Месяц таму ў Галерэі сучаснага мастацтва «Ў» адбылася выстава «Мінск. Нонканфармізм 1980-х», прысвечаная неафіцыйнаму мастацкаму асяродку Менска. Экспазіцыя будавалася выключна вакол асобаў мастакоў і распавядала пра першыя сталічныя свабодныя выставы, акцыі ды перформансы. У літаратурных колах тых часоў існавалі свае формы супраціву і непадпарадкавання.

У другой частцы размовы, прысвечанай менскаму нонканфармізму 1980-х, мастак і пісьменнік Адам Глобус расказвае пра машыну цэнзуры, самвыдатаўскія кнігі і тамвыдат…

Адам Глобус. Аўкцыёны ў Беларускім тэатральна-мастацкім інстытуце. Фота Алены Адамчык. З архіву А.Глобуса. 1982

Адам Глобус: Савецкая цэнзура,у адрозненне ад замежных цэнзураў ды нашай сучаснай, якія пачынаюць забараняць, калі кніга, напрыклад, ужо выйшла, дзейнічала на апярэджанне. То бок нічога крамольнага выдаць у прынцыпе было немагчыма. Выдавецтвы былі дзяржаўныя, уладацалкам іх кантралявала, над выдавецтвамі быў камітэт па друку. Карацей, існавала складаная сістэма кантролю. Рукапісы чыталіся не толькі рэдактарамі, але і спецыялістамі па ваенных тайнах, па крамоле, па ідэалогіі і г. д. Адпаведна, шмат што з літаратуры заставалася ненадрукаваным. Нават у прызнаных і вядомых пісьменнікаў, ушанаваных званнямі і ардэнамі, усё адно нешта не праходзіла цэнзуру.

— Згадайма выданне Быкава без цэнзуры, якое выйшла не так даўно…

А. Г.: Гэта не тое, тут рэдактарскія праўкі спрабуюць выдаць за цэнзуру, маўляў, зараз мы адмовімся ад рэдактарскіх правак і скажам, што вось ён — арыгінал. То бок прадамо працу рэдактарскую за працу цэнзара. А гэта зусім іншая рэч. Вось у Караткевіча быў забаронены цэлы раман «Нельга забыць», 20 гадоў ён не мог яго надрукаваць. Гэта была цэнзура.

Як з гэтым змагаліся, — ясна, што тым, хто спяваў, было трохі прасцей: яны запісваліся на магнітафоны. Адпаведна, напрыклад, вядомасць Высоцкага ішла праз касеты. Тое ж і нашыя гурты: пачалі адразу пісаць касеты, якія хутка разыходзіліся. Такім чынам рокеры прарываліся са сваёй рок-паэзіяй да слухача. Якія шляхі былі ў пісьменнікаў? Яны ціхенька друкавалі свае асобнікі на машынцы і потым распаўсюджвалі іх на ўзроўні рукапісу. Але хацелася, канешне, каб рукапіс добра захоўваўся, таму яго перапляталі, і ўтвараліся такія кніжачкі, якія адзін другому перадавалі сакрэтна. Гэта тое, што мы называем самвыдатам.

Так, у 1982 годзе мы зрабілі зборнік «Разабраны сабор», куды ўвайшлі вершы Уладзіміра Булаўскага, Макса Кліма, Уладзіміра Сцяпана, Ігара Цішына, Міраслава Шайбака і мае. Ідэя была такая: на кожны архітэктурны элемент напісаць па караценькім вершыку. Мы лічылі, што ў нашым грамадстве пабудова сабора немагчымая, што ён існуе ў разабраным выглядзе,у дэталях, і каб яго сабраць, трэба злучыць дэталі. І мы зрабілі такое выданне. Першай жа маёй асабістай кніжкай, зробленай у самвыдаце, быў зборнік «10 на 10» з прадмовай Уладзіміра Караткевіча і з ягоным арыгінальным вершам, прысвечаным мне.

Зараз гэта сапраўдны рарытэт: я ж быў забаронены пісьменнік, у адрозненне ад тых, хто атрымліваў прэміі Ленінскага камсамола, а зараз гаворыць, што быў дысідэнтам. Гэта не праўда.

Тую кніжку я сам набіраў, пераплятаў, а потым перадаваў падпольна сябрам. Але па-сапраўднаму забароненай маёй кніжкай стаў зборнік «Груд», які павінен быў выйсці афіцыйна. Гэта была мая першая афіцыйная кніжка, і яе забаранілі, сказаўшы, што ў Савецкім Саюзе мяне ніколі не надрукуюць. Кніга была ўжо набраная, зроблены тыраж, і на першай старонцы адмысловага экзэмпляра ўжо стаялі штампікі: «друкаваць, тыраж», — подпіс рэдактара Леаніда Дранько-Майсюка. Але яшчэ павінен быў стаяць штамп цэнзара, які ён не паставіў, забараніўшы кнігу. Тут нават напісана — чаму: «аполитичность, богоискательство, мистика, идейно не верно» —і інш. Гэта быў 1985 год.

— Што маецца на ўвазе пад абвінавачваннем у апалітычнасці?

А. Г.: Кожны пісьменнік у тыя часы, асабліва пачаткоўца, абавязаны быў мець ясную палітычную пазіцыю, якая павінна была быць адлюстраваная пэўным чынам у першай кніжцы любога аўтара. Там павінны былі быць вершы, прысвечаныя пралетарыяту, партызанам, камуністам і г. д. І калі ў цябе гэтага няма, то ты ўжо залічваўся ў ворагі народа толькі таму, што не падтрымліваеш агульны кірунак.

Так мая кніжка была загубленая, а ўвесь тыраж парэзаны, пушчаны на так званую «лапшу». А гэты асобнік захаваўся выпадкова ў аднаго палкоўніка КДБ. Мне пазваніў Міхась Скобла і сказаў, што памёр палкоўнік КДБ, сын прадае бібліятэку і што ён бачыў там маю першую кніжку. Я сказаў, што гэтага не можа быць, бо яе няма ў прыродзе. Але мы пайшлі, доўга шукалі гэтую кніжку і не маглі знайсці, бо бібліятэка была вялікая, але вельмі акуратна зробленая. І тады я кажу:«Слухайце, у мяне маці бібліятэкарка, і калі вы мне дасцё 5 хвілінаў і я зразумею, па якім прынцыпе ён расстаўляў кнігі, знайду сваю кніжку». І знайшоў: яна была не ў беларускай літаратуры, а стаяла разам з Салжаніцыным, Шаламавым.

То бок ён зрабіў асобную паліцу для ворагаў савецкай улады. Так гэтая кніга захавалася.

Шмат кніг прывозілася ў тыя часы з-за мяжы, напрыклад, «Сабачае сэрца» Булгакава. У ЗША і Заходняй Еўропе апынулася шмат нашых эмігрантаў, якія выдавалі там кнігі, забароненыя ў СССР: Андрэя Мрыя, напрыклад, таго ж Купалу. Гэтыя кнігі атрымлівалі ў падарунак нашыя пісьменнікі і дыпламаты, калі выязджалі дэлегацыяй, напрыклад, на паседжанне ААН. Хтосьці пакідаў там, а хтосьці прывозіў сюды. Усё гэта хадзіла па руках, але рукапісы гэтыя ў мяне не захаваліся, бо зараз усё ўжо перавыдадзенае. А тады ў рукапісе мы чыталі Хармса, дарэчы, якога вельмі любіў Лёша Мартынаў. Жэня Ліпковіч любіў Набокава, мая тусоўка насілася з забароненым тады Купалам. У нас было шмат ад рукі перапісаных вершаў, былі і на машынцы набраныя, нават кніжкі былі, выдадзеныя ў 1920-я і забароненыя ў 1930-я. Гэта быў для нас цэлы паралельны свет. Дарэчы, у мяне да гэтай пары захавалася мюнхенскае выданне Купалы, таму што ў афіцыйным зборы твораў тых часоў два тамы былі забароненыя.

— А якім чынам да вас траплялі гэтыя кніжкі?

А. Г.: Мама мая была бібліятэкаркай. І, зразумела, што ў бібліятэкі тады рэгулярна прыходзілі загады па знішчэнні кніг. Гэта была такая дзяржаўная папера пра тое, што да пэўных кніжак трэба абмежаваць доступ, пакласці іх далёка, але захоўваць, бо раптам потым гэтыя кніжкі спатрэбяцца. А на некаторыя кнігі адразу давалі загад знішчыць. Напрыклад, калі пачалася вайна з Кітаем, то ўсю кітайскую літаратуру вывезлі і спалілі пад Менскам: кітайскую паэзію, кулінарныя кніжкі, казкі, зборы твораў Мао Цзэдуна, — згарэла ўсё. Ці, напрыклад, быў такі пісьменнік Шаўцоў, ён не быў антысавецкі, наадварот, занадта савецкі, з пераборам гэтай савецкасці. І яго таксама забаранілі. Але бібліятэкарам было шкада паліць гэтыя кнігі, таму шмат што хавалася і было для сваіх. Так і мне пашчасціла.

Вернемся да самвыдату. Тыя кнігі, пра якія я расказваў, — гэта так званыя малатыражкі. Актыўны тыражны самвыдат пачаўся трохі пазней. Мы, напрыклад, пачалі выдаваць такі альманах «Літаратура». Там не было ні выходных дадзеных, ні хто друкаваў, ні тыражу, ні даты — каб не пасадзілі. Толькі адмыслова мы пакінулі адну зашыфраваную дату ў творы Максіма Клімковіча. Гэта выдавалася ўжо ў друкарні з накладам больш за 30 тысяч асобнікаў.

— А як распаўсюджвалі?

А. Г.: На тыя часы існавалі ўжо арганізацыі: «Талака», «Майстроўня», «Тутэйшыя», розныя студэнцкія аб’яднанні. Праз іх і распаўсюджвалі.

— А цэнзары ці іншыя службы вас шукалі?

А. Г.: Дакладна не магу сказаць. Толькі адзін раз мне задалі такое пытанне, калі бралі на працу ў часопіс «Крыніца» («Родник»). Мяне выклікаў старшыня ЦК камсамола і спытаў, ці займаўся я самвыдатам. Я сказаў, што так. Тады ён  папрасіў прынесці штосьці, каб мы разам паглядзелі, што я там выдаваў. Я прынёс яму толькі пра разабраны сабор. Ён пагартаў і спытаў, ці гэта ўсё, я сказаў, што так.

Мяне, мусіць, не лічылі сур’ёзным ворагам і, думаю, што забаранялі не таму, што я крытыкаваў альбо выступаў супраць, а таму, што я ігнараваў іхнія забароны.

Калі ўжо гаварыць пра тамвыдат, то асноўная кніга, якую нельга абысці, — гэта, канешне, «Роднае слова і маральна-эстэтычны прагрэс» філосафа Алега Бембеля. Гэта было даследаванне рэпрэсій беларускай культуры і мовы ў часы СССР. Кніга пісалася напрыканцы 1970-х, і скончыў ён яе на пачатку 1980-х. Алег тады мяне папрасіў, каб я занёс гэтую кніжку да Караткевіча і той дапамог яе выдаць. Я занёс. Караткевіч сказаў, што праца правільная, але нічога зрабіць не зможа: зразумела, выдаць тады кніжку, дзе напісана пра генацыд мовы, было немагчыма. Тады Алег — я не ведаю, як, — перадаў працу за кардон, і яна выйшла ў Англіі. Ён яшчэ хадзіў тады і прыгаворваў, маўляў: «Я кніжку маю з друкарні пані Маргарэт Тэтчэр». Зразумела, пачаліся рэпрэсіі. Яго выгналі з партыі, з Акадэміі навук, дзе ён працаваў, і ён хадзіў па горадзе ў ботах і ў вушанцы, як сапраўдны дысідэнт, а ён і быў сапраўдным. Але лёс склаўся так, што ў 1990-я да яго зноў прыйшлі. Саюз мастакоў вырашыў забраць яго дом, таму што, маўляў, дом будавалі для бацькі, вялікага скульптара, а Алег ніякага права на дом не мае. Тады Алег у знак пратэсту сышоў у манастыр, дзе жыве да гэтай пары. А ў доме тым размясціўся Саюз мастакоў.

Купалле ў Вязынцы. На здымку: Уладзімер Конан, Пётра Садоўскі, Вераніка, Алена Садоўская, Лявон Луцкевіч, Алег Бембель. Фота з архіву Веранікі Курцовай. Крыніца // svaboda.org

Дарэчы, Алег — гэта такая містыка ўвогуле. Ніколі не забуду, як я пісаў карціну «Таемная вячэра» і звоніць Алег і пытаецца, што я раблю. Я адказваю: «Ты не паверыш, пішу карціну “Таемная вячэра”». — «Я, канешне, не веру, але навошта табе хлусіць». А званіў ён, бо шукаў тэлефон Алеся Разанава. А быў гэта красавік 2011 года. І гэтая карціна выратавала мяне ад выбуху ў метро. Пакуль я яе пісаў, здымаў, мазаў, мне нешта не падабалася, ужо сышоў, потым вярнуўся, карацей, пакуль я тут з ёй мітусіўся, узарвалася метро. І калі я спусціўся, мне насустрач валіў ужо натоўп.

Таму калі гаварыць пра дысідэнтаў і людзей пратэсту, то Алег — адна з такіх сапраўдных, нават узорных, постацяў.

— Нядаўна ў Менску прайшла канферэнцыя, прысвечаная дысідэнцтву ў Беларусі, дзе ўдзельнікі прыйшлі да высновы, што дысідэнты ў нас былі, а дысідэнцкага руху не было…

А. Г.: Рух быў. Былі падпольныя арганізацыі, і людзей садзілі, і ёсць дакументы і доказы. Быў такі Зайцаў, якога пераследавалі ўвесь час, ён займаўся рознымі НЛА, будызмам. У ФРГ зрабілі такі фільм «Назад у будучыню», дзе быў і наш Зайцаў, зняты на фоне Чырвонага касцёла. У Акадэміі навук заўсёды былі гурткі, сярод нас былі таксама.

Чаму не было дысідэнцкага руху? Калі яго не даследавалі, не вывучалі, як можна рабіць такія высновы? Можна прыйсці і сказаць, што ў вас не было самвыдату. А вы яго вывучалі?

Яшчэ амаль што не гаворыцца пра парнаграфію ў савецкія часы. Пра тое, як гэтыя фатаграфіі пераздымаліся і прадаваліся. Зразумела, што збольшага гэтым мастакі і фатографы займаліся. Дарэчы, фігура фатографа для самвыдату адна з ключавых, бо шмат якія кніжкі былі перазнятыя і надрукаваныя на плёнках. І гэта таксама важна даследаваць. То бок я бачыў усё на ўласныя вочы: быў рух, былі пратэставыя дэманстрацыі. Потым, заўсёды існавала альтэрнатыва — сістэма хіпі, напрыклад. Гэта што, усё даследавана, каб рабіць такія высновы?

— А на вашую думку, чаму да гэтай пары ў нас не робяцца такія даследаванні?

А. Г.: Бо мы, напэўна, не хочам ствараць сваю гісторыю, застаючыся напаўкалоніяй. Чаму ў нас нават у лепшых кніжках па гісторыі расповяд даходзіць да 1918 года, абвяшчаецца незалежнасць — і на гэтым усё сканчаецца? А ў нас шмат чаго не даследавана. Гісторыя мастацтва, напрыклад. Чаму ўзнікла цікавасць да таго ж беларускага авангарда 1980-х? Таму што не даследавана. І тое ж самае з самвыдатам. Прытым, што, зразумела, і да гэтай пары ў Акадэміі навук сядзяць тыя ж людзі, якія нас забаранялі. Хто пісаў супраць «Тутэйшых» артыкул? Гілевіч. Хто краў і выкідваў прадмову Караткевіча да маёй кніжкі? Барадулін. А гэтыя людзі зараз абвяшчаюцца змагарамі за незалежную Беларусь.

— У які момант, па вашым адчуванні, эпоха самвыдату скончылася?

А. Г.: Фармальна, напэўна, гэтая эпоха скончылася тады, калі стала магчыма за свае грошы выдаваць кнігі. Вось, напрыклад, зборнік Аляксандра Яроменкі, і тут напісана: «Издание подготовлено и осуществлено… за счет автора». Напэўна, менавіта тады самвыдат як такі і скончыўся. Але па сутнасці асабіста для мяне нічога не скончылася. Цэнзура ёсць, тыя ж людзі стаяць пры ўладзе, нічога не даследуецца, робіцца падмена паняццяў, авангардны рух і самвыдат часам падаюць як маргінальныя з’явы ідыётаў. Тое, што нам хацелася рэабілітацыі Купалы, Гаруна, эмігранцкай літаратуры, — мы ўсё гэта рабілі. А што робіцца цяпер?

— Я зараз падумала, што для нас самвыдатам стаў інтэрнэт, і мы сёння бачым, як і туды ўжо даходзіць цэнзура.

А. Г.: Так, і мы бачым шмат паказальных выпадкаў. Напрыклад, гісторыя з Андрэем Клімавым, зразумела, паказальная. І ўсе ўсё адразу зразумелі. Таму нічога не скончана — для мяне, прынамсі.

Гутарыла Таня Арцімовіч

Меркаванні аўтараў не заўсёды супадаюць з пазіцыяй рэдакцыі. Калі вы заўважылі памылкі, калі ласка, пішыце нам