МІЖКУЛЬТУРНЫ КАНФЛІКТ: ЛІТАРАТУРА ПА-ЗА МЕЖАМІ ВАЙНЫ?

20 жніўня 2016 года дыскусіяй «Міжкультурны канфлікт: літаратура па-за межамі вайны?» адкрыўся І Міжнародны літаратурны open-air фестываль «Каптаруны». У дыскусіі прынялі ўдзел Аляксандр Ірванец, Любоў Якімчук (Украіна), Валянцін Акудовіч, Павал Касцюкевіч. Мадэратар Андрэй Хадановіч. 

Публікуецца ўрыўкамі.

IMG_0232

Андрэй Хадановіч: Ад вітальных словаў мы пераходзім да сур’ёзнай тэмы нашай дыскусіі, якую мне прапанавалі мадэраваць арганізатары. Я пагадзіўся, толькі дазволіў сабе невялікую праўку — папрасіў у слове «вайна» зняць двукоссе. Бо тое, пра што мы гады таму размаўлялі на ўзроўні метафары, на ўзроўні нашага фантастычнага ўяўлення, раптам спраўдзілася. Нашыя прагнозы, нашыя трывогі пачалі ўвасабляцца на самых розных узроўнях, і мы пра гэта пагаворым. Пагаворым пра тое, як Украіна бачыцца з боку Беларусі, як украінцы распавядаюць пра сябе, пра свой досвед.

Ва Украіне я бываю з 2000 года, і першае, што мяне ўразіла, гэта назвы першых кніжак, якія траплялі мне ў рукі. Напрыклад, «Балады пра вайну і адбудову» Сяргея Жадана, гэта вершы «Каханне і вайна» Мар’яны Саўкі ў суаўтарстве з Мар’янай Кіяноўскай. І з кожнай украінскай кніжкай у мяне ўваходзілі ваенныя метафары і вобразы. Злыя языкі сказалі б, маўляў, дагуляліся, іншыя сказалі, што паэт адчувае з’яву, якая невідочная для іншага, глыбей.

Любоў Якімчук: Дарэчы, асабіста для мяне вайна пачынаецца перадусім у мове, і ўжо пэўныя рэчы магчыма прасачыць праз мову. Напрыклад, прагучала назва кнігі Сяргея Жадана «Балады пра вайну і адбудову», але назву прыдумаў не ён сам. Гэта была кніжка Майка Ёгансана напрыканцы 1920-х, якая была напісана пасля Першай сусветнай вайны і якая адсылае да тых часоў. Да траўмы ўкраінскай гісторыі ў 1920-30-я, калі была перарваная літаратурная традыцыя і былі расстраляныя сотні ўкраінскіх пісьменнікаў. То-бок можна заўважыць шмат чаго агульнага з сённяшнім часам.

Любоў Якімчук

Любоў Якімчук

Вайна народжвае новыя сэнсы і новыя гісторыі, іх болей, чым калі вайны няма. Калі Лэсь Курбас навучаўся ў Вільні і вырашаў, дзе рабіць яму кар’еру, ён запытаўся ў свайго выкладчыка філасофіі, куды ехаць. І той адказаў, што там, дзе пралілося шмат крыві, народзіцца новае мастацтва. Курбас паехаў у Кіеў і нарадзіў новае мастацтва. Сама вайна — гэта такі штуршок, выхад новай энергіі. І гісторыя сапраўды паказвае, што праз вайну творцы нараджалі свае значныя творы.

Вайна адбываецца і ў мове, і пачынацца яна таксама можа з мовы. Мова як альтэрнатыўны свет, дзе таксама адбываюцца свае сюжэты, і гэтаму дапамагаем мы, літаратары. У мяне, напрыклад, вайна ва Украіне забрала дзясяткі словаў. Зараз у мове нараджаецца шмат эўфемізмаў. Так афіцыйна ва Украіне ідзе не вайна, але адбываецца тэрарыстычная аперацыя. А ў Еўропе нашу вайну называюць крызаю. Але я не магу выкарыстоўваць у сваіх творах два словы — перасяленцы і бежанцы. Юрыдычна яны існуюць, перасяленцы — гэта людзі, якія збеглі ад вайны і атрымалі такі статус. Але я адкрываю слоўнік і бачу, што гэта людзі, які самі вырашылі пераехаць з нейкіх сваіх асабістых прычынаў. Бежанцы — гэта людзі, якія збягаюць ад вайны альбо стыхійных з’яваў. То-бок перасяленцы — гэта эўфемізм, гэта не так востра, як бежанцы. Быццам самі людзі, мае бацькі, сястра, бабуля, напрыклад, вырашылі і перасяліліся. Але яны збягалі насамрэч, яны выехалі 14 лютага 2015 года па трасе, якая абстрэльвалася.

То-бок вайна трывае ў мове. Я працую з моваю, і мне хацелася б называць рэчы сваімі імёнамі.

Аляксандр Ірванец: Я не маю і дзясятай часткі таго болю, які мае Любоў. Я бываў на Усходзе раней, у Данецку, Луганску, а ў мінулым студзені я быў у Марыупалі і ў Шырокіна непасрэдна на вайне. Але сам як аўтар я пра вайну не напішу. У адным інтэрв’ю я сказаў, што наш Рэмарк бегае яшчэ з аўтаматам у зоне АТО. То-бок прайшло мала часу.

Я ўпэўнены, што па факце гэтай вайны будзе вялікі раман. Калі — не ведаю, але не заўтра і не праз год.
Аляксандр Ірванец

Аляксандр Ірванец

Што тычыцца мяне, зараз я пішу раман, які не мае дачынення да вайны, але я запланаваў п’есу, падзеі якой будуць адбывацца на Майдане. Я быў там і добра ведаю, што там адбывалася. Не так даўно ў мяне выйшаў зборнік вершаў «Песні вайны», там ёсць і пра беркутаўцаў, пра спаленыя будынкі, кніга ўключае шмат фотаматэрыялаў. Там ёсць верш пра Надзею Саўчанка. Зараз яна вярнулася і, з майго пункту гледжання, павяла сябе вельмі нечакана. Але я не адракаюся ад гэтага верша.

Валянцін Акудовіч: Яшчэ ў 1985 годзе для часопіса «Полымя» я напісаў артыкул, у якім зрабіў агляд твораў беларускай літаратуры, прысвечаных вайне. І вось самая мастацкая літаратура ў літаратуры дыялогаў і палемік пра вайну, на маю думку, гэта «У вайны не жаночы твар» Святланы Алексіевіч. Пра вайну я болей не пісаў і нават не думаў. Бо вайна для мяне нецікавая, балючая, пра вайну ў нас пішуць заўсёды. Вайна — гэта няпраўда. Хоць я разумею, што пра ўкраінскую вайну маюць права пісаць. Але ў вайны няма праўды. У мяне ёсць лепшы сябар яшчэ з часоў навучання ў Літаратурным інстытуце ў Маскве, перад украінскай вайной мы актыўна з ім перапісваліся. А потым здарыўся Крым, і аказалася, што ён таленавіты, разумны, але — шавініст. У расейцаў гэта ўжываецца. У выніку я напісаў: «Слава, я жадаю табе дабра, а тваёй краіне я не жадаю». Думаю, я ніколі не вярнуся да гэтай перапіскі. Для мяне гэта штосьці радыкальна змяніла, і адносна Расіі найперш. Разам з сябрам для мяне не стала Расіі.

Любоў Якімчук: З Вашых словаў выходзіць, што я пішу пра няпраўду. Я пра гэта думала, калі пісала гэтыя кнігі, і думала пра тое, каб яны не сталі палітызаванымі, заангажаванымі, каб не апісвалі толькі адзін бок. І я пішу пра людзей, якія знаходзяцца на акупаванай тэрыторыі і пакутуюць ад вайны з абодвух бакоў. Дарэчы, снарад у дом маёй бабулі прыляцеў з украінскага боку. Але гэта вайна. І я думала, як пра гэта пісаць. Міхаіл Бахцін неяк заўважыў, што раман — не маналагічны жанр, як паэзія, але поліфанічны. Але калі пішу вершы, я таксама думаю, што яны будуць мець шматгалоссе, што я не буду станавіцца на адзін бок, мне цікавыя канкрэтныя людзі. Мне важна, каб не было маніпуляцыі. Атрымалася гэта ці не, але я ведаю, што мае вершы ў тым ліку перапошчваюцца людзьмі з таго боку, для іх яны таксама важныя.

Такім чынам, я не згодная ні з Бахціным, ні з Валянцінам Акудовічам пра тое, што гэта тэксты пра няпраўду.

Павал Касцюкевіч: На пачатку 2000-х я жыў у Ізраілі. Тады якраз варочалася другая інтыфада. Заходзіць арабскі хлопец у аўтобус, абмотаны гэтай выбухоўкай, забівае сябе, з ім гінуць яшчэ чалавек дваццаць, а шэсцьдзесят чалавек застаюцца калекамі. Едзе хтосьці на рынак, хтосьці ва ўніверсітэт — і  не даязджае: аўтобус узлятае ў паветра, людзі  гінуць, горы мяса, шмат параненых. Эпіцэнтр, зразумела, Ерусалім. Як горка жартаваў рускамоўны ізраільскі паэт Пеця Птах, гэта быў час, калі аўтобусы пераўтвараліся ў аэробусы. У адказ на тэракт Ізраіль робіць абстрэл арабскіх тэрыторый, дзе таксама гінуць мірныя жыхары…

Калі наступае такое — чырвонае ў загалоўках штодзённых газет і чырвоная кроў на ходніку цэнтральных вуліц, — літаратуры канешне, няма дзе прыткнуць свае тры шэлегі. На самой вайне літаратуры месца няма, проста не ведаеш, з чаго пачаць і навошта. Калі літаратар знаходзіцца ў эпіцэнтры, дык нічога з таго не будзе. Але са мной здарылася гісторыя, якая дазволіла зрабіць уваход у літаратуру. Прынамсі ёсць адна ўмова, каб пісьменнік пісаў: ён павінен быць жывы. І тое Васіль Быкаў, напрыклад, не быў у самым гарніле вайны, ён не дакранаўся штодня да смерці, а стаяў трошачкі ўбаку. І такая гісторыя са мной адбылася.

IMG_0848

…Пятніца. А звычайна ў пятніцы з вар’ятняў адпускаюць на выходныя хворых з лёгкім дыягназам. Едзе рэйсавы гарадскі аўтобус, у салоне ўсе наструненыя. Раптам адзін чалавек пачынае крычаць слова «бомба!» і паралітычна біцца ў шыбы дзвярэй. У гэты момант я першы раз у жыцці ўбачыў (дарэчы, сам быў часткаю гэтага працэсу), калі людзі пераўтвараюцца ў адзіны арганізм — такое цеста, якое выціскаюць, не раўнуючы макароніны з машынкі. Людзі пацяклі з вокнаў, пачалі выскокваць, як тыя спагеці. Усё скончылася добра, усе зразумелі, што чалавек, які біўся ў шыбы, вар’ят. Яму так нязлосна далі выспятка. Кіроўца вылаяўся. Скончылася ўсё палёгкай — ты жывы, людзі абапал на асфальце кураць і патроху ўсміхаюцца. І я зразумеў, што вось так, трошачкі ўбаку, ёсць месца і літаратуры. Інакш немагчыма.

Андрэй Хадановіч: Вайна — гэта прастора для дыялогу? Дыялог бывае розным, напрыклад, допыт, перамовы. Але я пытаю пра прастору для паразумення. Відавочна, цалкам паразумецца немагчыма, не пагаджаюцца нават сядаць за адзін стол, як, напрыклад, з Захарам Прылепіным. Але да якой ступені можна і трэба размаўляць? Любое паразуменне — гэта кампраміс, любы кампраміс — гэта тое, чым ты ахвяруеш. Дзе межы?

Любоў Якімчук: У мяне ёсць межы, і я мела нагоду іх апрабаваць. Не так даўно мяне запрашалі ў Берліне выступіць на адным паэтычным вечары разам з Аленаю Заслаўскай. Я знаю яе даўно. Але пачалася вайна, і мы аказаліся па розныя бакі фронту. Толькі мне не прапанавалі з ёй размаўляць, але прапанавалі разам чытаць. І я сабе ўявіла, як я чытаю свае вершы разам з прапагандаю, дзе акцэнты расстаўлены відавочна, то-бок стаўлю свае вершы нароўні з прапагандаю, легалізую яе. Я адмовілася і напісала, што адмаўляюся таму, што мяне запрасілі не размаўляць з ёй, гэта іншае, але адмовіцца ад сваёй паэзіі я не магу.

Калі ж гаворка ідзе пра дыялог, можна ўявіць, што вайна аднойчы скончыцца, працэс замарозіцца альбо не, і тут раптам з’явяцца людзі, галасы якіх мы не чулі.

У Луганску, Данецку мала журналістаў, мы амаль не ведаем, як там жывуць. Вядома толькі, што жыццё там адбываецца абсалютна біялагічнае: людзі адбіраюць гуманітарку адно ў аднаго, хочуць выжыць, рабуюць. І вось раптам з’явяцца галасы, пачнуцца самасуды. І таму трэба ўжо зараз даваць голас з таго боку ці хаця б уяўляць пра тое, што там адбываецца. Я падтрымала Сяргея Жадана за тое, што ён зрабіў такі крок — спробу дыялогу.

Аляксандр Ірванец: Я згодны з Любай. Я разумею, што яна перажывае ўсё ў дзесяць разоў мацней, але і ў мяне ёсць гісторыя. У Луганску яшчэ да вайны маладая жанчына абараніла дысертацыю па Бу-Ба-Бу, да якога я належаў. Зараз яна выехала адтуль, іх універсітэт часткова эвакуявалі. Але яе бацькі падтрымлівалі ЛНР, і яны кантактуюць, толькі не пра палітыку. Гэта трагедыя, і трэба яе вырашаць у тым ліку на дзяржаўным узроўні.

Любоў Якімчук: Пра які дзяржаўны ўзровень можна гаварыць, калі на акупаваных тэрыторыях транслюецца расейскае ТБ, а ўкраінскае немагчыма злавіць. Пры тым што ёсць магчымасці глушыць, але нічога не робіцца. Нават чыноўнікі казалі пра тое, што ўсе, хто там засталіся, а тады там яшчэ былі і мае бацькі, здраднікі. Мае бацькі чакалі, што будзе падтрымка, але нічога не было. Ад людзей проста адмовіліся.

Аляксей Чупа: А каго ты бачыш першым ворагам? Украінскую дзяржаву, якая не забяспечвае людзей неабходнымі, ці тых, хто пазбавіў іх мірнага жыцця?

Любоў Якімчук: Канешне, акупанта. Але я крытыкую таксама дзяржаву, якая не ўсё робіць, што магла.

 Аляксей Чупа: Але падчас Майдану мы добра, здаецца, зразумелі, што дзяржава — гэта мы, а дзяржаўны апарат — гэта штосьці, што засталося нам у спадчыну ад Савецкага Саюза.

Валянцін Акудовіч

Валянцін Акудовіч

Ігар Бабкоў: Хацеў бы працягнуць думку Валянціна Акудовіча пра вайну як адну татальную няпраўду, у якую мы аказваемся замешаныя міжволі. Я чамусьці адразу прыгадаў Ніцшэ «Па той бок дабра» — а чаму мы ўвогуле так хочам праўды? Чаму нашая цывілізацыя так шукае гэтую праўду? Бо няпраўда для падтрымання чалавечага жыцця значна больш істотная і важная. Калі ўявіць свет, збудаваны на татальнай праўдзе, то гэта будзе страшны свет. Гутарка ідзе пра баланс праўды і няпраўды. І працягваючы метафару Валянціна, я сказаў бы, што вайна — гэта не стан адной вялікай няпраўды, а стан, калі гэтыя ніткі, якімі сшытае жыццё праўды і няпраўды, рвуцца, калі няпраўды становіцца вельмі многа і яна становіцца асобнай, агрэсіўнай, цынічнай.

Але вайна — гэта і сітуацыя, калі і праўды вельмі многа, і гэтая праўда таксама агрэсіўная і цынічная.

І далей — вайна як разрыў гэтых нітак жыцця, а літаратар працуе з жыццём, а не з ідэалогіяй, асобнай праўдай і няпраўдай, то, можа быць, задача паэта і літаратуры ўвогуле якраз у тым, каб сшываць гэтую тканіну гісторыі. Сшываць і вельмі важна — думаць. Для мяне патаненне ў трасіне дыскурсу падчас дыскусіі вельмі відавочнае. Яшчэ хвіліну таму ўкраінскія суразмоўцы думалі, а потым сталі практыкаваць дыскурс — украінская дзяржава робіць ці не робіць — гэта газеты так гавораць.

Аляксандр Ірванец: Нас да гэтага змушае жыццё. Вы гэтага пакуль не ведаеце, няма гэтага досведу вайны. І дай божа, каб у вас яго і не было. А мы праз тое, што ў нашай краіне вайна, ужо іншыя.

Ігар Бабкоў: Мне ўсё ж падаецца, што вайна ў дададзеным выпадку — індульгенцыя, каб не дадумваць. Мой бацька, якому ў Другую сусветную вайну было 5 год, жыў у лесе ў зямлянцы. Мой дзед памёр у нямецкім лагеры пад Беластокам ад голаду і ад ран. Што гэта, як не досвед вайны?

Аляксандр Ірванец: Гэта досвед іншага пакалення. За нашую свабоду праліло кроў нашае пакаленне. Досвед УНР нам прыдаўся, але ўжо не было памяці. А зараз яна ёсць.

Фота Марты Клінавай.

На вокладцы: з вокладкі кнігі Любові Якімчук «Абрикоси Донбасу».

Меркаванні аўтараў не заўсёды супадаюць з пазіцыяй рэдакцыі. Калі вы заўважылі памылкі, калі ласка, пішыце


Leave a Reply


pARTisan©, 2012-2024. Дызайн: Vera Reshto. Web development by Kasten Technology