pARTisan #27’2015. Тарашкевіца

Тэма (пост)савецкага музэю альбо музэю пра савецкае актуальная для ўсіх краінаў былога сацыялістычнага блёку. Калі ў навуковых і гуманітарных колах (у выпадку зь Беларусьсю — часьцей незалежных) апошняе дзесяцігодзьдзе вядуцца дыскусіі пра неабходнасьць пераасэнсаваньня савецкага й патрэбу пошуку іншых оптык ягонай рэпрэзэнтацыі, то ў музэйнай сфэры на ўсёй постсавецкай прасторы праектаў, якія прапанавалі б наратыў, адрозны ад ідэалягічнай формы падачы савецкіх часоў, фактычна няма. Выключэньнямі можна назваць хіба Музэй савецкай акупацыі ў Тбілісі й Музэй генацыду ў Вільнюсе.

Пра тое, ці патрэбны такі музэй у Беларусі, у якой форме ён можа зьявіцца й чым будзе адрозьнівацца ад падобных інстытуцыяў іншых краінаў постсавецкай прасторы, разважаюць гісторык, кіраўнік канцэнтрацыі «Публічная гісторыя» (ECLAB) АЛЯКСЕЙ БРАТАЧКІН, кандыдат гістарычных навук, прафэсар ЭГУ, прадстаўніца «Беларускага архіву вуснай гісторыі» ІРЫНА РАМАНАВА й культуроляг, кіраўнік канцэнтрацыі «Масавая культура й мэдыя» (ECLAB) ВОЛЬГА РАМАНАВА.

Выстава Канстанціна Селіханава «Адзін і многія», Музей-майстэрня З.Азгура 2012. Фота А.Братачкіна

НЕАБХОДНА ПАЗНАЧЫЦЬ «РАЗРЫЎ»

Аляксей Братачкін: Ці патрэбны ў Беларусі музэй, у якім распавядалася б пра савецкае мінулае? Патрэбны. Іншае пытаньне — ці былі альбо ці ёсьць у Беларусі нейкія экспазыцыі, ужо зьвязаныя з савецкаю эпохай? І адказаць на другое пытаньне будзе нашмат больш складана, чым на першае. Што адбываецца з рэпрэзэнтацыяй савецкага мінулага ў сёньняшняй Беларусі? Музэйная культура, якую мы маем, сфармаваная яшчэ ў савецкую эпоху. Можна сказаць, што нашыя музэі фактычна такія, як дзесяцігодзьдзі таму, калі яны паўсталі: зьмест і канцэпты экспазыцыяў, само ўяўленьне пра тое, што такое «музэй» і музэйная культура, пра ролю спажыўцоў гэтай культуры — усё гэта шмат у чым яшчэ зададзенае савецкімі кантэкстамі. Музэі дагэтуль разглядаюць сябе ў такім «асьветніцкім» аспэкце, што, безумоўна, важна, але наведвальнікі ў гэтай сыстэме не адыгрываюць ніякай ролі. Ім проста прапануецца пэўны набор артэфактаў, апісаньняў (спэцыфічных), але пры гэтым іхная рэакцыя мала каго хвалюе.

То бок музэй тут, хутчэй, выконвае такую рэпрэсіўную функцыю: навязвае пэўнае бачаньне нейкіх падзеяў (у тым ліку й зьвязаных з савецкім мінулым), — і глядач з гэтым зрабіць нічога ня можа. Гэта такая безварыянтнасьць расповяду пра мінулае.

Калі казаць пра інстытуцыі, якія патэнцыйна маглі б быць пляцоўкай для рэпрэзэнтацыі савецкага мінулага, трэба, вядома, згадаць Дом-музэй Першага зьезду РСДРП у Менску. Зараз гэтая інстытуцыя, якая існуе ўжо даўно, часам спрабуе рабіць нейкія выставы, якія зьвярталіся б да савецкага досьведу, але я не сказаў бы, што гэта ўдалыя інтэрвэнцыі. У прыватнасьці, ня так даўно я рабіў агляд іхнай выставы савецкіх плякатаў пад сымптаматычнаю назвай «Назаўжды» (яна адкрылася ў лютым 2013 году). Але савецкае плякатнае мастацтва не было ніяк кантэкстуалізаванае, было выстаўленае «як ёсьць». У выніку выстава набыла такое спэцыфічнае настальгічнае адценьне, што было заўважна па кнізе водгукаў, дзе не было амаль ніякіх крытычных заўвагаў. Для мяне гэтая выстава сталася прыкладам нерэфлексаванага падыходу да ўласнай гісторыі, і пра гэта я й напісаў у сваім аглядзе — пра тое, як ня трэба паказваць савецкае.

У нас ёсьць таксама Нацыянальны гістарычны музэй, але там савецкі пэрыяд у прынцыпе адсутнічае. Экспазыцыя на першым этапе заканчваецца пэрыядам культуры Адраджэньня, дзейнасьцю Францыска Скарыны, а іншыя фрагмэнты экспазыцыі адсылаюць да гарадзкой культуры ХІХ стагодзьдзя, але таксама ў спэцыфічным кантэксьце. Чаму так выглядае экспазыцыя — гэта асобная тэма для размовы. Яшчэ ёсьць прыклад, вядома, Музэю Вялікай Айчыннай вайны, які заўсёды быў ня толькі музэем пра вайну, але й месцам рэпрэзэнтацыі савецкай ідэалёгіі, у межах якой і падавалася ідэалягема пра вайну. Сёньня абноўленая экспазыцыя гэтага музэю таксама пакідае мноства пытаньняў.

Выстава Канстанціна Селіханава «Адзін і многія», Музей-майстэрня З.Азгура 2012. Фота А.Братачкіна

Што тычыцца музэяў пра савецкі пэрыяд, шырэй — пэрыяд «рэальнага сацыялізму», нядаўна я меў досьвед знаёмства з экспазыцыяй Музэю ГДР у Бэрліне. Там распавядаецца пра жыцьцё пры сацыялізьме ва Ўсходняй Нямеччыне, пачынаючы з 1945 году й да падзеньня Бэрлінскай сьцяны. Экспазыцыя мне спадабалася інтэрактыўнасьцю. Напрыклад, ёсьць доступ да ўсіх экспанатаў: можна патрымаць вопратку, прадметы, папрацаваць на знакамітай машынцы «Эрыка», зайсьці ў турэмную камэру «Штазі». У гэтым музэі, мне здаецца, знайшлі ўдалы балянс паміж расповедам пра штодзённасьць пры сацыялізьме й пра сацыялізм як пэрыяд фармаваньня рэпрэсіўных структураў.

Таму, калі рабіць музэй пра савецкае мінулае й ягоную рэпрэзэнтацыю ў Беларусі, адна з мэтаў — гэта, вядома, ня толькі распавесьці пра савецкую штодзённасьць, але пра розныя ейныя аспэкты ў БССР, у тым ліку не забываючыся на крытычныя моманты.

У 2014 годзе ў Менску ў Музэі гораду пры дапамозе Саюзу дызайнэраў Беларусі прайшла выстава «Назад у ВSSR», экспазыцыя якой складалася з розных прадметаў побыту эпохі — зь мінімальным апісаньнем, з фактычна адсутнай канцэпцыяй. Прагартаўшы ўсю кнігу водгукаў, я знайшоў толькі адзін крытычны — у дачыненьні нават не да выставы, але да СССР у прынцыпе, пра тое, што ўсё выдатна, але мы будзем памятаць СССР як рэпрэсіўную машыну. Усе ж астатнія водгукі былі такога настальгічнага характару. Але яны таксама паказалі, што настальгія сёньня ўжо ня ёсьць жывым палітычным рэсурсам: настальгуючы па СССР, людзі пісалі пра тое, што вельмі радыя ўбачыць гэтыя рэчы з «далёкага мінулага». То бок для многіх ужо адбыўся нейкі разрыў паміж эпохай савецкага дзяцінства й сёньняшнім днём, і гэта нам усім яшчэ трэба асэнсаваць.

Мы памятаем, што на пачатку 1990-х настальгія па СССР была пэўным палітычным рэсурсам, на ейным фоне адбыўся шэраг палітычных зьменаў і ў Беларусі, калі пачалі гаварыць пра рэстаўрацыю савецкага, напрыклад. Сёньня сытуацыя зьмянілася, нягледзячы на тое, што крытычная оптыка ў дачыненьні да эпохі па-ранейшаму адсутнічае. Я тлумачу гэта тым, што шэраг спэцыфічных тэмаў савецкага мінулага, напрыклад, сталінскія рэпрэсіі, так і не былі перапрацаваныя й асэнсаваныя ў Беларусі. То бок ня быў створаны кантэкст — нейкія юрыдычныя, філязофскія прэцэдэнты дзеля нарматыўнай ацэнкі таго, што адбывалася ў савецкую эпоху. Фактычна Беларусь пайшла па шляху паступовага забыцьця, выцясьненьня, замоўчваньня нейкіх рэчаў. Сымбалічны разрыў з савецкім у прынцыпе ў нас ніяк ня быў пазначаны. У Музэі ГДР у мяне было ўстойлівае адчуваньне: усё, што тут пазначанае як мінулае, у нас успрымалася б як сучаснасьць.

Вольга Раманава: Менавіта таму нам і неабходны музэй пра савецкае: каб пазначыць гэты разрыў. Іншае пытаньне — сапраўды, якім ён павінен ці можа быць? У нашых музэях да гэтага часу расповяд пра мінулае — гэта дэманстрацыя сэрыі артэфактаў. Гістарычная экспазыцыя ў асноўным складаецца з прадметаў, фатаграфіяў і рэканструкцыяў, якія датуюцца вызначаным часам. Лічыцца, што яны самадастатковыя й самі па сабе задаюць кантэкст — трэба толькі зьмясьціць іх у вітрыну. У дадатак захоўваецца сакральнае стаўленьне да гэтых рэчаў, выцягнутых зь мінулага: калі трапляеш у «храм Музэю», чапаць іх нельга. Згодна з такою лёгікай музэефікацыі, калі ўсе гэтыя артэфакты сабраць у галаве, як пазл, атрымаецца гісторыя. Але гэта ня так, ты аўтаматычна не трапляеш у мінулае, калі апынаесься сярод артэфактаў, напрыклад, 1920-х ці 1930-х гадоў.

Мінулае — гэта нешта іншае, рэчы й рэканструкцыі не перадаюць нават атмасфэру эпохі — страхі, надзеі, стратэгіі выжываньня, паўсядзённыя практыкі й г. д. І атрымліваецца, што фармальнага падыходу й апісальных тэкстаў для рэканструкцыі й дэканструкцыі савецкай гісторыі недастаткова.

Мне цяжка зараз дакладна сфармуляваць, якім павінен быць музэй СССР ці БССР. Яго трэба яшчэ вынайсьці. Але відавочна, што неабходна адмовіцца ад формы пабудовы экспазыцыі па савецкіх прынцыпах. Хутчэй за ўсё, гэта павінна быць адначасова музэйная й дасьледчая інстытуцыя з сэрыяй адкрытых пляцовак, дзе можна ўздымаць і вывучаць самыя праблемныя й траўматычныя пытаньні нашай гісторыі. Абавязкова павінна быць сынэматэка, таму што ў нейкім сэнсе музэй савецкай мінуўшчыны ўжо існуе — гэта савецкае кіно. Але многія экранныя сэнсы й памяць пра іхны кантэкст ужо страчаныя — значыцца, усе савецкія фільмы таксама неабходна камэнтаваць і абмяркоўваць. Яшчэ важнымі мне бачацца індывідуальныя галасы, жывая памяць пра мінулае тых людзей, якія могуць распавесьці пра свой досьвед савецкага жыцьця. У кагосьці ён траўматычны, у кагосьці — сацыяльна дабрабытны. І гэтыя галасы трэба зьбіраць зараз, інакш рэальная гісторыя стане яшчэ больш імкліва замяшчацца мітамі.

Выстава Канстанціна Селіханава «Адзін і многія», Музей-майстэрня З.Азгура 2012. Фота А.Братачкіна

Ірына Раманава: Стварэньне такога музэю й фармаваньне ягонай экспазыцыі ўскладняюцца таксама тым, што, у адрозьненьне, напрыклад, ад экспазыцыі па Сярэднявеччы, практычна ў кожнага патэнцыйнага наведвальніка ёсьць сваё ўласнае ўяўленьне пра той пэрыяд (прычым у значнай часткі гэта асабісты досьвед жыцьця ў СССР). Безумоўна, элемэнт настальгіі, радасьць ад сустрэчы з даўно знаёмымі, але трохі прызабытымі сымбалямі савецкай эпохі цалкам могуць быць. Аднак наколькі будзе прачытвацца ўва ўсім гэтым сутнасьць рэжыму? Вядома, мы не гаворым пра стварэньне аналягу музэю генацыду альбо музэю савецкіх рэпрэсіяў.

Аднак наколькі экспазыцыя змагла б адлюстраваць «прашытасьць» усіх бакоў, усіх аспэктаў савецкага жыцьця рэпрэсіямі, а таксама страхам перад патэнцыйнай іх магчымасьцю? І, што яшчэ больш важна — як адлюстраваць іхныя наступствы?

Бо рэпрэсіі — гэта ня толькі сотні тысячаў забітых, але й мільёны скалечаных фізычна й маральна. Падчас правядзеньня мною інтэрвію з тымі, каго назвалі ахвярамі сталінскіх рэпрэсій, я сутыкнулася з тым, што, з аднаго боку, гэтыя людзі дасюль баяцца казаць пра тое. Прычым баяліся яны ўжо ня толькі за сябе, але й за мяне (!). А зь іншага боку — яны адзначалі, што й іхныя бацькі, і яны самі ўсё сваё жыцьцё чакалі, калі ж пра гэта загавораць адкрыта, калі, нарэшце, асудзяць злачынны сталінскі рэжым. Вельмі цікава было б паказаць у экспазыцыі ня толькі канструкт таго, «як гэта было», але й таго, «як бы гэта магло быць, калі б не…»

БАЛЯНС ПАМІЖ РЭПРЭСІЯМІ Й ШТОДЗЁННАСЬЦЮ

В. Р.: Аляксей, на мой погляд, дакладна пазначыў канцэптуальную рамку музэю пра савецкае: згодная, што ў ягоных экспазыцыях трэба знайсьці балянс паміж штодзённасьцю й тымі рэпрэсіўнымі структурамі, якія пранізвалі яе й якія неабходна выявіць і паказаць. Але ня менш важна зафіксаваць таксама разнавэктарную, неаднародную прыроду «савецкага». Чытаючы курс па дасьледаваньнях савецкай культуры, я сутыкнулася з тым, што сучасным маладым людзям савецкае мінулае здаецца суцэльным шэрым аднастайным полем, якое павольна перацякае ў цяперашчыну. Але ж у ім былі розныя пэрыяды, розныя сацыяльныя, палітычныя й культурныя працэсы, негамагенныя грамадзкія пласты. Напрыклад, кіно позьняга «застою» й перабудовы вельмі добра паказвае, як адбываліся актыўныя працэсы дэканструкцыі савецкага зьсярэдзіны.

І. Р.: Няпростае пытаньне — як гэта ўсё злучыць? І яшчэ больш важнае: наколькі такі музэй магчымы ў нашай краіне сёньня? А час ідзе, і новая генэрацыя ўсё менш ведае пра тое, што адбывалася тады. Просты прыклад: шмат гадоў я чытаю курс для студэнтаў «Гісторыя савецкай штодзённасьці» й назіраю за працэсам, як відавочныя й зразумелыя для папярэдніх пакаленьняў навучэнцаў рэчы й зьявы савецкай эпохі становяцца малаўцямнымі без спэцыяльных тлумачэньняў для цяперашняй моладзі. Разам з тым — наколькі рэальна адлюстраваць у музэі штодзённасьць не праз набор рэліктаў, а праз паказ формаў паводзінаў, стратэгій выжываньня й прасоўваньня, якімі карысталіся савецкія людзі ў тых спэцыфічных сацыяльна-палітычных умовах? І наколькі магчыма адлюстраваць ролю й удзел дзяржавы ў гэтых штодзённых узаемадзеяньнях?

В. Р.: Пры гэтым дасюль існуе такі «дысцыплінарны» падзел на розныя сфэры: з аднаго боку, вось дасягненьні савецкай гаспадаркі, савецкае мастацтва, савецкі побыт, а рэпрэсіі — гэта «іншы бок» савецкай эпохі, які быццам бы ня мае да ўсяго гэтага ніякага дачыненьня. Падобны падыход добра бачны ў традыцыйных мастацтвазнаўчых дасьледаваньнях. Сапраўды, факт рэпрэсіяў ніхто не адмаўляе. Так, яны былі, пра гэта згадваецца, напрыклад, у акадэмічным чатырохтомніку «Гісторыя кінамастацтва Беларусі», які выйшаў у 2000-х. У разьдзеле пра кіно 1930-х ёсьць, скажам, інфармацыя пра кампанію па барацьбе з «буржуазным нацыяналізмам» ці пра тое, што пэўная акторка падчас здымак пэўнага фільму была рэпрэсаваная. А далей пачынаецца клясычны аналіз жанравага й вобразнага зьместу фільму. Гэта добры прыклад таго, як у нас да гэтага часу двоіцца оптыка: рэпрэсіі — такі гістарычны факт «у рамачцы», пра яго казалі дастаткова, давайце пагаворым зараз пра дасягненьні нацыянальнага мастацтва й нацыянальны характар. І гэтая дасьледчая праблема пакуль ня вырашаная. Як гаварыць пра мастацтва, пра мастацкія вобразы й «нацыянальнае» скрозь прызму мэханізмаў гвалту й кантролю, якія вызначалі ў сталінскія гады ўсе этапы працы над творамі (і праціналі ўсе ўзроўні жыцьця)? І як пры гэтым бачыць тыя працэсы аб’ёмна й у гістарычнай пэрспэктыве, бо толькі такі падыход дазваляе разгледзець, як разгортваліся й працягваюць разгортвацца таталітарныя тэндэнцыі.

А. Б.: Я згодны з тым, што нашая задача — ня проста паказаць савецкую штодзённасьць, а прадэманстраваць, як менавіта гэтая штодзённасьць была структураваная савецкай ідэалёгіяй, культурнымі й палітычнымі практыкамі, уладай і гэтак далей. І гэта адсылае нас таксама й да сучаснага беларускага грамадзтва, у якім многія людзі не разумеюць, ня бачаць таго, як палітыка структуруе іхнае жыцьцё. Ім здаецца, што, маючы нейкую асабістую прастору, яны могуць існаваць аўтаномна, але гэта досыць вялікая ілюзія.

Вярнуся да літоўскага прыкладу — Музэю генацыду. Стварэньне такога музэю было зьвязанае з пэўнай палітыкай, прынятай у літоўскім грамадзтве — гістарычнай палітыкай, альбо палітыкай памяці, як называюць гэта гісторыкі. Сэнс у тым, што гісторыю спрабуюць выкарыстоўваць для падтрымкі нейкіх важных для грамадзтва вобразаў, для фармаваньня калектыўнай ідэнтычнасьці. І, калі казаць пра Літву, там была абраная канцэпцыя дзьвюх акупацыяў — нямецкай і савецкай. У межах гэтай канцэпцыі быў зроблены акцэнт на рэпрэсіўнай савецкай палітыцы. Гэта адна з прычынаў зьяўленьня Музэю генацыду, які, трэба адзначыць, разьмешчаны ў былым будынку КДБ, які захавалі, аформіўшы сьцены плітамі з імёнамі ахвяраў.

Што тычыцца Беларусі, тут палітыка памяці разьвівалася ў іншым рэчышчы. Таму можна паводле прыкладу Літвы стварыць Музэй акупацыі, — хоць я не прыхільнік такога папулісцкага падыходу. А можна выбраць іншы ракурс і паказаць тыя мэханізмы савецкай улады, савецкага грамадзтва, савецкай мадэрнізацыі, якія ня толькі вонкава працавалі ў дачыненьні да Беларусі, не былі вынікам выключна «зьнешняй акупацыі», але зьяўляліся й наступствам унутраных трансфармацыяў.

Многія беларусы ўдзельнічалі ў гэтых працэсах. І паказаць усё гэта — больш складаны шлях, шлях гістарычнай адказнасьці. Але мы так ці інакш павінны зразумець сваё ўласнае месца ў савецкай эпосе.

Выстава Канстанціна Селіханава «Адзін і многія», Музей-майстэрня З.Азгура 2012. Фота А.Братачкіна

І. Р.: Безумоўна, пры стварэньні музэю вельмі дарэчы будуць ня толькі савецкія фільмы, як прапанавала Вольга, але й успаміны людзей. Тым больш што дзякуючы велізарнай працы, якую правёў «Беларускі архіў вуснай гісторыі», сёньня мы маем больш за 900 успамінаў, усе яны самым непасрэдным чынам зьвязаныя з савецкім мінулым (www.nashapamiac.org). То бок выбраць ёсьць з чаго. Нарэзка фрагмэнтаў зь відэаінтэрвію й разьмяшчэньне іх у экспазыцыі — справа тэхнікі. Таксама цяпер вядзецца праца па фармаваньні экспазыцыі віртуальнага Музэю савецкіх рэпрэсіяў і супраціву ў Беларусі (www.represii.net). Для яго таксама запісаныя відэаінтэрвію рэпрэсаваных, скапіяваныя дакумэнты, якія маюць дачыненьне да тэмы, створаны каталёг экспанатаў. Вельмі шкада, што выкарыстаньне патэнцыялу гэтых двух анлайн-праектаў дзеля прэзэнтацыі савецкага мінулага ў выглядзе музэйных экспазыцыяў у цяперашніх умовах не магчымае.

А. Б.: Мне здаецца, гэта асаблівасьць Беларусі — такая віртуалізацыя памяці пра савецкае мінулае. Прычыны, зь якіх не атрымліваецца ствараць паўнавартасныя інстытуцыі, відавочныя. Літаральна да нядаўняга часу генэалёгія беларускай дзяржаўнасьці зьвязвалася непасрэдна з савецкай дзяржаўнасьцю (у прапагандысцкім дыскурсе сёньняшняга палітычнага рэжыму). У гэтым сэнсе атрыманьне незалежнасьці ў 1991 годзе не разглядалася як нешта асаблівае. Ува ўсіх беларускіх падручніках працяглы час пісалі й пішуць, што спадчына БССР — адна з вызначальных для сёньняшняй беларускай дзяржаўнасьці. А нядаўна на адным афіцыйным круглым стале некаторыя гісторыкі нават прымудрыліся сказаць, што трэба падзякаваць Сталіну за нашую дзяржаўнасьць. Таму стварэньне музэю савецкага мінулага ў Беларусі запатрабуе некалькіх рэчаў. Толькі наяўнасьці добрай волі людзей, якія ўжо ёсьць і займаюцца гэтай тэмай, недастаткова. Неабходны перагляд нарматыўнай ацэнкі савецкай мінуўшчыны, але дзеля гэтага патрэбная воля ня толькі грамадзтва, але й палітычнай эліты.

ДАЦЬ ЛЮДЗЯМ ГОЛАС

В. Р.: Безумоўна, для стварэньня такога музэю неабходны доступ да архіваў, якія ў нас да гэтага часу цалкам не адкрытыя й не апублікаваныя. Але адкрыцьцё архіваў — гэта ня толькі магчымасьць доступу да інфармацыі, гэта яшчэ й сымбалічны акт дзяржавы, якая такім чынам аддзяляе сябе ад савецкай дзяржавы. Спадзяюся, што калі-небудзь у нас гэта адбудзецца. У нейкі момант гэтая мяжа будзе праведзеная, і тады можна будзе казаць пра пачатак новай гісторыі Беларусі. Але ёсьць яшчэ адзін важны й балючы момант: адкрыцьцё недаступных сёньня архіўных дакумэнтаў, асабліва зьвязаных з рэпрэсіямі, уздыме этычную праблему — пытаньне сымбалічнай віны нашчадкаў тых, хто пісаў даносы, працаваў у органах альбо проста не хацеў нічога ведаць.

А. Б.: Тут узьнікае яшчэ адно цікавае пытаньне: ці зможа музэй савецкай мінуўшчыны быць адным з інструмэнтаў люстрацыі, і ці трэба гэта? Калі будзе створаная такая структура, як Інстытут памяці ў Польшчы, то што гэта будзе? Дэнацыфікацыя ў Нямеччыне, як вядома, ішла вельмі цяжка. У Цэнтры тапаграфіі тэрору ў Бэрліне асобная частка экспазыцыі прысьвечаная 1950–60-м гадам, таму, што адбывалася з нацыстамі пасьля вайны. І выстаўлена некалькі фотаздымкаў, на якіх гэтыя людзі, напрыклад, паліваюць кветачкі ў сябе ў садзе, паказаны зьезд вэтэранаў СС. То бок немцы паказалі ня акт адплаты, які адбыўся, але складанасьць працэсу дэнацыфікацыі ў прынцыпе, калі з розных прычынаў хтосьці пазьбягае адказнасьці, а грамадзтва часова заплюшчвае на гэта вочы. Гэта важнае для нас пытаньне. Мы маем вялікую колькасьць ахвяраў, але ніхто не пакараны. І — ці варта патрабаваць пакараньня, і як гэта можа быць адлюстравана ў музэйнай экспазыцыі?

І. Р.: Тое, што гэта нідзе й ніяк не прамаўляецца, дае падставу маладым людзям ганарыцца подзьвігамі дзеда ў НКУС, а гісторыкам — пісаць пра заслугі Сталіна. І было б добра, каб у будучым музэі знайшлося б месца й гісторыі дзеда, які служыў у НКУС, і ягонага ўнука, які вельмi ганарыўся дзедам, і гісторыі гісторыка, які ўсхваляў Сталіна. Не ў сэнсе простага ўлучэньня фрагмэнтаў апавяданьняў відавочцаў, а ў сэнсе разьвіцьця гэтых сюжэтаў сродкамі фармаваньня экспазыцыі.

І ёсьць іншы бок: ахвяры рэпрэсіяў, якія выжылі, іхныя дзеці й унукі — яны ж да гэтага часу чакаюць, што нарэшце ім дадуць слова й яны распавядуць свае гісторыі.

У той нядоўгі пэрыяд пачатку 1990-х яны не пасьпелі нічога сказаць. Напрыклад, адна з гераіняў майго фільму «Спэцпасяленцы. Сялянская трагедыя» распавяла, што зь сям’і ейнай мамы было выслана 17 чалавек, а таты — 11 чалавек, выжылі толькі маці й бацька. Нараджэньне дзіцяці ў тых няпростых умовах было матываванае тым, што «хоць будзе каму расказаць, як там жылі й як паміралі». І мая гераіня жыла з думкай пра тое, што ейная місія — данесьці гэта да людзей. Такім гісторыям таксама павінна знайсьціся месца ў гэтым музэі.

А. Б.: Я таксама з гэтым сутыкаўся падчас майго ўдзелу ў экспэдыцыі па вуснай гісторыі ў Бабруйск. Людзей жа ніхто ніколі не распытваў. Я дапускаў, што ніхто нічога не раскажа. Але немагчыма было спыніць! Людзі хочуць здабыць голас.

Выстава Канстанціна Селіханава «Адзін і многія», Музей-майстэрня З.Азгура 2012. Фота А.Братачкіна

БЕЛАРУСКІ МУЗЭЙ САВЕЦКАГА МІНУЛАГА

А. Б.: Натуральна, савецкі пэрыяд у Беларусі мае свае асаблівасьці ў параўнаньні зь іншымі краінамі савецкага блёку, што павінна быць адлюстравана ў музэі. Гэта будзе таксама наша інтэрпрэтацыя савецкага. І гэта вялікая праблема для ўспрыманьня людзьмі дзейнасьці сучасных музэяў і гісторыкаў: многія дасюль разумеюць гісторыю як нейкі «аб’ектыўны» наратыў, а на іншым полюсе — уяўленьне пра тое, што можна казаць пра гісторыю ўсё, што заўгодна. Музэй якраз мог бы быць добрым прыкладам іншага погляду на гісторыю, што не паказвае нам мінулае, «якім яно было», але вэрсія мінулага ня ёсьць пры гэтым адвольнай інтэрпрэтацыяй. Усе павінны зразумець, як цяпер працуюць з гісторыяй.

В. Р.: Дзеля гэтага трэба асобную залю аддаць сучасным мастакам. Можна, напрыклад, разважаць пра камуналкі як пра спэцыфічнае месца, дзе зараджаліся рэальны савецкі чалавек і савецкі калектывізм, а можна паказаць інсталяцыі Ільлі Кабакова.

А. Б.: Трэба таксама разабрацца: музэй савецкага мінулага — у якім сэнсе ён гістарычны? Гэта мастацкая інтэрвэнцыя ці гэта выстава, пазначаная імёнамі гісторыкаў, якія яе адрэцэнзавалі альбо стварылі? Гэта складанае пытаньне.

І застаецца яшчэ адна глябальная праблема — траўмы. У Беларусі траўма ад расстаньня з камунізмам фактычна пераважыла ў нейкі момант траўму ад камунізму. Чаму так адбылося? Праблема стварэньня музэю савецкага мінулага — гэта спроба аналізу структураў калектыўнага ўспрыманьня гісторыі ў Беларусі. Чаму штосьці прызнаецца траўмаю (напрыклад, наступствы Другой сусьветнай вайны), а іншыя падзеі савецкага пэрыяду ня маюць такога статусу? Ці трэба ім даваць такі статус, альбо мы пагаджаемся на рознага кшталту практыкі забыцьця?

pARTisan, снежань 2014

Меркаванні аўтараў не заўсёды супадаюць з пазіцыяй рэдакцыі. Калі вы заўважылі памылкі, калі ласка, пішыце нам.