар куратара, таму што ў процівагу манструознай машыне Эрмітажа, калі ўжо выбар адбыўся, павінен быў быць куратар, які мае вялікі сімвалічны капітал і які здольны з гэтай прасторай працаваць. У гэтым сэнсе Каспер Кёніг падыходзіць абсалютна.

Дзмітры Прыгаў / Галоўны штаб

Калі казаць у цэлым пра выставу, па маім адчуванні, яна атрымалася вельмі герметычнай. Прастора для мяне сталася «хваравітай», у тым сэнсе, што гэты новы рамонт стварае адчуванне белага куба, але вельмі нязграбнага. Так, выстава зроблена на высокім прафесійным узроўні, створаны шэраг цікавых, хутчэй, фармальных асацыяцый, вартых увагі экспазіцыйных хадоў. Але разам з тым падзел Зімовага палаца і Галоўнага штаба, паміж якімі знаходзіцца Палацавая плошча, стварае такую апазіцыю, ці, дакладней, цалкам адбівае тое, што адбываецца ў Эрмітажы. Таму што па сутнасці сам Эрмітаж — такая міні-дзяржава ў дзяржаве, са сваёй бюракратычнай структурай, з дыктатарам-дырэктарам Піятроўскім. І атрымалася так, што Кёніг адбіў пазіцыю Піятроўскага, —гэта выявілася ў досыць гвалтоўным спосабе курыравання, заснаванага на стварэнні экспазіцыі з асобных аб’ектаў, на першы погляд ні чым не звязаных.

Яшчэ мяне здзівіў тэкст Менке ў каталозе. Ёсць шмат спосабаў канцэптуальнага маўлення пра мастацтва і палітыку, напрыклад, Рансьераўскі падыход. А Менке выкарыстоўвае фенаменалагічную оптыку, згодна з якой мастацтва не з’яўляецца часткаю грамадства і сацыяльнай практыкай у прынцыпе. Manifesta10 таксама канстатавала пэўную аўтаномію мастацтва, а гэта, хутчэй, адсылае да пытанняў позняга мадэрнізму.

Так, Кёніг кажа пра тое, што мастацтва не выключае з сябе палітыкі і партысіпатыўнасці, і ўлучае пэўныя праекты ў экспазіцыю, але ў той жа час ён вяртае гэтыя практыкі ў становішча аўтаноміі мастацтва, заганяе іх у тыя рамкі, з якімі яны па сутнасці спрабуюць змагацца.

Яшчэ адна заўвага ў мяне ёсць з нагоды выказвання Кёніга ў адным з адкрытых лістоў пра тое, што мы не хочам, каб выстава ператварылася ў платформу для палітычных і надзённых спекуляцый. Але здарылася, на мой погляд, адваротнае. Напрыклад, працы Барыса Міхайлава —іх экспанаванне, з аднаго боку, як быццам падкрэслівае, што мы можам казаць і пра палітыку, што цэнзуры няма,але з іншага боку, якраз адсылае да некаторай надзённасці. Такім чынам, мне здаецца, што выстава правалілася, таму што праектаў, якія б адсылалі да нейкага мінулага Эрмітажа, якія б аналізавалі кантэкст, не было.

Заля з фотасерыямі Барыса Міхайлава / Галоўны штаб

Вольга Шпарага: Я не бачыла выставу, а толькі азнаёмілася з дакументацыяй. Але па тым, што я прачытала, мне падалося, што ключавымі словазлучэннямі сталі — «Manifesta і Эрмітаж» і «Manifesta ў Санкт-Пецярбургу». І мне здаецца, гэта першы паказчык няўдачы, таму што, калі пачытаць пра тое, што піша дырэктар Manifesta10 Міхаіл Піятроўскі, ідэя палягала ў тым, каб абмяркоўваць змены ў агульнай, сумеснай прасторы Еўропы — у эканамічным, палітычным, культурным планах. А выстава, напэўна, паказала, што гэтае абмеркаванне не адбылося. Таму што ўсе раптам зацыкліліся на праблеме інтэрвенцыі ў Эрмітаж і Manifesta ў Пецярбургу, усе толькі гэта і абмяркоўваюць. Для мяне гэта дзіўна, бо тое, што я бачыла, напрыклад, на мінулай Documenta, наогул не прывязваецца да месца: задача палягае ў тым, каб стварыць спекулятыўную прастору і за кошт гэтага, напэўна, абмяркоўваць спекулятыўнасць капіталізму і біенале, паходжання і значэння мастацтва і г. д.

А тут усё лакалізавалася вакол выставы, і ў гэтым сэнсе ў мяне ўзнікла пытанне: дык у чым арт-выказванне гэтай Manifesta?

З іншага боку, якой бы ўдалай альбо няўдалай ні была інтэрвенцыя ў музей, як адзначыў Аляксей, інтэрвенцыя магла быць і іншай, зыходзячы з усіх пластоў, якія звязаны з Эрмітажам. А атрымалася такая імгненная сустрэча мастакоў з прасторай, хоць усе крытыкі, журналісты адзначаюць, што гэта добра, што гэта пахіснула Эрмітаж. Магчыма, для Пецярбурга гэта важны досвед, але наколькі гэта сувымерна з маштабам Manifesta? Такога кшталту інтэрвенцыя магла быць ажыццёўлена і меншымі сіламі. Але па тым, што пішуць і дырэктар, і куратары, задача Manifesta больш глабальная. Калі фармуляваць сёння пытанні пра еўрапейскую прастору, якія ўваходзяць у канцэптуальнае поле Manifesta, то, напэўна, зараз цэнтральным з’яўляецца пытанне пра тое, як яна змянілася ў сувязі з вайной ва Украіне. І мая гіпотэза палягае ў тым, што гэтая выстава паказала:

мастацтву не ўдалося нават сфармуляваць гэтае пытанне. Магчыма, мастакі не першыя павінны гэта рабіць ці для гэтага біенале як форма не прыдатная.

Скульптуры Лары Фаварэта / Зімовы палац

Гэта значыць, Manifesta, якая павінна задавацца пытаннямі, што ўзнікаюць у агульнай еўрапейскай прасторы, гэтую задачу не выканала. Але выканала нейкую іншую задачу, важную для Пецярбурга, для Расіі, для пэўнага сегмента, аднак гэта не задача Manifesta, на мой погляд.

Яшчэ звярнуся таксама да ідэі Кацярыны Дзёгаць, якую яна паўтарае ў сваім артыкуле «Тэкст, які пісаць не трэба было»: пра тое, што біенале сёння таксама выкарыстоўваюць капіталістычную логіку, паколькі грунтуюцца на выбары, а выбар заўсёды адсылае да таварна-грашовых дачыненняў. Мне ўсё-ткі здаецца, што звядзенне ўсяго да выбару — гэта пэўная опцыя, але ёю не абмяжоўваецца ўся разнастайнасць і дыскурсаў, і спосабаў жыцця. Акрамя выбару ёсць яшчэ, на мой погляд, на іншым полюсе — салідарнасць і супольнасць. І калі біенале ў тым ліку спараджае нейкія формы салідарнасці і супольнасцяў, тады, мне здаецца, мы выходзім за межы выбару ў такім капіталістычным сэнсе.

І можна спытаць: што зрабіла Manifesta як разнавіднасць біенале з перспектывы салідарнасці і фармавання супольнасцяў? Ці атрымалася выйсці да шырокай публікі, што ўваходзіла ў задачу куратараў?

Ці сапраўды атрымалася толькі прайграць логіку капіталізму — з выбарам куратараў, канкурэнцыяй мастакоў? Тады гэта праява біенале ў горшым сэнсе.

Т.А.: Мне б хацелася звярнуцца да думкі Аляксея пра магчымасці пераасэнсавання прасторы Эрмітажа. Так, гэта было б слушна. Але, каб правесці такую рэфлексію, павінна быць кардынальна іншая сітуацыя ў самой краіне. Працэсы пераасэнсавання павінны адбывацца на іншых узроўнях — палітычным, гістарычным і г. д., і тады стала б магчымым працаваць і з гісторыяй Эрмітажа.

Але мы бачым, што такія працэсы не толькі не пачаліся, але адбываецца інтэнсіўная кансервацыя грамадства. І, як я ўжо казала, Manifesta зрабіла гэта бачным.

Напрыклад, праца Катарыны Фрыч «Дама з сабачкам», змешчаная ў будуары імператрыцы, — як быццам бы спроба пераасэнсаваць, па-іншаму паказаць гэтую прастору, у якой публіка звычайна прыходзіць у захапленне ад раскошы, не задумваючыся пра тое, што стаіць за гэтым золатам. Але ў выніку, на мой погляд, крытычны патэнцыял працы знік, і яна толькі ўзмацніла забаўляльны эфект. Гэта ж адбылося і з іншымі працамі.

Катарына Фрыч «Дама з сабачкам» / Зімовы палац

Вяртаючыся да выказвання Кёніга пра палітычныя спекуляцыі. Цікава, што акрамя прац, якія наўпрост артыкулююць такое выказванне, сама гісторыя падрыхтоўкі Manifesta10 звязваецца з палітычнай сітуацыяй у Расеі. Так, ля ўваходу на галоўную экспазіцыю ёсць кут, прысвечаны Публічнай праграме, дзе прапісаная гэтая гісторыя, і пунктам адліку пазначаны працэс над «Pussy Riot», і ўжо наступны пункт — прыняцце рашэння пра правядзенне Manifesta10 у Пецярбургу. І далей — закон пра гамафобію, заклікі да байкоту, выказванне Пуціна пра тое, што Расія — не Еўропа і г. д.

Але ў выніку такая наўпростая артыкуляцыя палітычнага, на маю думку, выглядае як апраўданне ў сувязі з ціскам з боку арт-супольнасцяў і заклікамі байкатаваць: маўляў, у нас няма (сама)цэнзуры і г. д. У выніку якраз атрымалася спекуляцыя.

Хроніка Manifesta10, фрагмент / Галоўны штаб

Прывяду яшчэ адзін прыклад — інсталяцыя Крысціны Норман «Сувенір» на Палацавай плошчы, якая павінна адсылаць да Майдана. У апісанні працы, у каментарах мастачкі ўсё выглядае пераканаўча. Але ў рэчаіснасці маштаб елкі ў маштабе Палацавай плошчы вельмі дробны, а побач з Александрыйскім слупом у прынцыпе выглядае невыразна: калі не ведаць, што гэта, можна падумаць, што будаўнічыя рыштаванні. Гэта значыць, для шырокай публікі наўрад ці праца была зразумелая, тым больш што ўжо 5 жніўня яна была дэмантаваная.

А.Б.: Я б дадаў, што шэраг прац, на маю думку, падкрэслівае нарцысічны момант выставы. Сам Кёніг казаў, што яму цікава працаваць не з Manifesta, але з Эрмітажам. І гэта можна ўбачыць, напрыклад, у працы Франсіса Аліса «Капейка». Калісьці ў перыяд свайго юнацтва яны з братам спрабавалі збегчы з Бельгіі ў СССР, але тады машына зламалася. І вось зараз ён атрымаў магчымасць гэтую мару паўтарыць: праехаў на Ладзе-«капейцы» шлях з Бельгіі ў Расею і разбіў аўтамабіль у дворыку Зімовага палаца. Машына там засталася, і гэта стала такім папулярным турыстычным месцам. Да Manifest’ы адсылае невялікая бірачка, якую мала хто чытае.

Калі мы былі на экскурсіі з асістэнткай куратара, амаль кожнае прадстаўленне працы яна пачынала з фразы пра тое, як гэта было складана, але ў нас атрымалася, напрыклад, выставіць Бойса альбо Сьюзен Філіпс і інш. Зала з інсталяцыяй Бойса ў прынцыпе сімвалічная. У свой час Піятроўскі заявіў, што Бойс ніколі не будзе выстаўлены ў Эрмітажы, таму што ён фашыст. Такое выказванне паказвае поўнае неразуменне практыкі Бойса, які ўсё сваё мастацкае жыццё пераасэнсоўваў гэтую траўму.

Інсталяцыя Ё.Бойса «Эканамічныя каштоўнасці» / Зімовы палац

В.Ш.: Мне цікава, якім чынам будавалася камунікацыя з куратарамі і мастакамі ў самой Расеі. Атрымліваецца, што галоўны, з кім вялі дыялог куратары Manifesta, гэта дырэктар Эрмітажа, але не іншыя, незалежныя куратары. І калі думаць пра будучыню, пра тое, што раптам і ў нас будуць праводзіцца падобныя падзеі, нельга пагаджацца на тое, што з нашага боку, з боку незалежнай, альтэрнатыўнай сцэны не будзе куратара. І ў гэтым сэнсе мне падаецца, тое, што адбылося, трэба разглядаць як сімптом: якім чынам сёння ў Расеі магчымая праца з практыкамі сучаснага мастацтва? Гэта такі паказ прызнанага заходняга мастацтва ў прызнанай дзяржаўнай інстытуцыі.

Для мяне гэта паказчык кансервацыі расейскага грамадства: мы цяпер у наш Эрмітаж дадамо сучаснае мастацтва, якое сябе ўжо зарэкамендавала, і напоўнім «новым жыццём» сам Эрмітаж.

Мне прыгадваецца нядаўняя выстава ў Гомелі «Алфавіт», якую курыраваў беларускі мастак Міхаіл Гулін.Тады мне падалося, што там, на жаль, сучаснае беларускае мастацтва паказалі традыцыйным спосабам. У Эрмітажы як быццам паказалі сучаснае мастацтва па-сучаснаму, тым не менш падпарадкаваўшы яго ўласным правілам гульні, маўляў, яны там, на Захадзе, думалі, што прыехалі нас павучыць, але насамрэч мы іх акуратна ўпісалі ў наш Эрмітаж.

Атрымліваецца, што каланіяльны дыскурс падвойваецца, а не пераадольваецца. Яны думаюць, што каланізуюць, а насамрэч каланізуюць іх.

Т.А.: Калі казаць пра кансервацыю грамадства і пра тое, што могуць мастакі зрабіць у такой сітуацыі, мне вельмі спадабалася праца Эрыка ван Лісхаўта, якую можна інтэрпрэтаваць з розных перспектыў. З аднаго боку, зразумелая ідэя — паказаць сутарэнні Эрмітажа, гэта значыць зрабіць бачным тое, што хаваецца за ўсёй гэтай раскошай і быццам бы сучаснасцю і прасунутасцю. З іншага — прыязджае мастак і бачыць усю гэтую паржавелую сістэму, у дадзеным выпадку —умовы, у якіх жывуць кошкі Эрмітажа. Ён вырашае змяніць сітуацыю — звяртаецца да кіраўніцтва, персаналу, але — ці рэальна яму змяніць свядомасць людзей, змяніць сістэму? Відавочна, не. «Але што я магу зрабіць, каб быў рэальны ўнёсак? — пытаецца ён у сябе, гэтая фраза гучыць у фільме. —Прынамсі — дапамагчы коткам». І ён з групай асістэнтаў вычышчае сутарэнні, будуе кошкам лежакі, спартыўныя прыстасаванні… З аднаго боку, усё гэта выглядае пацешна, але з іншага, у атмасферы Эрмітажа — вельмі сімвалічна і нават сумна.

Праца прасякнутая гумарам, што мне вельмі спадабалася, магчыма, за такой оптыкай — хоць за ёй счытваюцца пэўныя адчай і разгубленасць мастака — будучыня.

Фрагмент інсталяцыі Эрыка ван Лісхаўта / Галоўны штаб

А.Б.: Можна пагаварыць пра Публічную праграму, якая мне падаецца найбольш цікавай. Таму што, калі параўноўваць, то статычнасць, неперфарматыўнасць асноўнай экспазіцыі нібыта знаходзяцца ў процівазе нестабільнасці і спантаннасці Публічнай праграмы. Але ў той жа час уся гэтая палітычная павестка — абмеркаванне стратэгій байкоту і г. д. — выціснутая ў такую прастору, якая не з’яўляецца даступнай для шырокай публікі. Мяне ў свой час вельмі натхніла інтэрв’ю Яанны Варшы, таму што для яе сітуацыя была больш складаная, чым для Кёніга. З аднаго боку, на яе ціснуў інстытуцыйны апарат Эрмітажа, сама Manifesta, з іншага — тыя мастакі, з якімі яна працавала і якія ўгаворвалі яе адмовіцца.

Але яна адказала — і мне гэты выклік падабаецца, — што адна справа — зрабіць актывісцкую біенале ў Берліне, іншая справа — паспрабаваць сфармаваць умовы для мастацкіх выказванняў у Пецярбургу.

Я не бачыў большую частку публічнай праграмы ў сувязі з яе (не)даступнасцю, якую пазначыў вышэй, але, мяркуючы па водгуках, галоўным пытаннем і для яе сталася пытанне лакалізацыі (правакацыя, цэнзура), але не той шэраг дыскурсіўных пытанняў, якія яна магла б задаць.

У прынцыпе, цікава паразважаць пра байкот і яго дзейснасць. Таму што акурат тыя мастакі — маю на ўвазе групу «Что делать», — якія маглі б у межах Manifesta задавацца пытаннямі салідарнасці, якраз адмовіліся ад удзелу. Тэма (ня)удзелу для нас у прынцыпе актуальная, таму што часта беларускія незалежныя мастакі і куратары апынаюцца ў сітуацыі такога выбару. На працягу падрыхтоўкі Manifesta10 было некалькі стратэгій: актыўны байкот, магчыма, не вельмі папулярны, але яго падтрымала частка мастакоў з Украіны, Заходняй Еўропы; а таксама стратэгія, якая была звязаная з пазіцыяй Варшы і якую найбольш цікава, на мой погляд, рэалізавала група «Что делать». Яшчэ год таму яны ў Пецярбургу арганізавалі Школу залучанага мастацтва — доўгатэрміновы праект з мэтаю стварэння супольнасці ў Пецярбургу. Яны адмовіліся ад удзелу непасрэдна ў межах Manifesta, але ў той жа час актыўна ладзілі свае мерапрыемствы на працягу.

То бок, калі мы не маем прасторы для абмеркавання сапраўды важных праблем на высокім узроўні, мы можам салідарызавацца з мастакамі, якія падзяляюць нашы погляды на тое, што адбываецца ва Украіне, і стварыць прастору салідарнасці.

Зразумела, што эфект меншы, але ў дадзеных умовах гэта была адна з найбольш адэкватных стратэгій.

Т.А.: Што тычыцца (ня)удзелу, мне таксама вельмі блізкая пазіцыя Варшы, і гэта добра, у першую чаргу, для даследчыкаў, што Manifesta адбылася, інакш нам засталося толькі меркаваць пра вынікі. Калі казаць пра выкарыстанне такіх тактык у нас, мы якраз і рэалізуем стратэгію групы «Что делать» — ствараем свае альтэрнатыўныя прасторы салідарнасці, дзе абмеркаванне становіцца магчымым.

А.Б.: Я ўспамінаю тэзіс Умберта Эка, які пісаў, што байкот у культурнай сферы — рэч складаная, трэба дакладна разумець, што часта байкот і адмова ад камунікацыі, хутчэй, прайграюць, але ў той жа час маюць сілу. Эка прыводзіць прыклад пра тое, што байкот інтэлектуальных падзей у Іране, скажам, альбо Ізраілі спрэс адсек магчымасці камунікацыі, блакаваў іх. У праектах, падобных да Manifesta, на мой погляд, заўсёды ёсць такая рухомая планка, і кожны раз трэба аналізаваць і прымаць рашэнні, зыходзячы з канкрэтнага кантэксту.

Фрагмент жывапісу Марлен Дюма / Зімовы палац

В. Ш.: Я пакуль не вельмі ўяўляю, як можна ўдзельнічаць у праектах нашых дзяржаўных інстытуцый. Часцей за ўсё на выхадзе атрымліваецца скажэнне прац і кантэксту, ствараюцца спекулятыўныя гісторыі. Магчыма, таму што ў нас не выпрацаваны ці не працуюць ні прафесійныя, ні партнёрскія, ні этычныя нормы. За рэдкім выключэннем такія праекты робяць незалежныя куратары, аднак часцей за ўсё гэта людзі, якія загадзя згодны рабіць тое, што скажа дзяржава.

Т.А.: Яшчэ адзін важны менавіта для нас момант — той факт, што Беларусь поўнасцю выпала з Manifesta. Маю на ўвазе не адсутнасць мастакоў, гэта выбар куратаркі, але, калі ўлічыць тое, што Публічная праграма біенале пабудаваная на рэфлексіі вакол постсавецкай прасторы і пунктам перасячэння абраны Віцебскі вакзал, здзіўляе, што нават на мапе не пазначаны ніводны беларускі горад. Хоць дарога з Пецярбурга ў Вільню альбо любы іншы горад Заходняй Еўропы ляжыць праз Віцебск.

Атрымліваецца, што Беларусь нібы выпала з гэтай прасторы рэфлексіі.

В.Ш.: Так, гэта пытанне, але адказаць на яго можа толькі куратарка. Мы можам толькі меркаваць.

Магчыма, у гэтым ёсць і наша віна: можа, мы самі мала робім для таго, каб быць пачутымі, каб гучна заяўляць пра сябе.

Магчыма, мы не так актыўна, як трэба было б, звяртаемся да глабальнага свету, напрыклад, акрэсліваем сваю пазіцыю наконт тых жа падзей ва Украіне. То бок гэта для нас добрая нагода звярнуцца да саміх жа сябе і па-іншаму выбудоўваць свае стратэгіі.

Пераклад з рускай мовы

Фатаграфіі © pARTisan

Меркаванні аўтараў не заўсёды супадаюць з пазіцыяй рэдакцыі. Калі вы заўважылі памылкі, калі ласка, пішыце нам