ТОМАС ОСТЭРМАЕР: ГЭТА МАЁ ТАБУ

9 і 10 кастрычніка ў межах Міжнароднага форуму тэатральнага мастацтва «ТЭАРТ» упершыню ў Менск прыехаў нямецкі рэжысёр, лідар сучаснага сусветнага тэатра Томас Остэрмаер, чый спектакль «Вораг народа» паводле Генрыка Ібсена для беларускай публікі стаўся сапраўднай падзеяй.

Не толькі з прычыны маштабу аўтара і тэатра — легендарнага берлінскага Schaubühne, які Томас Остэрмаер узначальвае ўжо 16 год. Але — іграючы, акторы зруйнавалі штучнасць паміж сцэнаю і залаю, утвараючы прастору, дзе голас кожнага раптам стаў заўважным і пачутым, а ўсведамленне праўды — сваёй грамадзянскай прыніжанасці (альбо інваліднасці, словамі галоўнага героя) — падаравала неверагоднае пачуццё свабоды ад гэтай прыніжанасці, пачуццё, якога так бракуе нашай прасторы. «У мяне былі адчуванні, што мы тэатр Усходняй Германіі часоў ГДР», — падчас абмеркавання пасля скажа Остэрмаер. І ў пэўны момант гэта было так. Але асаблівасць «Ворага народа» і пасылу Остэрмаера заключаная яшчэ ў тым, што ягоны тэатр, пазбаўлены пафаснай рыторыкі, месцамі нават далікатны (шмат хто, ведаючы почырк Остэрмаера, чакаў большага радыкалізму на сцэне), змог зрабіць, падавалася б, неверагоднае — зруйнаваць межы. Пастаўлены з перспектывы заходняга капіталістычнага грамадства, спектакль апынуўся ўніверсальным: ці паверыце вы, запытаецца Остэрмаер у публікі, што гледачы ў Нью-Ёрку рэагуюць гэтак жа, як і вы тут, у Беларусі? І ў гэтым адбыўся цуд мастацтва, якое было тут і цяпер, але аказалася па-над месцам і часам.

EIN VOLKSFEIND von Henrik Ibsen in einer Bearbeitung von Florian Borchmeyer Regie: Thomas Ostermeier Schaubühne am Lehniner Platz Premiere in Avignon am 18. Juli 2012 Premiere in Berlin am 8. September 2012 Bühne Jan Pappelbaum Kostüme Nina Wetzel Musik Malte Beckenbach Dramaturgie Florian Borchmeyer Licht Erich Schneider mit Christoph Gawenda Copyright by Arno Declair Birkenstr. 13b, 10559 Berlin Telefon +49 (0) 30 695 287 62 mobil  +49 (0)172 400 85 84 arno@iworld.de Konto 600065 208 Blz 20010020    Postbank Hamburg  IBAN/BIC : DE70 2001 0020 0600 0652 08 / PBNKDEFF Veröffentlichung honorarpflichtig! Mehrwertsteuerpflichtig 7% USt-ID Nr. DE118970763   St.Nr. 34/257/00024 FA Berlin Mitte/Tiergarten

Сцэна са спектаклю «Вораг народа»

Адмыслова для pARTisan Томас Остэрмаер расказвае пра тое, чаму маладому рэжысёру неабходна быць моцным і ўпарта ісці да сваёй мэты, чаму авангард сёння недарэчны, пра абсалютна не новыя змены ў геапалітычнай сферы, а таксама пра тыя выклікі, якія асабіста для яго як для творцы падаюцца важнымі.

Таня Арцімовіч: Вашая кар’ера была вельмі імклівая. Амаль адразу пасля вучобы вас запрасілі ў Deutsche Theater у Берліне, а ўжо ў 31 год вы ўзначалілі Schaubühne. Гэта нармальная сітуацыя для маладых рэжысёраў у нямецкім тэатры? Як вам удалося такое хуткае ўзыходжанне?

Томас Остэрмаер: Талент. Таму што, канешне, не, гэта не натуральная сітуацыя.

Т.А.: Але ці было гэта цяжка? Бо ў нас малады творца праходзіць ваду, агонь і медныя трубы, і не факт, што штосьці з гэтага атрымаецца і нават у сорак ён не будзе яшчэ «маладым» і «пачынаючым».

Т.О.: І ў нас было цяжка, але мяне гэта не турбавала. Я проста рабіў тое, што павінен зрабіць: быў шанец і я ім скарыстаўся. Канешне, некалькі год запар патрэбна быць вельмі моцным, каб выкарыстаць сітуацыю, у такім узросце, як мы гаворым у Германіі, ты павінен з’есці шмат гаўна. Кожны хацеў бы зламаць цябе. Але калі гэты прарыў адбываецца, твой прыклад паказвае іншым рэжысёрам, якім 55, напрыклад, але якія па-ранейшаму ўзначальваюць тэатры, што можа быць па-іншаму. Канешне, узнікае нашмат больш зайздрасці, нянавісці да малога творцы, бо перад сталым чалавекам у такім разе ўзнікае шмат непрыемных пытанняў.

Але я лічу ўзрост паміж 30 і 40, нават 25 год, найлепшым часам стаць на чале тэатра. І не толькі тэатра, увогуле заняць высокую прафесійную пазіцыю, напрыклад, узначаліць фабрыку. Гэта цудоўны момант, таму што ты малады і ў цябе ёсць моц, гэта такі пік актыўнасці. Пасля 40 пачынаецца павольнае згасанне, а пасля 55, на маю думку, трэба ўвогуле адступіцца. Але, зразумела, такое не здараецца. Калі глядзіш тэлевізар, амаль усе тыя, хто прадстаўляюць уладу, маюць сівыя валасы, то-бок ім усім за 50.

Т.А.: Але хутка вы таксама падыдзеце да гэтага рубяжа…

Т.О.: У мяне асабіста з гэтым праблемаў няма. Я выкладаю і магу сказаць, што бачу сябе выкладчыкам, падарожнікам, то-бок я не трымаюся за тыя пазіцыя, якія маю цяпер.

Т.А.: Вернемся да пачатку вашай кар’еры. Адна з першых пастановак, якую вы зрабілі і з якой уварваліся на нямецкую сцэну, — спектакль «Незнаёмка» паводле Блока. У працы вы выкарыстоўвалі біямеханіку Меерхольда. Вельмі цікава, як гэтая тэатральная сістэма бачыцца з перспектывы заходнееўрапейскага тэатра? Альбо асабіста з вашай перспектывы?

Т.О.: Вельмі вялікая тэма. Я думаю, амаль кожны малады рэжысёр марыць зрабіць рэвалюцыю ў тэатры, таму што большасць з таго, што ты бачыш у тэатрах, нудна, грувастка, без рызыкі і правакацый. А хочацца больш рухаў на сцэне, больш эмоцый, акрабатыкі, то-бок ствараць спектаклі, якія даюць энергію, робяць гледачоў жывымі. Таму шукаюцца розныя шляхі да гэтай тэатральнай рэвалюцыі. І, на маю думку, менавіта гэта ў свой час здолеў Усевалад Меерхольд, што адзначыў нават Канстанцін Станіслаўскі, які сказаў: Меерхольду ўдалося зрабіць тое, пра што ён толькі марыць. Канешне, вядома, што шмат у чым Меерхольд натхняўся Станіслаўскім, калі ў якасці актора працаваў у МХТ з ім. Але гэта стала толькі імпульсам.

Сцэны са спектаклю

Сцэны са спектаклю

Таксама трэба адзначыць, што тэатр Меерхольда трапіў у гістарычны кантэкст. Узнікненне ягонай праграмы «Тэатральны Кастрычнік» і заснаванне Тэатра Меерхольда ў Маскве, дзе адбылася сапраўдная рэвалюцыя ў мастацтве, супала з рэвалюцыяй у грамадстве, якое марыла пра новую будучыню гэтак жа, як Меерхольд пра новы тэатр і актора будучыні. Але пасля 1929 года надышоў сталінізм, і марам прыйшоў канец. Вы ведаеце лепш за мяне гэтую гісторыю: Меерхольд быў забіты. То-бок я заўсёды кажу пра тое, што калі гаварыць пра Меерхольда, нельга разважаць адно пра форму. Вельмі важны змест: адкуль гэта прыйшло, чаму ён выкарыстоўваў канструктывізм у сцэнаграфіі і г.д.

Што тычыцца майго досведу, навучацца ў Тэатральнай школе ў Берліне я пачаў у 1990-х, то-бок пасля распаду Савецкага Саюза. У школе працавала некалькі выкладчыкаў з постсавецкай прасторы, сярод іх быў Генадзь Багданаў, адзін з тых, хто ў свой час атрымаў веды пра біямеханіку Меерхольда непасрэдна ад ягонага актора. І вось Генадзь прыехаў у Берлін і прапанаваў варкшоп паводле біямеханікі, я адразу загарэўся. Для мяне гэта была неверагодная гісторыя, бо, зразумела, выкарыстоўваць біямеханіку падчас Саветаў было забаронена. Але ў Тэатры сатыры ў Маскве Генадзь Багданаў ды іншыя акторы ўпотайкі збіраліся ў пакойчыку і трэніраваліся па гэтай сістэме. Для мяне гэта быў шанец — пагаварыць з кімсьці і вучыцца ў кагосьці, хто вучыўся ў актора самога Меерхольда. Пасля гэтага я пачаў працаваць над матэрыялам Блока, дзе выкарыстаў прынцыпы біямеханікі. І быў сапраўдны поспех, бо для нямецкага кантэксту гэта быў зусім іншы тэатр, хутчэй штосьці паміж танцам і тэатрам. Альбо тэатр руху (Bewegung Theater) — вельмі паэтычны, са шматлікімі рухамі, акрабатыкай і г.д. Я, канешне, не скажу, што гэта было падобна да тэатра Піны Баўш, але нешта блізкае.

Пасля гэтага спектакля я і быў запрошаны працаваць у «Барак» (der Baracke) у Deutsche Theater у Берліне, дзе зноў звярнуўся да метаду Меерхольда падчас працы над п’есай Брэхта «Што той салдат, што гэты» («Mann ist Mann»). Бо для мяне Меерхольд і Брэхт — гэта два значныя рэвалюцыянеры тэатра 20 стагоддзя. Яны абодва адкрывалі эпічны тэатр, абодва імкнуліся да закончаных формаў, але ніхто ніколі не спрабаваў аб’яднаць іхнія метады ў адной тэатральнай прасторы. І гэта зрабіў я, які меў досвед працы і трэнінгаў з брэхтаўскімі акторамі ў Berliner Ensemble пад кіраўніцтвам Хайнера Мюлера, і таму, натуральна, прынёс у спектакль брэхтаўскі погляд. А Генадзь Багданаў, якога я адмыслова запрасіў, працаваў з перспектывы Меерхольда, і такім чынам мы змяшалі гэтыя дзве формы тэатра. Спектакль выклікаў шмат увагі і быў цікавы не толькі для тэатральных студэнтаў.

Т.А.: А пасля вы яшчэ звярталіся да гэтага метаду?

Т.О.: Не, у тым сэнсе, што вось мы выкарыстоўваем біямеханіку, больш ніколі. Але, думаю, шмат прынцыпаў я і да гэтага часу выкарыстоўваю. Мой тэатр вельмі рытмічны, сфакусаваны на музычнасці, на рухах, але ўсё гэта толькі частка таго дзеяння, якое адбываецца на сцэне. Чыстая форма больш не ёсць мэтаю.

Т.А.: Адна з узнагарод, якую вы атрымалі ў 2000 годзе, гучала як «За новую тэатральную рэальнасць». Я разумею, тое можа быць адно фармальнасцю, назваю ўзнагароды, але тым не менш — як вы разумееце гэтую новую тэатральную рэальнасць?

Т.О.: Я не магу сказаць, бо гэта яны далі мне такі прыз. Калі я працую, то не думаю пра нейкую новую тэатральную рэальнасць. Я проста раблю тое, што хачу, мяне не турбуюць новыя формы, я ніколі не вырашаю быць авангардыстам. Ды ўвогуле думаю, што авангард сёння гучыць вельмі недарэчна, бо — а што такое авангард сёння? Калі ты ўзнаўляеш тыя формы, якія быццам прынятыя як авангардныя, гэта авангард? Гэтага не можа быць, паколькі тое, што мы вызначылі як авангард, сёння ўжо мэйнстрым.

Кроў, аголеныя целы, гучная музыка, вар’яцкія крыкі актораў, перформеры, якія рэжуць сябе, — гэта болей не авангард, гэта мэйнстрым. Гэта адбылося ў 1950-70-я і сёння ўжо не працуе як авангард.

Т.А.: Але што ёсць авангард сёння?

Т.О.: Я не ведаю.

Т.А.: То-бок гэтае вядомае пытанне пра тое, што патрэбныя новыя формы, вас не турбуе?

Т.О.: Адна рэч, якую я дакладна ведаю, — няма патрэбы паўтараць і ўзнаўляць старыя формы, прынятыя як авангардныя. У гэтым я ўпэўнены. Зараз мы маем ідэалогію постдраматычнага тэатра, але гэта не мае формы, бо мы не жывем у постмадэрныя часы. Мы жывем у эпоху постпост. І пытанне ў тым, што гэта такое — постпост. Але пра гэтае мы, напэўна, даведаемся пазней. То-бок я дакладна ведаю адну рэч: мы не можам ісці тым жа шляхам, як гэта было раней.

Сцэна са спектаклю

Сцэна са спектаклю

Т.А.: Апошнім часам у палітычных, гуманітарных колах усё болей гаворыцца пра тое, што геапалітычная сітуацыя ў свеце — як глабальна, так і лакальна — кардынальна змянілася. З’явіліся новыя выклікі, якім трэба супрацьстаяць. Як вы адчуваеце гэтую «новую сітуацыю», калі яна для вас «новая»? Альбо гэта з нашай лакальнай перспектывы бачыцца менавіта так?

Т.О.: З якога часу вы гэтую «сітуацыю» тут адчуваеце?

Т.А.: Пасля падзей ва Украіне і агрэсіі Расіі. Так, магчыма таму, што штосьці вельмі радыкальнае здарылася зусім побач з намі. Узнікла вострае адчуванне таго, што гісторыя рэзка надламілася, шмат якія, так бы мовіць, непарушныя ўстаноўкі аказаліся зруйнаваныя. Але гэта з нашай перспектывы. Я разумею, што перад заходнім светам зараз паўстала яшчэ больш новых выклікаў, напрыклад пытанне з бежанцамі. Вы як мастак адчуваеце гэта? Думаеце пра тое, скажам, якімі мастацкімі сродкамі можна працаваць з гэтымі выклікамі?

Т.О.: Спачатку адзначу, што, так, я мастак, але ў той жа час вельмі палітычная асоба, нават сказаў бы — палітычны актывіст, абаронца правоў чалавека і г.д. Але гэтая мая дзейнасць не мае нічога агульнага з маім мастацтвам. Я ніколі не думаў пра мастацтва, што яно можа змяніць свет: зразумела, не. Германія вядомая як калыска нацызму і адначасова тут паўставаў тэатр Брэхта, які не змог нічога зрабіць з гэтай паразай. Я толькі назіральнік і раблю гэта ўжо на працягу 25 год. І я бачу, што ўсё вяртаецца: нацыяналізм, мілітарызм, рэлігія, культ сям’і, новы лібералізм, капіталізм — усе гэтыя старыя «каштоўнасці» вяртаюцца назад. І гэта не пытанне апошніх гадоў. Пачалося мо яшчэ з часоў Тэтчар і Рэйгана ў 1980-я, альбо з Чыкагскай эканамічнай школы ў познія 1970-я, а магчыма, і яшчэ раней. І гэта пытанне ў тым ліку і пра тое, ці верым мы, што маем нейкае агульнае грамадства, альбо верым, што на чале ўсяго стаіць індывідуалізм… Велізарны ўплыў на глабальны свет, канешне, аказаў распад Савецкага Саюза — як на ЗША і Вялікабрытанію, так і на краіны Паўднёвай Амерыкі, дзе існавала вера ў магчымасць пабудовы нейкага трэцяга, несавецкага шляху сацыялізму.

То-бок тое, з чым свет зараз сутыкнуўся больш яўна, мае глыбокія карані, пра якія амаль што не згадваюць.

Што тычыцца Расіі і ейнай палітыкі зараз, для мяне дзеянні цяперашняй расійскай улады абсалютна натуральныя. У свой час яе амбіцыя як магутнай імперыі здзейснілася менавіта ў межах савецкай дзяржавы, і пасля распаду Саюзу яна раптам пачынае адна па адной губляць свае зоны ўплыву — Польшчу, краіны Балтыі, Балгарыю, Румынію, Грузію, Украіну, Беларусь… Адначасова Расія бачыць, як на ўсход распаўсюджваецца блок НАТА, фактычна падыходзіць да самае мяжы. І тут калі Украіна на Майдане адстаяла еўрапейскую павестку і адначасова заходнія палітыкі падтрымалі гэты выбар — канешне, агрэсія павінна была ўзнікнуць! Калі вы пастаянна колеце тыгра, ён пачне кідацца і наступаць. Гэта лагічна, жудасна, няправільна, але натуральна, на жаль. Мой сябра Алвіс Херманіс з Рыжскага тэатра адмовіўся ад працы ў Расіі, не хоча нават прыязджаць туды, таму што Латвія ў свой час была акупаваная Расіяй. І зараз шмат краінаў баіцца, што Расія можна вярнуцца назад. Гэта імперыялізм. Але шчыра: на Захадзе зараз паўсталі больш сур’ёзныя і неадназначныя праблемы.

Т.А.: То-бок для вас гэтая сітуацыя не правакуе нейкія новыя пытанні?

Т.О.: Так, новых пытанняў няма, і для мяне як для чалавека тэатра гэта праблема. Бо, калі штосьці здараецца, напрыклад тэма з бежанцамі альбо фінансавы крызіс 2008 года, іншыя тэатральныя дзеячы ў Германіі адразу думаюць, маўляў, о, гэта новы крок. А для мяне як для марксіста тое, што адбываецца, лагічна. Я не магу ўзяць аніякага імпульсу з гэтых гістарычных падзей. Калі ты аналізуеш сітуацыю як марксіст, разумееш, што ўжо ўсё было апісанае.

Т.А.: У адным з інтэрв’ю вы сказалі, што праца з п’есай альбо тэкстам для вас — гэта найперш поле для пастаноўкі пытанняў. Але калі новых пытанняў не паўстае, асабліва пасля таго, як вы ўжо працавалі з такімі аўтарамі, як Шэкспір, Гётэ, Ман, ці не ўзнікае цяжкасці знайсці матэрыял, які б захапіў?

Т.О.: Не, праблема якраз у тым, што мне не хопіць жыцця для таго, каб папрацаваць з усімі ўпадабанымі тэкстамі. Зараз у мяне ёсць 10 п’ес, з якімі я хачу працаваць адначасова. Але калі я вышэй казаў пра тое, што няма пытанняў, дык тэатр для мяне і не месца для тых пытанняў. Але ён прастора для больш глыбокіх пытанняў. Я казаў пра грамадства, але тэатр разважае пра чалавека, пра чалавечае быццё. Грамадства — толькі частка рэальнасці чалавека, гэта не ўсё. Напрыклад, смерць, ад якой мы ніколі не пазбавімся, і гэтае пытанне нашмат глыбейшае, таму што — чаму і куды мы паміраем, хто вырашае і г.д. — гэта пытанні для тэатра. Альбо цёмныя бакі чалавека — што гэта і чаму? У Бюхнэра ёсць трапныя словы пра гэта: Што знаходзіцца ўнутры нас, што робіць нас ілжывымі, абыякавымі, згвалтаванымі, мёртвымі? Вось пытанні.

Сцэна са спектаклю

Сцэна са спектаклю

Т.А.: Ці існуюць для вас для табуяваныя тэмы?

Т.О.: Я не думаю ў такіх катэгорыях, таму што табу — гэта ўстаноўка старога авангарда, маўляў, мы павінны правакаваць і ісці ў табуяваныя зоны. Я думаю, працаваць у табуяваным полі — вось што ёсць табу. То-бок думаць пра табу — маё табу.

Т.А.: І апошняе: вашыя ўражанні ад Менску.

Т.О.: Я неверагодна здзіўлены горадам. Я бываў у шмат якіх гарадах усходняга посткамуністычнага блоку — у Белградзе, Бухарэсце, Сафіі, Варшаве, Кракаве, Будапешце, Празе, Маскве, Пярмі, Санкт-Пецярбургу, Омску, Тбілісі, Вільнюсе. І гэта неверагодна: там таксама можна ўбачыць фрагменты савецкага горада, але тут ён існуе як цэльны праект, такі ідэальны савецкі горад. Я пытаўся сам у сябе: адкуль узяліся грошы на тое, каб будаваць гэта ўсё? Выглядае вельмі багата. А асвятленне зараз? Хто аплачвае гэтую ілюмінацыю? І каму патрэбныя гэтыя гіганцкія будынкі? А што за гэтымі фасадамі? І ўражвае, канешне, такая стэрыльная чысціня, ідэальная геаметрыя. Я зайшоў у будынак Галоўпаштамту і — так чыста! Трэба мець тысячы прыбіральшчыкаў, каб рабіць такое.

Т.А.: Але мы маем іх.

Т.О.: Гэта неверагодна!

Гутарыла Таня Арцімовіч

Фатаграфіі: прэсс-служба «ТЭАРТ» / copyright by Arno Declair

Меркаванні аўтараў не заўсёды супадаюць з пазіцыяй рэдакцыі. Калі вы заўважылі памылкі, калі ласка, пішыце нам.


Leave a Reply


pARTisan©, 2012-2024. Дызайн: Vera Reshto. Web development by Kasten Technology