18 чэрвеня ў прасторы «ЦЭХ» адбылася дыскусія «Музей на постсавецкай прасторы: час зменаў?» з нагоды выхаду новага нумара альманаха pARTisan, прысвечанага тэме музея на постсавецкай прасторы. У дыскусіі прынялі ўдзел: дырэктарка Музея-майстэрні З.Азгура Аксана Багданава, мастак Руслан Вашкевіч, а таксама адмысловая госця з Украіны — Юлія Ваганава, намесніца дырэктаркі па выстаўнай рабоце і міжнароднай дзейнасці Нацыянальнага мастацкага музея ў Кіеве. Мадэратар — Аляксей Братачкін.

Нумар здзейснены пры падтрымцы Інстытута Гётэ ў Менску. 

Артур Клінаў прэзентуе альманах. Фота К.Паляковай

Аляксей Братачкін: Добры вечар! Я пазначу праблемнае поле, якое хацелася б сёння абмеркаваць. Першая праблема — гэта крытычнае асэнсаванне спадчыны панятку «савецкі музей» з пункту гледжання розных перспектываў. «Савецкае» я разглядаю тут не толькі ў негатыўным кантэксце, таму што, мяркую, гэты тэрмін цяпер можна праінтэрпрэтаваць па-рознаму і падумаць, напрыклад, пра такія рэчы, якія сфармаваліся менавіта ў савецкую эпоху: даступнасць, асветніцкая функцыя музея і інш. Вяртаючыся да савецкага, варта адзначыць, што ў Беларусі сістэма кіравання музеямі, як піша адзін з даследчыкаў музейнай справы Аляксандр Гужалоўскі, усталявалася з года смерці Сталіна — з 1953 года. Тады ў Міністэрстве культуры з’явіўся Аддзел музеяў і помнікаў, і з гэтага моманту, з невялікімі зменамі, тая сістэма існуе і працуе.

Другая скразная праблема нашай дыскусіі — палітычны (у самым шырокім сэнсе) кантэкст дзейнасці музейных інстытуцый. Гэта і розныя палітыкі ідэнтычнасці, якія ажыццяўляюцца ў музейнай прасторы і ўздзейнічаюць на музейныя інстытуцыі, уплыў розных ідэалогій і г.д. Мы павінны ўвесь час пра гэты аспект помніць, калі гаворым у цэлым пра музейную актыўнасць. Трэці аспект — камерцыялізацыя музеяў сёння, або музейны маркетынг: як музей можа сябе «прадаваць», прапанаваць некаторыя паслугі, як ён можа выжываць ва ўмовах адсутнасці рэсурсаў. І апошняе пытанне — праблема інтэрнацыяналізацыі беларускіх музеяў, маецца на ўвазе, як музеі ўключаныя ў міжнародныя праекты, як яны запазычаюць досвед калег і г.д.

Перш чым мы звернемся да пытанняў дыскусіі, перадам слова Юліі Ваганавай, якая пазнаёміць нас з дзейнасцю Нацыянальнага мастацкага музея Украіны, а пасля прэзентацыі пачнем наўпрост абмяркоўваць пытанні.

Прэзентацыя Юліі Ваганавай. Пра гісторыю і трансфармацыі ў Нацыянальным мастацкім музеі Украіны можна прачытаць у інтэрв’ю з ёй.

Падчас дыскусіі. Фота К.Паляковай

Ал.Бр.: Мы крыху паспрачаліся перад пачаткам дыскусіі пра тое, што кожны з нас мае на ўвазе пад паняткам «музей». Так, я знайшоў вызначэнне, апублікаванае ў 2008 годзе ў энцыклапедыі «Музеі Беларусі»: «Музей — гэта пастаянная некамерцыйная, даступная шырокай публіцы ўстанова, якая займаецца набыццём, захоўваннем, вывучэннем, экспанаваннем і папулярызацыяй матэрыяльных сведчанняў пра чалавека і асяроддзе яго існавання ў мэтах даследавання, адукацыі і задавальнення духоўных патрэбаў». Мы высветлілі, што ў прынцыпе такое вызначэнне адпавядае міжнароднаму, але там ёсць невялікі нюанс, які мы крыху пазней пазначым. Руслан, гэтае вызначэнне музея супадае з вашым уяўленнем пра яго?

Руслан Вашкевіч: Як бы там хораша і камфортна ні было, у маёй мастацкай практыцы «музей» з’яўляецца тым, што трэба пераадолець. У нас і да гэтага часу не выпрацаваная мова ўзаемаразумення паміж канкрэтным мастаком і абстрактным музеем, таму ніякіх выразных стасункаў з музейнымі інстытуцыямі быць не можа і таму, сутыкнуўшыся з музеем, мастак вымушаны гэтую мову альбо аднаразова вынайсці, альбо знесці гэтую «сцяну» з разбегу.

Уласна, усе мае «заходы» ў музей з’яўляюцца пошукам спосабу паўнавартаснай камунікацыі не толькі з гледачом, але ў першую чаргу з музеем.

Аксана Багданава: Для мяне музей — гэта перадусім асяроддзе майго ўласнага пражывання. Фармулёўка, так, адпавядае, усе функцыі пералічаны, але па-вар’яцку сумны пасыл, які я як практык адаптаваць да рэаліяў жыцця не заўсёды магу. Таму што базавыя напрамкі музейнай дзейнасці пазначаны, але наступны крок — як на практыцы ты з гэтымі кананічнымі палажэннямі працуеш. Можна нудна, літаральна, а можна крэатыўна. І мне здаецца, што музей усё ж такі ў першую чаргу — гэта канцэпцыя, і без выразна акрэсленай канцэпцыі жыццё музея пачынаць нельга. Спачатку неабходна сфармуляваць ідэю, і гэта не размыты пафасны ці сентыментальны абзац, але формула, якую далей трэба рэалізоўваць.

Юля Ваганава: Мы паглядзелі, што з гэтай нагоды кажа ICOM. Амаль тое ж самае: «Музей — гэта некамерцыйнае пастаяннае прадстаўнiцтва грамадства, якое існуе для ягонага развіцця, адкрытае для шырокай публікі, набывае, захоўвае, даследуе, узаемадзейнічае, выстаўляе на агляд матэрыяльнае сведчанне людзей і іх асяроддзя пражывання з мэтаю вывучэння, атрымання адукацыі і задавальнення» (A museum is a non-profit, permanent institution in the service of society and its development, open to the public, which acquires, conserves, researches, communicates and exhibits the tangible and intangible heritage of humanity and its environment for the purposes of education, study and enjoyment.). З гэтым можна пагадзіцца.

Адна з цытат маёй прэзентацыі была пра тое, што музей павінен быць адкрытым для грамадства, ён павінен адказваць на запыты грамадства і быць адкрытай пляцоўкай, якой могуць скарыстацца ў шырокім сэнсе. Зараз таксама шырока ідзе размова пра тое, што музей дае веды і трэба навучыць людзей атрымліваць веды. Мая калега, якая працуе ў навукова-асветніцкім аддзеле, кажа, маўляў, ну яго гэтыя веды, я хачу атрымліваць задавальненне. Я кажу, што ёсць жа розныя музеі, ёсць нейкія трагічныя гісторыі, напрыклад. І яна адказвае, так, і гэта таксама, бо калі ты прыходзіш і перажываеш трагічны досвед у музеі, гэта таксама пэўнае задавальненне ад інтэлектуальнага, эмацыйнага перажывання.

Ал.Бр.: Наступнае пытанне рэтраспектыўнае, яно адсылае да 1990-2000 гадоў, таму што сур’ёзныя трансфармацыі на постсавецкай прасторы пачаліся менавіта ў гэты перыяд. Як вы лічыце, якія можна вылучыць ключавыя моманты гэтых трансфармацыяў у музеях? Што, на ваш погляд, было максімальна важным для змены музейных інстытуцый?

А.Б.: Для мяне гэта складанае пытанне. Я не ведаю, што такое савецкі музей ці музей савецкага перыяду і несавецкі музей. Для мяне музей або ёсць, або яго няма (адзнака комплексная, а не толькі па наяўнасці музейнага збору). Але калі казаць пра сістэмныя, радыкальныя змены, я іх не заўважыла. Аднак як чалавек, які «паступіў» ў музейную прастору ў 1987 годзе, і музейшчык, які любіць навуковы складнік музейнай дзейнасці, адзначу, што вывучэнне музейнага прадмета перамясцілася на задні план, саступіўшы свае пазіцыі асветніцкай дзейнасці. Апошняя, у сваю чаргу, трансфармавалася. Традыцыйныя формы ўзаемадзеяння з наведнікамі (экскурсіі, лекцыі) дапоўніліся цэлым спектрам інтэрактыўных практык: майстар-класы, воркшопы, форумы, фестывалі, міждысцыплінарныя праекты, суправаджальныя альбо паралельныя праграмы пры рэалізацыі выставачных праектаў.

Выстава Тамары Сакаловай «Адны — такія. Іншыя — такія». Музей З.Азгура, Мінск 2014. Фота kalektar.org

Варта нагадаць, што музей трымаецца на трох кітах — захаванне, вывучэнне і прэзентацыя, і неабходна ўтрымліваць і раўназначна развіваць усе гэтыя сегменты музейнай справы. Калі паспрабаваць вызначыць, што ёсць сёння паспяховым музеем, зноў жа для мяне, то ў працэнтных суадносінах выбудоўваецца наступная прапорцыя: 60 працэнтаў поспеху — класны збор; 40 — суправаджэнне дадзенага збору, то-бок каманда, якая працуе з гэтым матэрыялам. Выдатна, калі ў складзе каманды не толькі музеязнаўцы, але і мастацтвазнаўцы, мастакі, гісторыкі, дызайнеры, архітэктары, літаратары. Падобны падыход — асаблівасць кадравай палітыкі нашай інстытуцыі, які ўжо намі апрабаваны, і сёння я магу канстатаваць: ён апраўдвае сябе. Магчыма, у тым ліку праз гэта мы змаглі жорсткую мадэль мемарыяльнага манаграфічных музея зрабіць больш дынамічнай і «спагаднай». Вельмі хочацца спадзявацца, што нашая мемарыяльна-эксперыментальная арт-пляцоўка адпавядае дэвізу «музей, які змяняецца, у свеце, які змяняецца».

Ю.В.: Эксперыменты з памяццю.

А.Б.: Так, мы ўсвядомілі, што эксперымент у прасторы акадэмічнага музея магчымы, але пры ўмове захавання балансу паміж музейным стандартам і інавацыяй. У выпадку Музея-майстэрні Заіра Азгура гэты баланс грунтуецца на рэалізацыі ініцыятыў у межах генеральных цэласных праектаў — «Месца памяці» і «Modern + classic. Сучаснае мастацтва ў традыцыйным музеі». Кантэнт праекта «Месца памяці» базуецца на катэгорыях «час», «месца», «дзеянне»; «Modern + classic. Сучаснае мастацтва ў традыцыйным музеі» — на асэнсаванні і інтэрпрэтацыі сучаснымі мастакамі, рэжысёрамі, паэтамі, кампазітарамі і музыкантамі гістарычнага мінулага, творчай спадчыны. Мы адкрытыя для самых смелых і нетрывіяльных выказванняў, калі інтэрвенцыя канцэптуальна бездакорная і супадае маштаб «інтэрвенту» і «дэкарацыі». Так, для музея эпахальнымі з’яўляюцца выставачныя праекты Канстанціна Селіханава «Адзін і многія» і Тамары Сакаловай «Адны — такія. Іншыя — такія», а таксама фінальны перформанс інтэрнацыянальнага workshop-праекта пластычнага тэатра «ІнЖэст» Вячаслава Іназемцава з удзелам гурта «Плато» Мацвея Сабурава.

Ал.Бр.: Руслан, да вас пытанне як да мастака. Які ваш асабісты досвед адносінаў з музеем у рэтраспектыве? Ці змянілася штосьці ў музейнай дзейнасці, па вашых адчуваннях, за апошні час?

Р.В.: Мне здаецца, апісанне музея, якое прагучала раней, савецкаму перыяду нашай гісторыі цалкам пасуе. Добрасумленна працавалі ўсе аддзелы музея, перыядычна папаўняліся калекцыі, галоўныя захавальнікі і архіварыусы ўважліва апісвалі нажытую маёмасць, экскурсаводы вадзілі людзей па коле. Вылучаліся сродкі на закупку новых твораў мастакоў. Вялацякучым чынам, але, тым не менш, музей жыў знутры. Звонку гэта быў такі класічны культурна-асветніцкі атракцыён для народанасельніцтва. Прыкметны ўсплёск у музеях адбыўся на хвалі «перабудовы». Актывізаваліся выставы менавіта сучасных мастакоў, на працягу 5-6 гадоў гэты рэгулярны выставачны праект курыравала Вольга Каваленка (загадчыца аддзела найноўшых плыняў). Дзякуючы ёй у той час здарылася масіраваная атака музея свежымі сіламі сучасных аўтараў. Але потым раптам усё скончылася — са зменай дырэктара, з новымі палітычнымі часамі, з сыходам некаторых супрацоўнікаў музея. Цяпер музей — гэта фірма на гаспадарчым разліку, якая павінна акупляць сябе продажам квіткоў і юрыць з публікай. Чаго вартыя толькі фотасесіі вяселляў. Абавязковая «Ноч музеяў» ператварылася ў ганебае відовішча, пра гэта адкрыта кажуць ужо самі гледачы. І, так, самае галоўнае, сучасным мастакам шлях туды закрыты.

Пры гэтым, слухаючы прэзентацыю Юліі, разумею: куратарскай камандзе Нацыянальнага мастацкага музея Украіны ўдаецца рабіць сёння тое, што смела цягне на працу прасунутага Цэнтра сучаснага мастацтва.

Ю.В.: Я таксама магу казаць як пра пазітыўныя, так і пра негатыўныя моманты. Тут трэба разглядаць музей у розных звязках. Калі мы гаворым пра музей і публіку, то несумненна музеі сталі больш адкрытымі аўдыторыі. Нават прапаноўваючы тыя «Ночы музеяў». Так, гэта ператвараецца ў такі жорсткі энтэртэймент, тым не менш гэта таксама адкрыццё нейкіх новых фарматаў. Зноў жа музеі становяцца міждысцыплінарнымі пляцоўкамі, часам удала, часам не, але гэта адбываецца. Музеі разумеюць, што яны могуць дапаўняць сябе, запрашаючы кінапраекты, паэтаў, музыкаў. У гэтым аспекце можна казаць пра невялікі прагрэс. Варта таксама адзначыць, што экскурсаводы, прынамсі калі мы гаворым пра кіеўскі музей, паступова змянілі сваю функцыю — сталі, хутчэй, медыятарамі. Напрыклад, выстава «Героі. Спроба інвентарызацыі» паказала дзіўную рэч. Па-першае, экскурсавод быў не патрэбны ў прынцыпе, людзі лёгка счытвалі экспазіцыю. Па-другое, наведнікі ўвесь час размаўлялі, то-бок рэфлексавалі на тое, што бачаць. Гэта пазітыўны момант.

З выставы «Героі. Спроба інвентарызацыі», Нацыянальны мастацкі музей Украіны, 2014. Фота з архіву Ю.Ваганавай

З іншага боку, мы разумеем, што ў савецкі час музей меў пэўную ідэалагічную функцыю. Савок быццам вонкава разваліўся, гэтая ідэалагічная функцыя таксама сышла і прыйшла новая: музей стаў такім агенцтвам «свята-свята». Мы ладзім «Ночы музеяў», вяселлі, адно пахаванні не робім хіба што. Мы ўспрынялі гэтую машыну заходняга маркетынгу, разумеем, што там ёсць нейкія паспяховыя моманты, але ўсё роўна не вытрымліваем канкурэнцыі са сферай забаваў, таму гэтая мадэль і не спрацоўвае.

Калі казаць пра Украіну, у нас зараз узнікае новая сітуацыя, у якой важна не зваліцца ў новыя прапаганды і зноў не стаць прапагандай новых ідэй, з якімі вы можаце быць згодныя ці не, тым не менш такая небяспека існуе.

З’яўляецца гэта нацыянальнай ідэй альбо антынацыянальнай, ідэяй глабалізму ці якой-небудзь іншай — трэба балансаваць. Не трэба, праўда, сябе падманваць, мы разумеем, што дзяржмузей — гэта ўсё роўна прэзентацыя пэўнай ідэалогіі, таму што ён фінансуецца дзяржавай і тут складаней.

Калі мы будзем казаць пра звязак музея і ўлады, то адбываюцца некаторыя зрухі, але ўлада вельмі неахвотна ідзе на новую формулу, якую музей стараецца данесці ў прыватнасці Міністэрству культуры. Да гэтага часу існуе сітуацыя, калі музей абслугоўвае Міністэрства культуры, што мае ідэалогію, культурную палітыку, якую музей павінен прасоўваць. Але цяпер музеі імкнуцца заняць іншую пазіцыю: музей сёння ў першую чаргу працуе і абслугоўвае грамадства, адпаведна Міністэрства культуры павінна забяспечваць такія ўмовы, каб ён мог выконваць гэтую задачу. А не наадварот. Вядома, мы разумеем, улада супраціўляецца падобнай форме, і не толькі ўлада: многія людзі цяжка гэта ўспрымаюць.

І апошні момант — адносіны «мастак і музей» і «музей і калекцыя». З аднаго боку, музеі паказваюць свае калекцыі, але з іншага — не ўмеюць з імі працаваць. Такі праект, як «Героі», упершыню прайшоў у нашым Музеі. Другі момант — праца мастака і музея. Мне пашанцавала, я працавала ў Цэнтры сучаснага мастацтва, а потым ужо трапіла ў дзяржінстытуцыю. Раней мяне таксама абураў той факт, што, ну як жа гэта, цвікі нельга ўбіваць, гэтага рабіць нельга, музей павінен! і г.д. Зараз я ведаю, што цвікі забіваць можна, гэта пытанне тэхнічнае — хто і за якія сродкі потым будзе перафарбоўваць сцены. Але для таго каб адбыўся гэты зрух, і мастак, і музей мусяць разумець, што гэты дыялог — працэс працяглы. І калі абодва бакі цямяць гэта і згодныя ісці на збліжэнне, тады гэты працэс будзе паспяховым. Напрыклад, мы запрашаем у музей цудоўную выставу сучаснага мастацтва, але аўдыторыя не гатовая прыняць і ўспрыняць такі праект у музеі. Адпаведна музей можа рызыкаваць сваёй аўдыторыяй, якая потым будзе крытыкаваць музей і не дазволіць наступным разам пусціць такі праект. Таму гэты працэс павінен быць кампрамісным. І калі сустракаецца мастак і музей, музей павінен задаць пытанне, што хоча мастак, і мастак павінен спытаць, а што хоча музей, у шырокім сэнсе. Тады могуць адбывацца тыя змены, і гэты працэс, па маіх адчуваннях, зараз можа пачацца.

Ал.Бр.: Я ўспомніў невялікую справаздачу эксперта Алы Сташкевіч з Інстытута культуры Беларусі, якая апісвала сучасны стан беларускіх музеяў. У яе было дзве ідэі. Першая — пік трансфармацыі музеяў прыйшоўся на 1990-я, але трансфармацыя не завяршылася. І ў якасці другога фактару Ала ўводзіць такое вызначэнне, калі кажа пра беларускія музеі, як «этнаграфізм».

То-бок музеі занурыліся ў даследаванні мінулых, «аўтэнтычных», «фальклорных» рэчаў і зусім ніяк не звяртаюцца да сучасных праблемаў.

Мы зараз паралельна ўзнялі цікавую тэму — рэцэпцыя чужога досведу, калі музеі ўбудоўваюцца ў глабальную сістэму, пераймаючы нейкія «знешнія» ўзоры. І першае, што прагучала, гэта музейны маркетынг альбо спроба зрабіць індустрыю забавы, напрыклад, зладзіць «Ноч музеяў», яе некалькі гадоў у Беларусі ўжо праводзяць. Але ў мяне ўзніклі наступныя пытанні: якія праблемы з’яўляюцца ў рэцэпцыі гэтага вонкавага досведу? Сістэма супраціўляецца? Знешні і «чужы» вопыт кепска спалучаюцца з мясцовым кантэкстам? Як у нас у прынцыпе інтэрнацыяналізавана музейная сфера? Руслан, вы маеце досвед выставаў у розных кантэкстах, можаце адзначыць нейкія асаблівасці?

Р.В.: Для мяне заўсёды паказальным з’яўляецца момант асабістых зносін і дыялогу з адміністрацыямі музеяў. Напрыклад, Гомельскі Палац Румянцевых-Паскевічаў — абсалютна гнуткая структура з добрай камандай таленавітых менеджараў, гатовых ісці на вялікую рызыку, каб зрабіць культурную падзею, яны якраз выдатна разумеюць, што традыцыйны фармат ужо не працуе. Але гэта не звязана з агульнай культурнай палітыкай у нас у Беларусі, гэта, хутчэй, робіцца насуперак агульнаму інстытуцыянальнаму «заціску» і дзякуючы канкрэтным людзям унутры гэтых структур.

Праект Руслана Вашкевіча «Музей», Нацыянальны мастацкі музей Беларусі, Мінск 2011. Фота n-europe.eu

А.Б.: Што тычыцца нашага музея, не магу сказаць, што мы пачынаем рухацца толькі пасля таго, як выявім асноўныя тэндэнцыі і зверым наш курс з курсам флагманаў музейнай справы. Хутчэй працэсы, якія адбываюцца ў нашай інстытуцыі, падпарадкаваныя інтуіцыі ды асабістаму досведу. Гэта значыць, мы жывем як дыхаем. Часцяком постфактум выяўляем супадзенне стратэгій, фармату падзей Музея-майстэрні Заіра Азгура і еўрапейскіх музеяў. Значыць, мы хоцькі-няхоцькі ў мэйнстрыме і адчуваем час.

Яшчэ хацелася б акцэнтаваць увагу на наступным. У сусветнай музейнай практыцы існуюць некалькі мадэляў музеяў. Так мовіць, «персанальны музей», калі асоба дырэктара, ягоны светапогляд і прыхільнасці вызначаюць і форму, і змест музея, вектар ягонага развіцця, каманду. Дадзеная мадэль практыкуецца ва Усходняй Еўропе. Так, напрыклад, Эрмітаж наўпрост асацыюецца з Піятроўскі, Пушкінскі музей — з Антонавай, Рускі музей — з Гусевым, Цэнтр візуальных мастацтваў — са Свіблавай. Другая мадэль, распаўсюджаная ў Заходняй Еўропе і Амерыцы, мае іншую структуру: топ-менеджар і каманда куратараў. Куратар стварае музейны прадукт, менеджар яго «запакоўвае» і «прадае» спажыўцу музейных паслугаў.

На постсавецкай прасторы, як я ўжо адзначала, працуе пераважна «персанальная» мадэль музея, і інтэрвенцыі Руслана ў музейнай прасторы — вынік міжасобасных адносін, якія альбо складваюцца, альбо не. 

Ал.Бр.: А чаму ў нас не працуе другая мадэль?

А.Б.: З уласнага досведу. Асоба ў музеі вырашае амаль усё. Як мінімум яна павінна быць у музеі. Толькі ведаць прадмет і трансляваць гэтыя веды сёння недастаткова. Якімі б ні былі агульная структура, канфігурацыя і ландшафт, калі ў музеі працуе каманда асобаў — паспяховыя рэалізацыі гарантаваныя. Добры прыклад — прастора «ЦЭХ», дзе зараз знаходзімся. Вядома, дзяржаўная палітыка ў галіне музейнай справы толькі ў дапамогу. Але мой асабісты досвед сведчыць, што ўсё роўна рашэнні прымаюцца на персанальным унутрымузейным узроўні.

Ю.В.: Мы разумеем, што дырэктар музея вырашае многія моманты. Пытанне ў тым, ці будуе дырэктар сам сабе помнік, задавальняючы асабістыя амбіцыі, або гэта дырэктар, які свядома адыходзіць у цень, прасоўваючы чальцоў каманды і разумеючы, што чым мацнейшы кожны чалец, тым мацнейшы дырэктар. Другі момант — са сферы метафары альбо міфа: важная, прынамсі для нашага музея, гісторыя заснавання. Напрыклад, наш Нацыянальны мастацкі музей быў заснаваны па запыце грамадства, само грамадства аб’ядналася, тады гэта былі мануфактуршчыкі, якія выступілі з ініцыятывай пра тое, што ім патрэбны музей. І 40 адсоткаў фінансавання было ад супольнасці. Гэтая гісторыя для нас істотная, і мы часта яе ўзгадваем, калі прымаем рашэнні і думаць, як нам працаваць у сённяшняй сітуацыя.

Калі казаць пра тэхналогіі, якія да нас прыходзяць з Захаду, то часцяком мы інструментальна падыходзім да гэтых навінак. Вядома, мы павінны адаптаваць розныя досведы, вядома, маркетынг — гэта добра, але калі мы паглядзім на заходнія музеі, яны зараз актыўна крытыкуюць такія падыходы, як «свята-свята». Іншая сітуацыя, калі наша аўдыторыя стала вельмі глабалізаваная, мы робімся «буржуазнымі» і мы цяпер кліенты ў музеі, гэта значыць прыходзім у музей — і нас павінны абслужыць. Тут узнікае такое пытанне: з аднаго боку, мы мусім развіваць гэты кліенцкі сэрвіс, павінна быць камфортна, з іншага боку, мы мусім звяртацца да грамадства і тлумачыць, што гэта ваша. Калі музей такі, дык адно таму, што тое ваш музей, і калі ў ім няма ліфта для людзей з абмежаванымі магчымасцямі, гэта не толькі праблема музея, але гэта і ваша агульная праблема. Таму тыя пытанні, асабліва ў складанай палітычнай і эканамічнай сітуацыі, могуць вырашацца толькі сумесна.

Ну і трэці момант пазітыўнага і негатыўнага заходняга досведу — увядзенне новых медыйных тэхналогій, якія цяпер папулярныя, але ўжо крытыкуюцца заходнімі калегамі, таму што пачынаюць замяняць сам аб’ект. Яны ўжо адмаўляюцца гаварыць на гэтую тэму, а мы ўсё яшчэ спрабуем уводзіць плазмы, вешаць іх у шэраг з карцінамі, то-бок з такой жа каштоўнасцю, як і твор мастацтва.

Ці, напрыклад, уводзім аўдыягіды, а ўжо на Захадзе пачалася крытыка, маўляў, гэта вельмі накіраванае вядзенне наведніка, якое пазбаўляе яго магчымасці сустрэчы з аб’ектам, забірае ў яго жаданне самому думаць.

І яшчэ — праца з партнёрамі. Пазітыўны момант — канешне, тое, што карпарацыі хочуць паляпшаць свой імідж за кошт культурных інстытуцый. Гэта добра. З іншага боку, часта партнёр успрымае музей не як інстытуцыю, а як нейкую пляцоўку для выстаўлення чагосьці свайго альбо рэалізацыі сваіх задач. І гэта не залежыць ад таго, лакальны гэта партнёр ці замежны.

З архіву Ю.Ваганавай

Ал.Бр.: Мы зараз шмат казалі пра тое, як аўдыторыя рэагуе і як успрымае тое, што адбываецца ў музеях. Калі я пісаў артыкул з нагоды нашага Музея Вялікай Айчыннай вайны для гэтага нумару «pARTisan» , знайшоў выказванне адной з супрацоўніц пра тое, што аўдыторыя не гатовая ўспрымаць змены, у яе нізкі адукацыйны і культурны ўзровень, таму мы не можам эксперыментаваць, напрыклад прапаноўваць розныя пункты гледжання на гісторыю вайны. Гэта такая пазіцыя музея — «зверху» над аўдыторыяй.

І адначасова, калі я чытаў публікацыі пра гістарычныя музеі за межамі Беларусі, адзін з тэзісаў заключаўся ў тым, што сёння ў чалавека шмат розных ідэнтычнасцяў, і музей павінен спраўляцца з гэтым наборам ідэнтычнасцяў, прапаноўваць нейкія розныя рэчы, розныя інтэрпрэтацыі падзей для дыскусіі і г.д. І ў мяне пытанне да кожнага з вас. Пачну з Руслана. Як вы думаеце, для каго вы працуе, які глядач фармуецца ў Беларусі, хто ходзіць у беларускі музей? Напрыклад, калі была ваша выстава «Музей» у Нацыянальным мастацкім, якую аўдыторыю вы чакалі?

Р.В.: Мяне заўсёды цікавіла тая інверсія, што адбываецца паралельна з інтэрвенцыямі сучаснага мастацтва ў казённы дом. Бо разам з «іншым» праектам туды прыходзіць і «іншая» публіка. Такім чынам часам атрымліваецца ўплываць на ўспрыманне нават пастаянных наведнікаў «звыклага» музея. Гэта свядомае зрушэнне пункту гледжання, сціранне межаў «вечнага-часовага», парушэнне заведзенага раз і назаўжды парадку — важныя складнікі маіх інтэрвенцый. Вельмі цікава глядзець потым кнігі водгукаў; там, вядома, усяго хапае, але ў асноўным — аўтапартрэт калектыўнага гледача, і раптам бачыш, як чужая бабуля піша, што ў яе здарылася нейкае адкрыццё і яна шукае аўтара, каб асабіста падзякаваць. Для мяне гэта каштоўна. У цэлым выстава ў Нацыянальным музеі выклікала тады нечакана вялікую цікавасць, нягледзячы на спрэчныя, дыяметральна супрацьлеглыя меркаванні пра яе, колькасць наведнікаў зашкальвала, што станоўча адбілася на прыбытку музея, і нават наглядчыцы ў залах за той перыяд атрымалі грашовыя прэміі.

Чым не сігнал для кіраўніцтва смялей адкрываць дзверы для выставачных эксперыментаў сучасных мастакоў?

Ал.Бр.: Аксана, Музей Заіра Азгура — гэта музей савецкага аўтара. Мы таксама ведаем, што ў Беларусі ёсць вялікія праблемы інтэрпрэтацыі савецкага мінулага, наяўнасці нейкіх кансэнсусных рамак для яго ўспрымання. Як музей спраўляецца з гэтай праблемнай ідэнтычнасцю савецкага мінулага? Ці ўзнікаюць якія-небудзь канфлікты паміж гледачом і новымі праектамі ў музеі?

А.Б.: Першапачаткова нам самім неабходна было ідэнтыфікаваць прастору Музея-майстэрні Заіра Азгура. Мы прыйшлі да разумення, што гэта музей эпохі і музей эпосе, вялікі музей на малой плошчы. Адпаведна, у прыярытэце тэмы: ля вытокаў беларускай скульптурай школы, беларуская скульптурная школа ХХ стагоддзя, скульптура як від выяўленчага мастацтва. Таксама мы працуем у філасофскіх праблемных палях — мастак і грамадства, мастак і дзяржава, мастак і мадэль на прыкладзе канкрэтнай прыватнай біяграфіі і г.д.

Ал.Бр.: А ці былі выпадкі, калі хтосьці казаў пра тое, што гэтыя гіганцкія галовы Сталіна і Леніна не патрэбныя, давайце прыбярэм, маўляў, навошта гэта паказваць?

А.Б.: Не. На пачатку нулявых можна было пачуць актыўныя, эмацыйна афарбаваныя выказванні. Сёння інтанацыя змянілася. Частка наведнікаў рэфлексуе, настальгуе; моладзевая аўдыторыя адкрывае для сябе невядомы свет. Хацела б падтрымаць Руслана ў тым, што, ствараючы той ці іншы праект, не варта на стадыі распрацоўкі канцэпцыі займацца выстаўленнем жорсткіх межаў, арыентавацца на пэўнае кола гледачоў: узроставая катэгорыя, статус і г.д. Галоўнае — адкрыты чалавек для ўспрымання ці не.

Ал.Бр.: Юля, украінская сітуацыя сёння вельмі складаная, ёсць высокая ступень палітызацыі грамадства на фоне баявых дзеянняў, якія вядуцца ў краіне. Наколькі музей можа ўсё-ткі захоўваць свой прафесіяналізм у гэтых умовах? Як знайсці стратэгіі працы з рознай публікай, пазбягаючы радыкальнай ангажаванасці на шкоду прафесіяналізму?

Ю.В.: Па-першае, для захавання прафесіяналізму і пазбягання прапаганды трэба разумець, што людзі, якія ходзяць у музей, не дурныя, таму трэба з імі размаўляць на складаныя тэмы і складанай мовай. Неабходна займаць пазіцыю поруч з публікай. Падчас праекта «Героі» здарылася такая мізансцэна. Адзін з наведнікаў пачаў гаварыць, маўляў, якое права вы мелі паказаць Леніна і Сталіна? Аддайце мне грошы за мой уваходны квіток! Другі наведнік гэта пачуў і сказаў, я сам аддам табе грошы, калі ты не разумееш, што хацелі сказаць, а калі хочаш, магу табе нават растлумачыць. І ў дыскусію ўключыўся яшчэ трэці наведнік, які сказаў, а што вы прапануе — як падчас 30-х знішчаць? Чым тады мы будзем адрознівацца ад чырвоных камісараў і ад перыяду тэрору? І тут трэба пастаянна звяртацца і даследаваць гісторыю і не забываць яе. Праблема ў тым, што мы вельмі хутка яе забываем.

Зараз ва Украіне прыняты закон аб дэкамунізацыі, які востра абмяркоўваецца культурнай супольнасцю, таму што там ёсць шмат спрэчных момантаў. У гэты ж час мы паказвалі праект «Спецфонд». Ён фармаваўся ў 1937-39 гадах, туды звозіліся працы фармалістаў, якія лічыліся ворагамі, а таксама тых, хто з імі «пілі гарбату». Акрамя супрацоўнікаў і дырэктара музея, ніхто не меў доступу да тых аб’ектаў, і першы раз яны адкрыліся спачатку пасля вайны для інвентарызацыі і зноў былі закрытыя, а потым у 1980-я і зноў доступ да калекцыі ў гэтых фондах быў абмежаваны, з канца 1990-х ішоў працэс рэстаўрацыі работ. І вось толькі нядаўна гэтыя працы былі паказаны на публіку, і выстава таксама па ідэі з’яўляецца рэфлексіяй на такі палітычны запыт грамадства, як дэкамунізацыі. Так, вядома, яна павінна адбывацца, трэба адкрываць архівы КДБ і г.д. Але калі мы кажам пра забарону нацысцкай і савецкай сімволікі, але потым ідзе агаворка — акрамя падручнікаў і мастацкіх твораў, дзе выкарыстоўваецца гэтая сімволіка; калі — ідзе агаворка — гэтыя працы не з’яўляюцца прапагандай гэтых рэжымаў… Але хто вырашае, з’яўляюцца яны прапагандай ці не? І што рабіць з гэтымі працамі — нішчыць ці не?

Трэба шукаць падыходы, стратэгіі пазбягання крайнасцяў, ва ўсялякім выпадку для культурных адукацыйных інстытуцый, прапаноўваць публіцы самой рэфлексаваць і рабіць высновы. Але ні ў якім разе не ўпадаць у крайнюю палітызацыю.

Ал.Бр.: Падсумую вынікі нашай размовы. Мы абмяркоўвалі праблему трансфармацыі музейнай сферы на постсавецкай прасторы і казалі пра гэта ў шырокім кантэксце. Калі згадваць сёння пра прадуктыўныя стратэгіі і змены, то можна вылучыць як мінімум тры аспекты. Па-першае, гаворка ідзе пра такую глабальную змену каардынатаў на постсавецкай прасторы, калі гэта ўжо не дзяржава і музей, які выконвае прапагандысцкую і ідэалагічную, фактычна рэпрэсіўную, функцыю, і дзесьці побач знаходзіцца грамадства, на якое трэба «ўздзейнічаць», але музей і грамадства сёння ўзаемадзейнічаюць інакш. Дзяржава ж выконвае, хутчэй, рэсурсную функцыю.

Выстава Руслана Вашкевіча «Не гледзячы ні на што», 11.12 Галерэя / Вінзавод, Масква. Фота з архіву Р.Вашкевіча

Па-другое, наступны важны аспект — міждысцыплінарны падыход да музейнай работы, і ў Менску, напрыклад, вядомасць атрымліваюць якраз такія праекты, дзе збіраюцца людзі з розных дысцыплін і ладзяць выставу ці нешта падобнае. І яшчэ адзін аспект — змены ў саміх музеях: у падыходах да працы з наведнікамі, да сегментавання аўдыторыі з улікам розных ідэнтычнасцяў і запытаў, спроба захаваць прафесіяналізм у няпростых палітычных умовах. Варта таксама адзначыць, што музей страчвае класічную «асветніцкую» функцыю, а яго работнікі выступаюць у якасці медыятараў паміж наведнікамі і калекцыямі.

Гэта значыць, узнікае музей як камунікатыўная пляцоўка, і калі казаць пра беларускі кантэкст, то якраз камунікацыі вельмі нам не хапае, і музеі маглі б працаваць менавіта так.

Чэрвень 2015

Меркаванні аўтараў не заўсёды супадаюць з пазіцыяй рэдакцыі. Калі вы заўважылі памылкі, калі ласка, пішыце нам.