Інтэрв’ю з аўтарам і куратарам праекта Аляксеем Шынкарэнкам

ПЕРАДГІСТОРЫЯ ПРАЕКТА. ДЗЕЙНЫЯ АСОБЫ

Праект «Архіў сведкі вайны» з’явіўся як адказ на глабальную тэндэнцыю звяртацца да гісторыі, рэінвентарызацыі памяці падзей мінулага стагоддзя, насычанага войнамі, катастрофамі і канфліктамі. Наведнікі падчас азнаямлення з фатаграфічнымі і гістарычнымі архівамі Першай сусветнай вайны (Вялікай вайны) становяцца ўдзельнікамі размовы пра трагедыі – мінулыя і сённяшнія. Яны фармулююць сваё стаўленне, сваю інтэрпрэтацыю і ацэнку падзей – як стогадовай даўніны, так і таго, што адбываецца ў іх час.

© Архіў сведкі вайны

Вольга Рыбчынская: З чаго пачаўся такі глыбокі і сур’ёзны праект, які ператварае гледача ва ўдзельніка, наведніка – у сведку, у крыніцу шматгалосай версіі гісторыі, інтэрпрэтацыі сучаснасці і будаўніцтва сцэнарыяў будучыні?

Аляксей Шынкарэнка: Адной з перадгісторый праекта можна назваць стварэнне першай выставы («Беларусь у Першай сусветнай вайне») у супрацы з Нацыянальным гістарычным музеем. Фактычна, музей дэлегаваў куратарскія паўнамоцтвы запрошанаму куратару, а ў гэтым выпадку цэлай арганізацыі – Цэнтру фатаграфіі, што для музея і для нас было эксперыментам. З’явіўся давер, які мы пастараліся максімальна рэалізаваць. У гэтым сэнсе было вельмі важна, што нам далі магчымасць выкарыстоўваць свае методыкі пошуку і аналізу падчас працы з калекцыямі фотаздымкаў, якія захоўваюцца ў музеях па ўсёй Беларусі. Зразумела, дапамагло тое, што за намі стаяў Нацыянальны гістарычны музей.

В. Р.: То бок з вамі падзяліліся тэмай, якую вы цалкам распрацавалі — ад метадалогіі і стратэгіі даследавання да рэалізацыі праекта ў прасторы музея?

А. Ш.: Сапраўды. У сваю чаргу Гістарычны музей паказаў сябе добрым партнёрам. Гэта быў сапраўдны эксперымент у плане партнёрства: куратар са сваёй вытворчай групай і методыкамі, з аднаго боку, і статусны музей з навуковай базай, кантактамі і сувязямі – з другога. Я думаю, менавіта гэта натхніла нас на наступныя крокі. На этапе даследавання ўдалося прагледзець велізарны аб’ём матэрыялу. Для нас было важна стварыць сумленную выставу, шчырае выказванне пра падзеі Першай сусветнай вайны ў Беларусі. Зразумела, што для гэтага тэму трэба было перажыць, прапусціць праз сябе. І гэты досвед дадаўся да тых ведаў і досведу, што прыйшлі падчас даследавання, пошуку і назапашвання матэрыялаў, а таксама падчас прапрацоўвання тэмы і высвятлення, дзе і што захоўваецца, які тып і характар маюць гэтыя фатаграфічныя сведчанні.

Мне сапраўды давялося перажыць гэты стан, калі ты сам робішся сведкам, і скарыстацца каласальнай магчымасцю пачуць галасы людзей, якіх ты бачыш на малюнках, ды агучыць іх сваім голасам.

В. Р: Гэта была твая інтэрпрэтацыя тэмы як куратара?

А. Ш.: Дакладна. Як куратар, як аўтар канцэпцыі і візуальнага наратыву я фактычна паставіў сябе на месца сведкі вайны. Я распавядаў, надаючы сваю інтэрпрэтацыю ўбачанаму. Вядома, падсумоўваючы, суадносячы гэта з гістарычным кантэкстам.

В. Р: Значыць, ты выбудоўваў свой наратыў, уключаючы не толькі фатаграфічную інфармацыю, у тым ліку з франтоў, але і іншыя дакументы, сведчанні? Што тут было важна, што стаяла на першым месцы?

А. Ш.: Тут быў важны вектар, зададзены Гістарычным музеем, а менавіта гуманістычны складнік. Мы не закраналі палітычных, мілітарысцкіх пытанняў, не разглядалі канкрэтыкі ваенных дзеянняў, тактыкі і стратэгіі бакоў. Нас цікавіла тое, як гэтыя падзеі адбіліся на людзях. Ці можам мы знайсці ў архіўных фотаматэрыялах сведчанні таго, што адбывалася з людзьмі, якія жылі на гэтай тэрыторыі ў той час і якія зрабіліся закладнікамі не сваёй вайны? У выніку з розных кавалачкаў быў сабраны аповед пра чалавека, які апынуўся ў цэнтры канфлікту, стаўся ахвярай гэтага канфлікту. Фактычна, удалося візуалізаваць гісторыю, стварыць альбом, раскладзены і прадстаўлены ў разрэзе гісторыі пачатку ХХ стагоддзя.

Пачатак экспазіцыі © Архіў сведкі вайны

В. Р: Ты стварыў пэўную агульную карціну, мізансцэну – тэатр ваенных дзеянняў. Аднак «Беларусь у Першай сусветнай вайне», з пункту гледжання гістарыяграфіі, некарэктная назва, бо на той момант Беларусі як дзяржавы не існавала.

А. Ш.: І гэтую фармальна некарэктную назву я свядома адстойваў. Я бачу сэнс у выразных злучэннях паняццяў і кантэкстаў, як чаканка словаў, што працуюць з нашай свядомасцю як нейкі слоган. Гэта заклік да прызнання таго, што гэта наша гісторыя. Сапраўды, мы можам гарадзіць складаныя канструкцыі з назваў і тлумачэнняў: «Першая сусветная вайна на тэрыторыі, якая цяпер называецца Рэспублікай Беларусь».

Але сёння, я ўпэўнены, важна вельмі выразна сфармуляваць пасланне праз фразу, якая будзе не адсоўваць гэтую гісторыю ад нас, а набліжаць яе. Таму я стыкую няіснае ў адным полі.

У назве хаваецца шмат кодаў, як і ў арнаменце, выкарыстаным у дызайне выставы. Нам важна прыцягнуць увагу гледача. Нам цікава, як ён сам расшыфроўвае гэтую камбінацыю словаў: Першая сусветная вайна і Беларусь. Пры гэтым мы прапаноўваем апорную візуальную канструкцыю, якая дае аснову для ўласных уражанняў, меркаванняў, г. зн. дае магчымасць засведчыць ход гісторыі, тую катастрофу, якая адбылася на гэтай тэрыторыі. Тэрыторыі, якая, высвятляецца, шмат для каго незнаёмая, невядомая. І гэты момант здзіўлення – тое, з чым я часцей за ўсё сутыкаўся, суправаджаючы выставу і назіраючы за рэакцыяй гледачоў. Менавіта гэта я назваў бы адпраўной кропкай для стварэння праекта «Архіў сведкі вайны».

В. Р: Значыць, рэакцыя гледача была важным складнікам праекта. А як будавалася ўяўленне архіва? Ці быў неабходны іншы падыход?

А. Ш.: У гістарычным праекце «Беларусь у Першай сусветнай вайне» я на сабе адчуў і назіраў рэакцыю людзей. У наведніках сапраўды нешта адбывалася – нешта, што давала ім магчымасць самім загаварыць пра гэтую гісторыю. Падчас працэсу ўнутры «Архіва сведкі вайны» мы часта тлумачылі наведнікам, што фатаграфіі моўчкі ляжаць у калекцыях музеяў, але цяпер могуць загаварыць вашым голасам. Такім чынам мы паказвалі, якога суўдзелу (рэакцыі) мы чакаем ад гледача. Камусьці для актуалізацыі кантэксту былі патрэбныя дадатковыя інструменты, хтосьці інтуітыўна звяртаўся да асабістага досведу, культурных ведаў і проста чалавечай рэакцыі. У любым выпадку, праз суперажыванне чалавек станавіўся сведкам вайны.

Экспазіцыя выставы © Архіў сведкі вайны

З ГІСТАРЫЧНАГА КАНТЭКСТУ Ў ПРАСТОРУ СУЧАСНАГА МАСТАЦТВА
ГЛЯДАЧ – УДЗЕЛЬНІК ПРАЕКТА

В. Р: Калі першы праект быў прадвеснікам другога, то я магу дапусціць  дзве наступныя перадумовы. Першае – гэта куратар, які жыве ў Беларусі ў ХХІ стагоддзі і з гэтай пазіцыі даследуе дакументы, фатаграфіі стогадовай даўніны. Другі момант – спроба праекта зблізіць гледачоў сённяшніх і не толькі лакальных, але і з-па-за кантэксту, завязаць іх успрыманне, нават зрэжысіраваць яго. У гэтым выпадку фармат праекта прадугледжвае выбудоўванне прасторы камунікацыі, абмеркавання. Узнікае пытанне: тут сучаснае мастацтва служыць толькі інструментам для актуалізацыі гістарычнай тэмы, выкарыстоўваецца для яе пераасэнсавання праз прамое ўзаемадзеянне з аўдыторыяй? І ў выніку складаецца прастора дыскусіі, развагі ці проста рэфлексіі?

А. Ш.: Важна было пагрузіць гэтую тэму, гістарычную падзею, у міждысцыплінарную прастору. Межы сучаснага мастацтва складана акрэсліць. Эфектыўнасць злучэння архіўна-гістарычнай практыкі даследавання з методыкамі сучаснага мастацтва, якое дае свабоду для інструментальнага эксперыменту, відавочная. Сапраўды, гэта і дыскусія, гэта і інструменты – калі мы ўзнаўляем аб’ект, якім чынам мы яго ўзнаўляем. Мы паўтараем яшчэ раз уласцівасць фатаграфіі быць фрагментам, копіяй чагосьці, якую яшчэ раз капіруюць для актуалізацыі цяпер — то бок ствараюць копію копіі. Але нам удаецца знішчыць дыстанцыю паміж гледачом сёння і фатографам тады, сто гадоў таму. Прамы кантакт з якаснымі рэпрадукцыямі дае тактыльны, прыватны кантакт, узаемадзеянне з артэфактам, і ў выніку чалавек не застаецца адзін на адзін з аб’ектам. Гэта своеасаблівы псіхатэрапеўтычны сеанс.

Мне падабаецца абазначэнне праекта як цела ў руху. І ў залежнасці ад таго, з якім асяроддзем яно ўзаемадзейнічае, мы і звяртаемся да тых ці іншых інструментаў і нават выходзім за межы сучаснага мастацтва, знаходзячы навуковыя падыходы.

06.09.14 Збіральнікі Архіва сведкі вайны: Юля Гейсік, Дар’я Амяльковіч, Олександр Міхед, Аляксей Шынкарэнка

СІМВАЛІЧНАЯ РЭКАНСТРУКЦЫЯ МІНУЛАГА Ў СУЧАСНАСЦІ
ШМАТГАЛОССЕ ГІСТОРЫІ

В. Р: У праекце «Архіў сведкі вайны» мне бачыцца яшчэ адзін закладзены вектар развіцця. У межах праекта сфармавалася прастора для рэалізацыі канцэпцыі «шматгалосся гісторыі», множнасці, сукупнасці гісторыі. Тут наведнік, які прыходзіць і ўзаемадзейнічае з «маўклівымі сведкамі гісторыі» ды з мадэратарамі, вырабляе пэўнае  пасведчанне. Акрамя таго, архіў акумулюе альтэрнатыўны наратыў, звязаны як з гістарычнымі падзеямі, так і з трактаваннем сучаснасці, то бок акумулюе нейкі сімвалічны капітал, які праект атрымлівае ў якасці ўнёску ад кожнага ўдзельніка – гледач або ангажаванага гледача-эксперта. Наколькі важны адзін ці другі?

А. Ш.: Эксперты – людзі, якія валодаюць спецыфічным прафесійным інструментарыем. Выкарыстоўваючы гэты факт, мы паказваем, што ёсць нейкая траекторыя, і яе можа выдзеліць як асобную групу. Для кожнага эксперта, ведаючы спецыфіку яго дзейнасці, характару і прадмета, з якім ён працуе, мы адабралі 10–15 фатаграфій, каб пра іх можна было пагаварыць, абапіраючыся менавіта на інструментарый канкрэтнага спецыяліста. Гэта была пэўная экспертная ацэнка. Больш шырокая група, хоць і ўмоўна выпадковая, – гэта наведнікі, якія таксама бралі ўдзел у праекце.

Мы не надзяляем выключнымі правамі на выкарыстанне ды інтэрпрэтацыю гэтага матэрыялу толькі пэўную групу спецыялістаў. Нам цікавыя погляды экспертаў з розных абласцей.

Прыходзіць чалавек з завода, эксперт у сваёй галіне, а магчыма, гэты чалавек – спецыяліст у эканоміцы. Ён адлюстроўвае свае ўяўленні і выкарыстоўвае свой інструментарый, каб зрэагаваць на сітуацыю, якую ён праз сябе прапускае, і яму трэба яе абазначыць. Ён звяртаецца да сваіх экспертных ведаў. Часам чалавек робіць гэта несвядома, часам свядома. Таму для мяне дзяленне на экспертаў і неэкспертаў хутчэй умоўнае.

В. Р: Падзел умоўны, аднак, як правіла, гледачы рэагавалі хутчэй з этычнай або эмацыйнай пазіцыі. Пазней хтосьці з іх уключаўся глыбей і выказваўся, выкарыстоўваючы свой прафесійны інструментарый.

А. Ш.: Мне ўспамінаецца гісторыя хлопца, які займаецца танцамі. У завяршэнне размовы ён, нарэшце, сфармуляваў мадэль паводзін. Адказваючы на пытанне, што ён зрабіў бы, калі б апынуўся ў сітуацыі, калі вакол вайна, то ён ярка выказаўся: «Калі пачнецца мясарубка, я пайду танцаваць на вуліцу». Гэта якраз прыклад таго, пра што мы гаворым. Спачатку чалавек кажа пра свае адчуванні, але потым усё роўна прасочваецца спецыяльнае веданне, якім ён валодае. Гэта акурат да пытання пра тое, як актуалізаваць кантэкст, – трэба прывязаць яго да наяўных ведаў чалавека, да ўжо існага досведу  асобна ўзятага чалавека.

В. Р: У гэтым выпадку не толькі фатаграфія, але і сам чалавек, які становіцца сведкам, ператвараецца ў правадыра?

А. Ш.: Так, ён хутчэй такі, «што праносіць праз межы часу».

З чацвёртага альбома невядомага доктара © Архіў сведкі вайны

КОД КАНТЭКСТУ: АД ГІСТОРЫІ ДА СУЧАСНАСЦІ

В. Р: Наколькі складана было адысці ад стэрэатыпу гістарычнай тэмы? Першае пытанне журналістаў было: чаму архіў Першай сусветнай вайны – у Музеі сучаснага мастацтва?

А. Ш.: Я думаю, што паступова мы выходзім у больш шырокае разуменне. Мы гаворым пра канфлікт, пра тое, ці могуць сёння мастак, куратар і аўтар стварыць антываеннае паведамленне, і калі так, то якім яно можа быць. Пра тое, як можна сёння заклікаць чалавека да недапушчэння вайны, да ўсведамлення наступстваў, якія заўсёды аднолькавыя, – гэта расчараванне, спусташэнне і боль.

В. Р: То бок цыкл паўтараецца. Перш за ўсё гістарычны.

А. Ш.: Асабліва ў нашай прасторы. У нас гэта на генетычным узроўні закладзена. Нейкая фатальнасць. Зусім нядаўна мы былі ў Стакгольме і абмяркоўвалі тэму Першай сусветнай вайны. Было надзвычай цікава назіраць, як шведы выбудоўваюць сваю экспазіцыю войнаў ХХ стагоддзя, не ваюючы апошнія трыста гадоў. Зусім іншая рыторыка ды іншыя інтэрпрэтацыі.

В. Р: Як думаеш, калі праект перанесці на іншую сітуацыю, у іншы, міжнародны кантэкст, наколькі ён мог бы быць рэалізаваны?

А. Ш.: Сапраўды, стаіць пытанне: ці можна вывесці ў глабальную прастору праект, лакальна звернуты да расшыфроўкі свайго разумення фатальнасці, да аспрэчвання гэтай фатальнасці? Мы гаворым пра архіў як пра тое, што працуе з лакальным. Ці можна яго вывернуць у глабальнае ўспрыманне, у агульнае ўспрыманне? У шведаў, напрыклад, сваё разуменне вайны і стаўленне да яе, калі там каля дзесяці пакаленняў ня ваявала і ўсе іх дзеянні накіраваныя на прымнажэнне і зберажэнне, на клопат пра чалавека.

Нам жа вайна засела ў галаву з самага дзяцінства, пачынаючы з фільмаў і апавяданняў ды заканчваючы штогадовымі парадамі і святкаваннем перамогі.

Фотаздымак з калекцыі Кобрынскага ваенна-гістарычнага музея імя А.Суворава, з подпісам «Бежанцы ў шлагбаўма на дэмаркацыённай савецка-германскай лініі. Ворша 1918»

В. Р: Можа, з гэтай прычыны некаторыя ўдзельнікі праекта і маюць рацыю, кажучы, што менавіта мы самі адказныя за тое, што ў нас вайна засела на ўзроўні генетычнага коду? Асноўны іх мэсыдж заключаўся ў тым, што мастакі, пісьменнікі, рэжысёры і творчыя людзі ўвогуле рамантызуюць вайну, ствараюць прыгожы вобраз, эстэтызуюць катастрофу. У выніку ствараецца імідж, які потым тыражуецца. Савецкі час акурат і стварыў большасць стэрэатыпаў, гераізаваў ваеннае мінулае, менавіта Другую сусветную вайну.

А. Ш.: Таму і выяўляецца цікавасць менавіта да архіва Першай сусветнай вайны – бо ў нас ён ніяк не перажыты, няма гэтых надбудоў і напластаванняў. Прычым можна пра яго гаварыць безадносна, неангажавана, як пра архіў, на які яшчэ няма ўстойлівай рэакцыі. Там яшчэ і фатаграфія досыць спецыфічная, фатограф быў знутры, ён не быў яшчэ прафесіяналам, фотажурналістам. Таму гэты архіў унікальны, ён дае магчымасць суперажываць самастойна, не абапіраючыся на шматлікія трактоўкі. Ці будзе гэта тэмай для глабальнага гледача – складана сказаць. Думаю, гэта прынамсі падстава для таго, каб паставіць пытанне. Для мяне відавочна, што праект стаў па-за межамі часу.

Ці стане ён па-за геаграфічнымі межамі? Калі мы глядзім матэрыялы на тэму вайны ў Азіі, у Афганістане або Іраку, мы ўсё роўна разумеем, што гэта не нашая вайна. Гэта адбываецца дзесьці там, далёка, у медыя.

У праекце мы гаворым пра еўрапейскі тып вайны, дзе ёсць глыбокі след Другой сусветнай, але ёсць і глыбокі след Першай сусветнай вайны. Не важна, гэта быў усходні фронт ці заходні, паўночны ці паўднёвы – усё роўна гэта была агульнаеўрапейская катастрофа, у якой у аднолькавых умовах апынуліся ўсе: усюды была акупацыя, былі ўцекачы, траўмы. Ці можам мы гэта перажыць, гледзячы на фатаграфіі? Размовы пра тое, што было зроблена ў тваім доме, заўсёды кранаюць, і мы гэта адчуваем у рэакцыі людзей. І цяпер цікава, ці можа гэтая рэакцыя перанесціся на агульначалавечы ўзровень, калі табе паказваюць, што зроблена ў доме іншага.

Ці будзе гэта нашым агульным домам, хоць бы паводле мацерыковай прыкметы? Ці ёсць нейкая перыферыя, дзе войны, якія адбываюцца, не ідуць у лік? Вось пытанне, якое ўзнікае, калі мы выходзім з лакальнага.

Гутарыла Вольга Рыбчынская. Пераклад з расейскай мовы

Фота © Архіў сведкі вайны, старонка на ФБ

Меркаваньні аўтараў не заўсёды супадаюць з пазыцыяй рэдакцыі. Калі вы заўважылі памылкі, калі ласка, пішыце нам.