Беларускі мастак Максім Тымінько з’ехаў з краіны ў сярэдзіне 1990-х. У 2005 годзе ён скончыў Акадэмію медыямастацтваў у Кёльне (Германія) і з тых часоў жыве за мяжой. Цяпер яго можна знайсці ў Кёльне і Амстэрдаме: жыць паміж некалькімі гарадамі — нармальная практыка для сучаснага заходнееўрапейскага мастака. Тым не менш, калі Максіма клічуць у Беларусь, ён пагаджаецца – нават нягледзячы на адсутнасць умоваў. Гэтак, «комікс» «Пяць лірычных песень аб фізіцы» (у арыгінале гэта відэа) выстаўляўся ў межах праекта «Радыус нуля. Анталогія арт-нулявых». Відэа «935 элементаў» дэманстравалася на выставе «OFFSIDE» і было адной з цэнтральных прац экспазіцыі: пакуль для Беларусі такое медыя досыць новае.

У сярэдзіне 1990-х Максім Тымінько таксама быў удзельнікам шэрагу выставаў у галерэі «Шостая лінія», таму ягоную працу цяпер зноў можна ўбачыць у Менску ў межах форума «Сума Сумарум» у Цэнтры сучасных мастацтваў. На мантаж ён прыязджаў сам, а таксама зрабіў серыю прэзентацый і нават прачытаў оперу-даклад «Праектар».

Максім Тымінько, з оперы «Beguiling Orpheus» / фота М.Тымінько

Максім, перад нашай сустрэчай я яшчэ раз прагледзела тваю біяграфію, і ў мяне адразу ўзнікла пытанне, ці вучыўся ты ў нашай Акадэміі мастацтваў? Я чамусьці думала, што ты быў разам з Андрэем Дурэйкам.

Максім Тымінько: У Акадэміі я не вучыўся, але вучыўся з Андрэем у Менскай мастацкай вучэльні. Пасля Глебаўскай вучэльні паступаў у БДАМ адзін раз, але не прайшоў. Дакладней, маё прозвішча ўжо вісела ў спісах тых, хто прайшоў першы тур, заставалася здаць толькі беларускую мову. Але на наступны дзень мяне са спісу выкраслілі. Напэўна, успомнілі маё мінулае ў вучылішчы. Нашая група (а гэта Андрэй Дурэйка, Кірыл Хлопаў, Аляксандр Камароў ды іншыя) былі «нязручнымі», бо занадта актыўнічалі: рабілі акцыі і альтэрнатыўныя выставы і ў вучэльні, і ў горадзе. Дарэчы, нашым дыпломам быў калектыўны спектакль. Мы тады сказалі, што ў нас няма аўтараў, мы ўсе роўныя. І быў выбар: ставіць нам усім двойкі ці пяцёркі, бо іншых варыянтаў не было.

А я яшчэ і хуліганіў: быў такім зялёным панкам, разам з Сяргеем Пукстам, Дзмітрыем Лосем і Камаровым мы арганізавалі гурт «Кароль пчолаў» і ладзілі панкаўскія канцэрты. Я ўпэўнены, што ўсіх нас ведалі ў Акадэміі як нядобранадзейных элементаў. Гэта быў 1991 год. Потым я быў рады, што не паступіў у Акадэмію, хоць і давялося адбарабаніць у арміі. Але служыў я ў «клубе» мастаком, і мне нават удалося падчас службы паўдзельнічаць у знакамітай выставе «Урокі Нядобрага Мастацтва» ў Палацы мастацтваў у 1992 годзе.

«Кароль пчолаў» / 1993 канцэрт на даху дома «На Нямізе»

Што гэта быў за праект? Шмат хто ўспамінае яго як знакавы.

М.Т.: У нейкім сэнсе шмат для каго гэта сталася праграмнай выставай. У першую чаргу яна была антыакадэмічнай. Пасля яе, напрыклад, Андрэя Дурэйку выгналі з Акадэміі мастацтваў. Мне падаецца, Ігар Цішын, які яе арганізаваў, сышоў з мастацкай вучэльні. Але я дрэнна памятаю гэтую гісторыю, бо ў той момант быў у арміі.

Наступным буйным праектам была выстава «Liebschaft» таксама ў Палацы мастацтваў. Яна была калектыўнай, і гэта добры прыклад самаарганізацыі мастакоў. Фармальна куратар быў, але зрабілі мы яе самі. Атрымалася цэлая падзея — з кінапаказамі, канцэртамі. Потым у нас з’явілася такая група: Андрэй Дурэйка, Вітальд Ляўчэня, Антон Слючанка, Аляксей Церахаў, Ягор Галуза, Уладзімір Фёдараў і я. Мы разам зрабілі яшчэ некалькі выставаў. Адной з важных для мяне была выстава «Дом Дружбы Народаў» у Доме дружбы народаў: там я ўпершыню свядома цалкам адмовіўся ад жывапісу і паказаў сваю першую чыста медыя-, а дакладней кінаінсталяцыю. Яна складалася з трох 16-мм кінапраектараў і трох экранаў/шырмаў.

М.Тымінько, кінаінсталяцыя ў межах выставы «Дом Дружбы Народаў»

Вось гэта якраз цікава, таму што да гэтага часу тое, чым ты займаешся, застаецца новым для беларускага арт-кантэксту – маю на ўвазе форму. А тады, у 1990-я, адкуль былі веды? Адкуль узнікла патрэба ў іншым, менавіта такім медыя?

М.Т.: Насамрэч, яшчэ ў вучэльні я пачаў здымаць спачатку на 8-мм стужку, потым на 16-мм. Мае здымкі мы выкарыстоўвалі як праекцыю для канцэртаў «Караля пчолаў» і для калектыўных перформансаў. Так, дзесьці ў 1990-м мы рабілі вялікі, па-сапраўднаму мультымедыйны спектакль «Мы едзем у Ліверпуль» паводле «Елізаветы Бам» Д. Хармса. У той час я яшчэ для сябе эксперыментаваў з анімацыяй і стоп-моўшан здымкамі. Але спачатку гэта ўсё было хутчэй інтуітыўна. То бок у мяне заўсёды была цяга да нейкага нестабільнага, часовага. Я нават свае жывапісныя працы рабіў на кальцы, яны шмат разоў рваліся яшчэ ў працэсе працы. Але гэтая эфемернасць мне была цікавая, у дадатак цікавіў рух.

Таму я ўсё больш і больш займаўся рухомымі выявамі, кіно і паступова цалкам перайшоў у вобласць відэа- і медыямастацтва.

Пасля той выставы ў Доме дружбы народаў была яшчэ адна — якраз на «Шостай лініі». Там я таксама выстаўляў медыяінсталяцыю і паказваў свае першыя «медыяперформансы».

Адразу хацелася б спытаць пра «Шостую лінію»: якое месца яна тады займала ў Менску? Ці была заўважная на мапе горада?

М.Т.: У першую чаргу гэта была важная падзея для Менска, на мой погляд. Гэта было першае месца, дзе праграмна выстаўлялася менавіта сучаснае мастацтва. І для таго часу з’яўленне галерэі было вельмі гарманічным, бо тады ўсе хацелі чагосьці новага, любыя пляцоўкі давалі бясплатна месцы. Мы маглі рабіць выставы і канцэрты ў Доме дружбы народаў, у Палацы мастацтваў, нават у будынку Радыётэхнічнага ўніверсітэта — усе нам адчынялі дзверы.

Таму з’яўленне «Шостай лініі» на хвалі гэтых свабод было лагічным і супала з духам часу.

Ці была «Шостая лінія» супольнасцю пэўных аўтараў?

М.Т.: Не, наўрад ці. Мы асабліва не мелі зносін адзін з адным. Былі асобныя тусоўкі, напрыклад, наша. Але тады вакол «Шостай» было шмат розных мастакоў. Хутчэй яна была кропкай прыцягнення для розных колаў.

«Я ў Нам Джун Пайк» / зправа від з боку. Фота: Андрэй Дурэйка

Ты ж з’ехаў да яе закрыцця?

М.Т.: Сапраўды. Але ў мяне не было такой самамэты, таму што быў час, калі здавалася, што ўсё можна рабіць. Але пасля «рэферэндуму» і вяртання да савецкага сцягу і гербу мяне раптам прыбіла, і я адчуў, што ўсё, тут нічога далей не будзе, акрамя працы ў якім-небудзь рэкламным агенцтве. І каб развівацца далей, трэба ехаць… Потым я даведаўся, што закрылася «Шостая лінія», з’явіўся «музей» Шаранговіча і зрабілася зразумела, што рэпрэсіўныя метады адраджаюцца ў новай форме. То бок «Шостая лінія» знікла гэтак жа лагічна, як і з’явілася.

У прэс-рэлізе аб праекце «Сума Сумарум» Наталля Шаранговіч адзначыла, што Музей сучаснага выяўленчага мастацтва, які яна цяпер узначальвае, як бы прыняў эстафету «Шостай лініі»…

М.Т.: Гэта поўная падмена паняццяў. Так, яны прынялі яе, для таго каб гэтую ідэю знішчыць.

А як ты ставішся да дыскусіі вакол «Сума Сумарум» – пра «калабарацыянізм» тых, хто пагадзіўся ўдзельнічаць у праекце на «варожай» тэрыторыі?

М.Т.: Я думаю, гэта поўнае глупства, і гэта контрпрадуктыўна. Гэтае пытанне, вядома, можна падымаць, але ж у Менску аўтары ў сітуацыі, калі абсалютна няма ніякіх умоваў для правядзення нармальных выставаў, няма ні сродкаў, ні нармальнага абсталявання! Мяне спачатку гэтая дыскусія зачапіла, а потым я падумаў: не буду ўключацца, у гэтым ёсць нейкая местачковасць, мясцовы стыль. З’явілася Галерэя «Ў», пачалі на яе гнаць — пра закрытасць, тусовачнасць і г.           д. Клінаў паўдзельнічаў у Венецыянскім біенале — гад і здраднік. Руслан Вашкевіч і Аксана Жгіроўская зрабілі «Радыус нуля» — зноў усё дрэнна: не так адбіралі ўдзельнікаў, дзе жанчыны-мастачкі? Як быццам Жанна Грак або Марына Напрушкіна — не жанчыны. Цяпер Ірына Бігдай робіць гэты праект, і зноў — гэта калабарацыянізм і яшчэ ўсялякія нецэнзурныя лаянкі.

Вядома, кожны робіць памылкі, немагчыма ў такой сітуацыі, як тут, іх не рабіць. Але навошта абзываць калабарантамі? Што, пасля гэтай лаянкі з’яўляецца шмат новых, радыкальных і стромкіх выставаў? З’яўляецца шмат свежых маладых мастакоў?

Я, вядома, назіраю за гэтым збоку, мяне гэта як быццам не тычыцца — прыехаў і з’ехаў. Але насамрэч крыўдна глядзець, бо і так усё вельмі складана… Тут жа ўсё трымаецца толькі на ініцыятыве вельмі маленькай колькасці людзей. Але ініцыятыва, як мы бачым, караецца. І акрамя таго, што і так няпроста што-небудзь арганізаваць, дык яшчэ і «свае» ж неміласэрна гасяць любое пачынанне, дый самі «актывісты» адзін на аднаго гоняць замест таго, каб адзін аднаго падтрымліваць. Байкатаваць, ганьбіць, дзяліць шкуру незабітага мядзведзя — гэта тупік. Пасля гэтай паездкі ў мяне засталося дзіўнае адчуванне, калі шчыра.

Максім Тымінько / падчас оперы-даклад «Праектар». Фота В.Шчарбакова © Goethe-Institut

Сапраўды, з аднаго боку, такія дыскусіі небяспечныя — часта ўдзельнікі нават пераходзяць этычныя межы. Але, з другога боку, гэты аспект — супрацоўніцтва з дзяржструктурамі — таксама трэба абмяркоўваць. Пытанне калабарацыі для незалежнага сектара пастаянна адкрытае, і рашэнні прымаюцца кожны раз зыходзячы з канкрэтнай сітуацыі.

М.Т.: Яшчэ раз паўтаруся, у гэтым выпадку я не думаю, што гэта прадуктыўна. Хутчэй, вядзе да агульнага дэпрэсіўнага, дэструктыўнага настрою. Павінна быць крытыка мастацтва: яно сучаснае ці не, ці актуальнае, ці адпавядае часу? А крытыкаваць выставачныя месцы і інстытуцыі… Так, гэта варожая тэрыторыя, затое — бясплатна. А сяброўскія тэрыторыі выстаўляюць камерцыйны цэннік. Пра што можна казаць? Я ведаю размовы вакол выставы «Ад квадрата да аб’екта» ў «Белэкспа», я бачыў, што там было.

І тут трэба казаць не пра калабарацыю, але якраз пра жудасную якасць мастацтва. На мой погляд, куратары таго мерапрыемства здзейснілі акт вандалізму над працамі.

Але ж не самі працы былі жудасныя? На мой погляд, гэта дакладны прыклад апрапрыяцыі: асобныя працы, якія ў іншым кантэксце адпавядалі б задачам сучаснага мастацтва, у «Белэкспа» ператварыліся ў набор бессэнсоўных жэстаў і знакаў. Але чаго чакалі самі мастакі, калі згаджаліся на гэта — вось у чым было нашае пытанне.

М.Т.: Наколькі я ведаю, шмат у якіх выпадках гэта не быў выбар мастака, а калі быў, то тады трэба крытыкаваць. За нашу экспазіцыю ў ЦСМ я спакойны. Яна, вядома, не рэвалюцыйная, звужаная да магчымасцяў перавозкі, таму што мы ўсё везлі сваімі сіламі. Але я магу дакладна сказаць, што зрабіў усё, што мог, каб адстаяць якасць сваёй працы і зрабіць экспазіцыю максімальна блізкай да таго, як я сабе гэта ўяўляў у тых умовах. Так, можна было адмовіцца, але, я лічу, трэба захопліваць усе магчымыя прасторы, рабіць гэта максімальна сумленна і не паводле «іх» правілаў.

Вядома, сістэма стварае абсалютна саўдэпаўскія правілы, накіраваныя на супрацьдзеянне мастацкаму працэсу. І людзі, якія працуюць у гэтай сістэме, магчыма, добрыя ў жыцці, але складваецца ўражанне, што яны ненавідзяць усё, што робяць, ненавідзяць «сучаснае» мастацтва і мастакоў, якія «толькі ўсе гадзяць і пэцкаюць». Але гэта сістэма, а выставы ў такіх інстытуцыях — не калабарацыя, а спосаб расхістваць гэтую сістэму знутры. Прынамсі, я так сабе гэта ўяўляю.

Трэба казаць пра якасць мастацтва, пра канкрэтныя вынікі, а не пра беспрынцыповасць куратара і мастакоў, бо «яны зайшлі на варожую тэрыторыю».

А ў «Белэкспа» ў прынцыпе нельга было выстаўляцца. Я ніколі б не пагадзіўся на тыя шчыты з храмаванымі трубкамі і сціскачамі, на тую мармуровую падлогу і жырандолю а-ля оперны тэатр. Так, ЦСМ выглядае, як хлеў, але мы паспрабавалі яго абыграць. А ў музеі «На ростанях» я не захацеў выстаўляцца не таму, што там ворагі, а проста не мог сабе ўявіць, як у тым памяшканні я мог бы паказаць свае працы і правесці перформанс. Яно, на мой погляд, зусім не прызначанае для паказу мастацтва. Пра гэта трэба гаварыць.

Сяргей Пукст, Максім Тымінько / падчас оперы-даклад «Праектар». Фота В.Шчарбакова © Goethe-Institut

Вернемся да выставы «Сума Сумарум»: як ты ўспрыняў прапанову Ірыны? Усё ж такі прайшло столькі часу, тым больш без якой-небудзь фінансавай падтрымкі.

М.Т: Спачатку я падумаў, што нічога не будзе. Але Ірына паказала сябе выдатным арганізатарам і зрабіла немагчымае. За гэта ёй хвала і пашана, і гэта трэба падтрымліваць. Спачатку я тэарэтычна пагадзіўся, ведаў, што ўсё роўна не змагу выставіць тое, што хачу: пра відэаінсталяцыі ў Менску я ўжо даўно забыў. Тым не менш, я не верыў, але потым гэта зрабілася рэальнасцю, падышлі да канкрэтыкі — умовы, магчымасці. І тут мне пашанцавала: паралельна Інстытут імя Гётэ ў Менску запрасіў мяне правесці лекцыю — гэта якраз была опера-даклад, і ў мяне была нагода прыехаць. Калі б не гэта, я шмат разоў падумаў бы, ехаць ці не.

13 снежня адбудзецца фінальная дыскусія, дзе будуць падводзіцца вынікі праекта. На тваё адчуванне, ці ёсць будучыня ў «Шостай лініі»?

М.Т.: Я цалкам за, хай адраджаюцца, калі ёсць такія магчымасці. Чым больш будзе такіх праектаў, тым лепш.

І апошняе — мне б хацелася, каб ты распавёў трохі пра тое, чым займаешся. На жаль, такія формы дагэтуль застаюцца рэдкімі — як для беларускіх аўтараў, так і для публікі. Гэта, вядома, у першую чаргу звязана з адукацыяй і, натуральна, фінансавымі магчымасцямі.

М.Т.: Мне складана вызначыць мой жанр альбо матэрыял, я заўсёды кажу, што займаюся мастацтвам. Так, я выкарыстоўваю розныя медыя і формы. Я актыўна працую з відэа, інсталяцыяй, фотакалажамі, займаюся праграмаваннем. У межах выставы я прадставіў свае «коміксы» і перформанс, зрабіў оперу-даклад. Дарэчы, апошняе — для мяне эксперымент, дзе я вырашыў сумясціць фармат лекцыі з элементамі перформансу, песні і танца.

Я не абмяжоўваю сябе ў выбары матэрыялаў, але часцей за ўсё, так ці інакш, мае працы можна вызначыць такім паняццем, як медыяарт.

З медыямастацтвам, на жаль, у Беларусі складана. Але, насамрэч, яно ёсць усюды. А складанасці звязаныя не толькі з адсутнасцю адукацыі (хоць у Беларусі адсутнасць якой-кольвек адэкватнай мастацкай адукацыі — гэта проста рэальная культурная катастрофа), а маюць значна больш глыбокія карані – няздольнасць сучаснай сістэмы арт-рынку падладзіцца пад цалкам новыя ўмовы, звязаныя са з’яўленнем новых выяўленчых сродкаў. Пра гэта і была мая опера-даклад «Праектар».

Калі я кажу пра фінансавы складнік, то маю на ўвазе, што для таго каб паказаць тваю працу — оперу «Beguiling Orpheus» ,— аднаго энтузіязму не дастаткова. Трэба дарагое для беларускіх незалежных арт-інстытуцый абсталяванне.

М.Т.: Гэта праўда. Па-першае, там павінна быць жывая спявачка. Па-другое, праекцыя павінна быць пэўнай якасці, пэўнай яркасці, а памяшканне пэўнай вышыні і памераў. І гэта ўсё чамусьці непад’ёмнае ні для інстытуцый, ні для спонсараў.

«939 Picture Elements» / інсталяцыя. Павільён галерэі «Ў» на «Арт-Маскве» 2014

Якія тэмы цябе цяпер цікавяць?

М.Т.: Апошняя мая праца — гэта опера-даклад «Праектар», у якой я закранаю некалькі тэмаў, якія цікавяць мяне апошнім часам.

Гэта прынцыповыя змены, якія адбываюцца цяпер у візуальным мастацтве: ператварэнне арт-аб’екта ў падзею, а артэфакта – у візуальны пар.

А з гэтым звязаныя вельмі сур’ёзныя праблемы захавання візуальнага твора. Таксама мяне цікавіць тэма новых узаемаадносін унутры арт-прасторы, ідэя пра неабходнасць узнікнення новай мастацкай прафесіі – мастака-выканаўцы (па аналогіі з музыкам-выканаўцам) – і надання яму таго ж статусу. Ну і, вядома, важнасць развіцця свайго візуальнага «нотнага» запісу як новага і эфектыўнага метаду камунікацыі паміж мастаком і выканаўцам. Вось з гэтым я цяпер і працую.

Размаўляла Таня Арцімовіч. Пераклад з расейскай мовы.

Працу Максіма Тымінько можна паглядзець да 13 снежня ў Цэнтры сучаснага мастацтва (Някрасава 3).

Меркаваньні аўтараў не заўсёды супадаюць з пазыцыяй рэдакцыі. Калі вы заўважылі памылкі, калі ласка, пішыце нам.