26 лістапада 2015 нямецкае выдавецтва edition.fotoTAPETA афіцыйна прэзентавала раман Артура Клінава «Шалом» («SCHALOM. Ein Schelmenroman»), пераклад на нямецкую мову зроблены Томасам Вайлерам. Нагадаем, што ў гэтым жа выдавецтве ў мінулым годзе пабачыла свет кніга «Partisanen. Kultur_Macht_Belarus», прысвечаная дзейнасці праекта Артура Клінава «pARTisan».

З нагоды выхаду «Шалома» па-нямецку друкуем размову Артура Клінава з журналісткай Сімонай Брунэр, адмыслова зробленую для выдання Ostpol. Das Osteuropamagazin.

— Спадар Клінаў, у вашым рамане галоўны герой у нямецкай касцы на галаве падарожнічае па Еўропе. Ці можна назваць «Шалом» такім еўрапейскім раманам-падарожжам?

Артур Клінаў: Канешне. Больш таго ў кнізе прысутнічаюць два падарожжы. Першае — фізічнае: з Захаду на Усход, з Бона да Магілёва. Другое — экзістэнцыйнае: сыход героя з соцыуму, у якім ён да гэтага сяк-так, але існаваў, да татальнай адзіноты. Прытым падарожжа да татальнай адзіноты адбываецца не па жаданні героя. Грамадства само не прымае, выкідае Андрэ за ягоную іншасць — за ягоную фікс-ідэю. Гэта значыць, яно адмаўляе яму ў праве мець ідэю, якая не ўпісваецца ў агульнапрынятыя рамкі.

Вядома, абодва гэтыя падарожжы накладваюцца адно на адно, і, я б сказаў, першае (фізічнае) узмацняе другое. На пачатку рамана, калі наш герой яшчэ ў Германіі, на яго глядзяць як на дзівака, але не адмаўляюць у праве быць не такім, як усе. Але чым далей ён едзе на ўсход, тым талерантнасці становіцца ўсё менш. І ўжо бліжэй да фіналу Андрэ чакае сапраўдная вайна з грамадствам.

— Тады гэта раман пра талерантнасць?

А.К.: Не магу сказаць, што гэта галоўнае. Тое, што талерантнасці з Захаду на Усход становіцца ўсё менш, не з’яўляецца нейкім адкрыццём. Мяне не гэта больш цікавіла ў кнізе.

— Чаму падарожжа пачынаецца менавіта ў Нямеччыне? І чаму менавіта «пікельхельм» — «шалом»?

А.К.: Імпульсам для ідэі рамана стала цалкам рэальная гісторыя. У 2005 годзе я са сваім прыяцелем з Магілёва Андрэем Вараб’ёвым месяц правёў на скульптурным пленэры ў Боне. Аднойчы ў выходны дзень мы адправіліся на флёмаркт у цэнтры горада і ўбачылі там пікельхельм. Мы зачаравана глядзелі на яго і вельмі хацелі яго набыць, але каштаваў ён нямала — 500 еўра. (Хоць потым я зразумеў, што, напэўна, ён быў нават не арыгінальны. Аўтэнтычны пікельхельм каштуе нашмат даражэй.) Вядома, мы яго не купілі, але пасля пайшлі ў піўны бар непадалёк і сталі складаць гісторыю: а што было б, калі б хтосьці з нас яго ўсё-ткі набыў на апошнія грошы і зрабіў такі канцэптуальны праект. Апрануў бы пікельхельм на галаву — з умовай ніколі не здымаць — і паехаў у ім у Беларусь.

Так з’явілася гісторыя. Менавіта таму зыходным пунктам для падарожжа героя з’яўляецца менавіта Бон. Наогул у рамане шмат рэальных сцэн, спісаных з натуры. А што тычыцца пікельхельма, дык, па вялікім рахунку, для галоўнай ідэі рамана не так важна, што менавіта герой апранае на галаву, якая ідэя-фікс прыходзіць да яго. Проста ў дадзеным выпадку пікельхельм — цудоўны эстэтычны вобраз для адлюстравання звышідэі героя. Але яе выразу мог бы паслужыць і любы іншы прадмет.

— Шмат літаратурных і культурных дэталяў у рамане, напрыклад алкаголь як структуральны элемент, адсылаюць да знакамітага твора «Масква-Петушкі» Ерафеева. Вы адзначаеце гэта?

А.К.: Так, пэўныя паралелі паміж «Шаломам» і «Масква-Петушкі» ёсць. І там, і там раман-падарожжа, і ў абодвух выпадках шмат п’юць. Але, на мой погляд, тут толькі знешняе падабенства. Канцэптуальная розніца ў пазіцыі героя. У «Масква-Петушкі» ён зміраецца з рэчаіснасцю, не спрабуе яе змяніць, пакорліва плыве да фіналу. У «Шаломе» герой бунтуе, і чым бліжэй да развязкі, чым грамадства больш цісне на яго, тым ягоны бунт становіцца мацнейшы. Падарожжа, якое пачынаецца як забаўка, гульня, як усяго толькі нейкі арт-праект, напрыканцы становіцца для героя пытаннем жыцця і смерці. Здацца? Саступіць? Вярнуцца да пахабнай нармальнасці? Бо для гэтага шмат не трэба, усяго адзін секундны жэст — зняць з галавы шалом.

Але разам з ім герой павінен зняць і сваю годнасць, і свой унутраны маральны імператыў, сваё права на «Я», на свабоду. Саступіць у гэтай барацьбе значыць пацярпець самую галоўную паразу ў жыцці.

Ну а шмат алкаголю ў рамане — гэта, хутчэй, даніна рэалізму. Гэта цалкам натуральна, што ў асяроддзі Андрэ шмат п’юць. Калі б ён быў з іншага кола — архітэктараў, праграмістаў, настаўнікаў, — напэўна, там пілі б менш. Але я сам мастак, таму добра ведаю будні нашага цэха знутры, а тым больш на постсавецкай прасторы. Калі б я пачаў штучна прыбіраць з кнігі алкагольныя сцэны, гэта было б адступленнем ад праўды жыцця.

— А тут вы сам не гуляеце са штампам, маўляў, на постсавецкай прасторы шмат п’юць?

А.К.: На жаль, гэта не штамп, а асабісты досвед. Праўда, калі я некалькі гадоў працаваў у кіно, зразумеў: ёсць прафесійны цэх, дзе п’юць болей.

— Звярнуся да назвы кнігі. Вы гуляеце са шматзначнасцю: «шалом» па-беларуску «шлем», а з іўрыту — «мір»…

А.К.: У беларускай версіі назва рамана ідэальна адлюстроўвае гульню сэнсаў. Бо па-беларуску «шлем» («пікельхельм») пішацца і вымаўляецца гэтак жа, як у іўрыце «мір» — то-бок «шалом». Атрымліваецца палярная двухсэнсоўнасць. З аднаго боку, гэта мір, з іншага — важны атрыбут вайны. На жаль, у нямецкай версіі гэта немагчыма перадаць, таму перакладчык Томас Вайлер пастараўся знайсці прымальны кампраміс.

— Нямецкамоўная кніга мае падзагаловак «круцельскі раман», у рускай версіі гэта «ваенны раман». Чаму?

А.К.: І тое, і іншае — вызначэнні дакладныя. Бо, з аднаго боку, грамадства абвяшчае герою вайну, і ён гэты выклік прымае. У беларускай версіі вызначэнне лепш дапаўняе гульню сэнсаў у назве. Фактычна яно гучыць як «мір / ваенны раман». З іншага боку, «Шалом» у нейкім сэнсе працягвае еўрапейскую традыцыю круцельскага рамана. Бо, каб у гэтай татальнай вайне выжыць, герой павінен стаць авантурнікам. Грамадства, не разумеючы, як учынак Андрэ класіфікаваць, прызначае яму ролю блазна, і наш герой свядома прымае і гэты выклік.

Так, можна сказаць, што ён блазан, авантурыст, юродзівы. Але гэта дае яму значна больш магчымасцяў у барацьбе.

Толькі «шуту» ў еўрапейскай традыцыі дазвалялася гаварыць тое, што не было дазволена нікому з смяротных. Наогул смех, саркастычны гумар — вельмі магутная зброя ў руках героя. А маска блазна і авантурыста — ягоныя даспехі, ягоная абарона. Калі б ён апрануў іншую, сур’ёзную маску, напрыклад Звышчалавека Ніцшэ, дык, баюся, у гэтай барацьбе ён страціў бы розум да сярэдзіны рамана.

— Але ў тым ліку ў вобразе героя можна ўбачыць такую пародыю на homo sovieticus…

А.К.: Вядома, Андрэ вырас яшчэ ў Савецкім Саюзе, таму ён так часта спасылаецца на знаёмыя яму з дзяцінства культурныя коды. Ён цытуе Маркса, ягоны любімы пісьменнік — Дастаеўскі, ён выхаваў у традыцыі познесавецкага багемнага п’янства. Але наш герой іранічны да сябе. Ён выдатна разумее, што ён сам — познесавецкі чалавек, узбунтаваны супраць свайго ж познесавецкага грамадства. Ведаючы сістэму знутры, ён выдатна бачыць і ўсё яе слабыя бакі, гэта дапамагае яму ў барацьбе. З пазіцыі блазна і юродзівага ён бязлітасна высмейвае сістэму.

— І такім чынам герою ўдаецца перахітрыць усіх — Гітлера, Бога, панкаў у Гановеры, смерць і нават злую жонку. Ці можна прачытваць шэраг гэтых перамог як гісторыю сюррэалістычнай эмансіпацыі?

А.К.: У традыцыі круцельскага рамана герой павінен перахітрыць усіх, нават пана Бога. Але ў нашым выпадку Андрэ перахітрыў фальшывых багоў сістэмы. У сваёй прэтэнзіі на Боскае, на ісціну, на рэальнасць, у іх спробе сабой замяніць праўду, гэтыя псеўдабагі па-свойму сюррэалістычная. У гэтым выпадку, можна сказаць што «Шалом» — гісторыя сюррэалістычнай эмансіпацыі, гісторыя вызвалення ад ілжывых багоў і куміраў. Але дзеля справядлівасці трэба дадаць, што, руйнуючы ранейшых псеўдабагоў, наш герой у фінале рамана сам пачынае прэтэндаваць на іхняе месца.

— У тэксце ёсць такі пасаж: «Наіўна ўздыхаў і няўцямна ківаў галавой, калі гутарка заходзіла пра пакуты хобітаў у ягонай няшчаснай краіне». Гэтыя словы належаць самому аўтару — Артуру Клінаву?

А.К.: У нейкім сэнсе так. Часта ў Еўропе я сутыкаюся з сітуацыяй, калі вобраз Беларусі малюецца вельмі спрошчана. Як правіла, гэта такі набор чорна-белых штампаў, якія маюць мала агульнага з куды больш складанай і рознакаляровай рэальнасцю. Вядома, тое не віна еўрапейцаў. Што можна даведацца пра краіну з кідкіх газетных загалоўкаў? Галоўным каналам, які адкрывае любую краіну, вядома, з’яўляецца культура, а асабліва літаратура.

На жаль, беларуская культура сёння вельмі слаба прысутнічае ў Еўропе. Я б дужа хацеў, каб літаратура адкрывала Беларусь для еўрапейцаў.

У гэтым сэнсе я рады, што мой раман «Шалом» выходзіць па-нямецку. Хоць, у адпаведнасці з жанрам, вобраз нашай краіны ў ім досыць гратэскавы. Куды больш пра рэальнасці сённяшняй Беларусі распавёў бы мой новы раман «Шклатара» — панарамнае рэалістычнае палатно пра жыццё менскага культурнага падполля. Спадзяюся, гэтая кніга з’явіцца і па-нямецку.

— З іншага боку, актуальнымі застаюцца рэпрэсіі і ціск на незалежную культуру, напрыклад на выдавецтва «Логвінаў» альбо Беларускі Свабодны тэатр. Якім чынам вы адзначаеце гэтыя моманты?

А.К.: Так, гэта прысутнічае і, магчыма, стала ўжо такой «натуральнай» часткаю нашага «падполля», мы звыкліся з такімі правіламі гульні. І ўсё ж, насуперак ціску, беларуская незалежная культура вельмі актыўна развіваецца ў апошнія гады. Да прыкладу, Менск з досыць правінцыйнага ў культурным сэнсе горада на вачах ператвараецца ў еўрапейскую сталіцу. Прычын гэтаму феномену некалькі, іх разгляд патрабуе асобнай гутаркі, таму назаву толькі адну. Калі сфера публічнага выказвання ў грамадстве сціснутая да мінімуму, калі не працуюць палітычныя механізмы, менавіта прастора культуры становіцца адзінай магчымай легальнай сцэнай генерацыі новых ідэяў і сэнсаў. Менавіта культура робіцца полем волі. Так было ў многіх аўтарытарных сістэмах. Успомніце той жа Савецкі Саюз. Там не было свабоды слова, але выказванне ішло праз культуру, і яно даходзіла да грамадства, патроху, але змяняла яго.

Сёння ў беларускім грамадстве ёсць вялікая патрэба на новыя ідэі і сэнсы, таму незалежная культура — рэтранслятар гэтых ідэй — актыўна развіваецца, нягледзячы ні на што.

— Вы калісьці ў інтэрв’ю сказалі, што «ў Беларусі не хапае сонца», таму беларускі фальклор з’яўляецца досыць жалобным. «Шалом», нягледзячы на экзістэнцыйныя пытанні, уяўляецца камічным. Сучасная беларуская літаратура занадта сур’ёзная, на вашую думку?

А.К.: Так, беларуская літаратура занадта сур’ёзная, таму што ёй складана адарвацца ад гістарычных траўмаў народа. Такая рэальнасць. Беларусы шмат пацярпелі на працягу сваёй гісторыі, магчыма, таму і фальклор такі жалобны і змрочны. Але ёсць у беларускім фальклоры і іншы герой — Несцерка, махляр, весялун, які не сумуе ні ў якіх абставінах. Думаю, раман «Шалом» — працяг гэтай традыцыі.

— У тэксце ёсць элементы еўрапейскага (у першую чаргу іспанскага) круцельскага рамана, а ваша першая кніга «Горад Сонца» адсылала да твора «La Citta del sole» Тамаза Кампанэлы. Наколькі важна для вас рабіць такія спасылкі да заходнееўрапейскай класікі?

А.К.: Натуральна, я сябе ад еўрапейскай літаратурнай традыцыі не аддзяляю. Але мне не хацелася б у гэтай традыцыі лакалізавацца ў якой-небудзь адной нішы. Усе мае кнігі вельмі розныя. Чалавек, які чытаў «Горад Сонца», заўважыць, наколькі «Шалом» іншы па стылі і жанру. Наступны мой раман «Шклатара» — зноў зусім іншая кніга: дакументальная гісторыя, расказаная ад першай асобы, свет вачыма даволі цынічнага наратара. Раман «Локісаў», над якім я цяпер працую, не падобны да ўсіх папярэдніх. Але ён будзе мець прамую адсылку да навэлы «Локіс» Праспэра Мерымэ. Гэта такая гісторыя Локіса нашых дзён, але дзеянне будзе адбывацца на тэрыторыі сучаснай Беларусі, так бы мовіць — на радзіме героя.

Можа, гэта і няправільна, але мне сумна і цесна сядзець у адной нішы. Хоць, безумоўна, ёсць аўтары, якія для мяне вельмі важныя. Вядома, гэта Дастаеўскі. У еўрапейскай літаратуры 20-га стагоддзя — Марсэль Пруст, Томас Ман, Франц Кафка, у беларускай — Уладзімір Караткевіч і Ян Баршчэўскі. У сучаснай расійскай літаратуры мне цікавыя Віктар Пялевін і Дзмітрый Быкаў.

— Беларуская пісьменніца Святлана Алексіевіч атрымала Нобелеўскую прэмію. Што гэта значыць для беларускай літаратуры?

А.К.: Гэта пацвярджае мае словы пра тое, што самы вялікі прагрэс у Беларусі за апошнія гады адбыўся менавіта ў сферы культуры. Хочацца верыць, што гэта прызнанне для ўсёй беларускай літаратуры, і спадзявацца, што цікавасць да яе і яе прысутнасць у Еўропе стане большай.

— Як сітуацыя ва Украіне ўплывае на культурнае жыццё ў Беларусі?

А.К.: На беларускай культуры цяпер ляжыць вялікая адказнасць. Менавіта яна з’яўляецца галоўным інструментам фармавання ідэнтычнасці беларусаў і найважнейшым механізмам фармавання грамадзянскай супольнасці. Калі, не дай бог, заўтра будзе зроблена спроба анексіі Беларусі, а такі сцэнар, як паказаў досвед Украіны, цалкам рэальны, то постсавецкі чалавек, той чалавек, пра якога піша ў сваіх кнігах Алексіевіч, абараняць краіну не будзе. На яе абарону ўстануць якраз людзі, якіх сфармавала новая незалежная беларуская культура.

Сімона Брунэр, Ostpol

Меркаванні аўтараў не заўсёды супадаюць з пазіцыяй рэдакцыі. Калі вы заўважылі памылкі, калі ласка, пішыце