ДЭСАВЕТЫЗАЦЫЯ ГАРАДСКОЙ ПРАСТОРЫ Ў БЕЛАРУСІ

Круглы стол адбыўся 29 красавіка 2017 года ў межах праекта Artes Liberales 2017 — Эпоха рэвалюцый.

У дыскусіі прынялі ўдзел: філосаф, культуролаг, куратарка, аўтарка і кіраўніца праекта Artes Liberales Альміра Усманава, гісторык, культурны антраполаг Сцяпан Стурэйка, кандыдат мастацтвазнаўца Аляксандр Зіменка, магістр філасофіі Кацярына Рускевіч, мастацтвазнаўца, магістр сацыялогіі Кацярына Янчэўская.

Сяргей Шабохін. Divided Solidarity. Wall painting 2017. Фрагмент экспазіцыі выставы Artes Liberales

Тэма дэсаветызацыі беларускіх гарадоў і мястэчак — перайменаванне вуліц, дэмантаж савецкай сімволікі і помнікаў — апошнім часам усё часцей узнімаецца як у межах экспертных дыскусій, так і ў медыя. На дзяржаўным узроўні аб падобных зменах гаворка пакуль не вядзецца, палітыка гарадскіх уладаў носіць хутчэй выпадковы характар, не маючы якой-небудзь адзінай канцэпцыі. Так у Мінску за апошнія гады рамонтнымі работамі былі знішчаны некалькі савецкіх мазаік і дэкаратыўна-манументальных роспісаў на фасадах будынкаў, але адначасова падтрымана ініцыятыва Камуністычнай партыі Беларусі ўсталяваць чарговага Леніна, у той жа час у іншым гарадах зафіксаваныя «ціхія» выпадкі дэмантажу помніка савецкаму правадыру. Тады як у нашых суседзяў — Польшчы, Літвы, Украіны — працэс дэсаветызацыі гарадской прасторы адбываецца актыўна, часам нават агрэсіўна, што таксама выклікае спрэчкі і дэбаты.

У рамках дыскусіі разважалі над наступнымі пытаннямі: што мы ў прынцыпе разумеем пад (дэ)саветызацыяй гарадской прасторы? якім чынам гэта можа адбывацца альбо ўжо адбываецца ў беларускіх гарадах? што нам можа даць досвед суседзяў, у якіх гэтыя працэсы пачаліся раней?

Аляксандр Зіменка: Пытанне пра тое, што адбываецца з матэрыяльнай спадчынай савецкай эпохі ў Мінску і Рэспубліцы Беларусь, існуе ў дзвюх іпастасях. З аднаго боку, у нас ёсць цэлая плеяда аўтараў, якія актыўна друкуюцца і гавораць, што ўсё гэта жахліва, што нам трэба як мага хутчэй усё гэта перапрацаваць і пакінуць гэта. З іншага боку, ёсць нібыта пазіцыя дзяржавы, якая ў цэлым бачыць у гэтай спадчыне працу са сваім асноўным электаратам. Але калі ўважліва паглядзець, што насамрэч адбываецца, што стаіць за гэтымі выказваннямі, мы ўбачым усё дакладна наадварот. Ёсць людзі, якія імкнуцца давесці, што неабходна сімвалічна прыбраць помнікі Леніну, прыбіраць савецкую сімволіку, увесь час распавядаючы, што гэтая вуліца названая ў гонар такога чалавека, што ён быў героем рэвалюцыі за савецкім часам, рабіў тое і тое, і гэтыя дзеянні ў большасці выпадкаў цяпер трапляла б у шэраг злачынстваў супраць чалавецтва і ўвогуле павінны былі ў Гаазе разглядацца. З іншага боку, у нас — пазіцыя дзяржавы, якая імкнецца максімальна захаваць вось гэты вобраз Савецкага Саюза, але пры гэтым спакойна разбурае, перафарбоўвае, дазваляе любыя работы, калі ёсць багаты інвестар. І на сённяшні дзень, мне здаецца, любы будынак Мінска можа быць выведзены са спіса гісторыка-культурных каштоўнасцей і там можа ўзнікнуць чарговы гатэль, гандлёвы цэнтр або, як у нас цяпер робяць, Цэнтр лёгкай атлетыкі. У нас цяпер такая краіна пераможнага спорту атрымліваецца. То-бок усё зводзіцца да «быць або не быць». І адны артыкулююць гэта, а другія разбураюць. Вось цяпер да комплексу «БелЭкспа» раптам усе запалымнелі народнай любоўю, калі было ўжо позна, калі яго ўжо разбурылі, і, можа, вы бачылі карцінкі з заклікамі захаваць, хоць насамрэч комплекс «БелЭкспа» мусіў быць разбураны яшчэ ў 2010 годзе. Калі вы памятаеце, гэта быў праект, калі гістарычная забудова павінна была быць заменена на такі шматфункцыйны — чытай: гатэль, фуд-корт, гандлёвы цэнтр — комплекс.

Таму ў цэлым, на мой погляд, гэта вельмі нагадвае — канкрэтна ў Мінску — чалавека, пазбаўленага кароткачасовай памяці. У нас ёсць нейкія доўгачасовыя ўспаміны, але, праходзячы паўз нейкія раёны, вы іх можаце проста не пазнаць. Нічога не захоўваецца: у нас ёсць адна эпоха, надыходзіць наступная. І ў пагоні за інвестыцыямі гэтая спадчына разбураецца. Добра гэта ці кепска? Мой пункт погляду, чаму я выказаў сумневы з нагоды дыскусій на гэтую тэму, таму што вельмі часта дыскусіі — не хачу сказаць пра гэтую пляцоўку, але — часта ў Беларусі збіраюцца людзі з адным сфармаваным меркаваннем, якія яго й пацвярджаюць. Збіраецца 10 чалавек і замест таго, каб палемізаваць, неяк атрымліваецца, што ўжо — як у часы КПСС — адзін за ўсіх і ўсе за. І было вельмі паказальна, калі паставілі помнік Уладзіміру Ільічу Леніну па просьбе працоўных Мінскага трактарнага завода. Вельмі цікава было б даведацца меркаванне саміх працоўных завода: іх турбуе ці тое, каб помнік Ільічу з’явіўся. Але пакуль існуе канфрантацыя, практычна сілавая канфрантацыя, паміж прадстаўнікамі розных палітычных арганізацый і маладымі камуністамі, якія, на мой погляд, з’ява, вартая асобнай увагі: што чалавека ў ХХІ стагоддзі штурхае на тое, каб быць камуністам? Гэта асобная дыскусія і там шмат чаго можна было абмеркаваць.

Маё персанальнае меркаванне: дэсаветызацыя — працэс непазбежны, але непазбежна доўгі, таму што тыя імёны, якімі ў нас названыя вуліцы, тыя вобразы, якія мы бачым, яны ўсё больш аддаляюцца ад людзей, якія насяляюць гэты горад проста таму, што не існуе гэтага канала перадачы ведаў.

У Савецкім Саюзе шлях перанясення ідэалогіі пачынаўся вельмі выразна — ад пачатковай школы і да труны чалавека суправаджала ідэалогія. І на сённяшні дзень, мне здаецца, дазволена правесці аналогію: як Маісей 40 гадоў вадзіў па пустыні, пакуль не памёр апошні, хто быў народжаны ў рабстве. Так і дэсаветызацыя скончыцца тады, калі людзі, для якіх Ленін, Кіраў, Каўцкі з канкрэтных палітычных дзеячаў ператварацца ў канкрэтныя месцы, не звязаныя ні з якой палітычнай гісторыяй. Працэс гэты непазбежны, і фарсіраванне яго, што адбываецца цяпер ва Украіне, дзе працэс дэмантажу помнікаў Леніну можна назіраць анлайн па мапе, якраз такі прыводзіць да адваротнага выніку. Калі вельмі моцна змагацца — як у Даўлатава: я вельмі моцна ненавіджу камуністаў, але яшчэ больш ненавіджу антыкамуністаў. Таму атрымліваецца, што тыя самыя людзі, якія гавораць, што гэтую ідэалогію неабходна прыбраць з нашага кантэксту, — яны дамагаюцца таго, што, наадварот, падымаюць гэтае пытанне, і, можа, гэта і з’яўляецца такім падмуркам, на якім з’яўляюцца маладыя камуністы.

Выступае Аляксандр Зіменка

Таму мой пункт погляду — нельга проста прыбіраць адны сімвалы, не прапаноўваючы нічога ўзамен. У выніку гэта як з полем дзьмухаўцоў: вы можаце касіць, рэзаць і прыбіраць, але калі яны паспеюць распусціць сваё насенне, яны будуць вяртацца. Бо каб дамагчыся зменаў мыслення ў тых жа самых рымлян, хрысціянская вера вельмі шмат чаго спрабавала замяніць, выкарыстоўваць нейкія вобразы. Таму, калі гаварыць, што мы возьмем і дэмантуем нейкія помнікі, зафарбуем нейкія выявы, пераробім, пакінем белыя плямы, — гэта пытанне не вырашыць.

Я цяпер не кажу пра тое, што трэба разрозніваць ідэалогію і твор мастацтва. Адно з любімых пытанняў журналістаў, калі я працаваў у Нацыянальным мастацкім музеі: а што вы робіце з партрэтамі Леніна, Сталіна? Для любога чалавека, які працуе ў музеі, пытанне наіўнае. Як што робім? Захоўваем!.. У фільме «Good Bye, Lenin!» можна ўбачыць вынік таго, калі дэкамунізацыя праходзіла ў сціслыя тэрміны. Да нас прыязджалі калегі з Германіі ў межах праекта лекцый Гётэ-інстытута і ICOM, якія расказвалі, што пасля 1989 года яны раптам пачалі жыць у краіне, дзе ёсць два дзяржаўныя музеі гісторыі Германіі, паміж якімі няма нічога агульнага: яны расказваюць розную гісторыю. І вось тое, што ўяўляла каштоўнасць у ГДР, раптам стала абсалютна незапатрабаваным. І тытанічнымі высілкамі яны змаглі выпрацаваць такі падыход, калі матэрыяльныя аб’екты захоўваліся для таго, каб у далейшым была магчымасць іх вывучаць і крытыкаваць, складаць паралелі развіцця Заходняй і Усходняй Германіі

Што датычыцца досведу нашых бліжэйшых суседзяў, мы бачым хутчэй адмоўныя прыклады: альбо не робіцца нічога, каб неяк пераасэнсаваць, альбо кідаюцца ў іншую крайнасць, дзе ўсё зраўноўваецца з зямлёй, без глыбокага аналізу. Цікавы прыклад у Нацыянальным мастацкім музеі Украіны. У сярэдзіне 2000-х я ўбачыў экспазіцыю, дзе яны вырашылі якраз такі пытанне пра тое, як прадстаўляць мастацтва сваёй краіны і не ўваходзіць у палітычную тэматыку. Там былі прадстаўлены ўсе савецкія ўкраінскія мастакі, але — я спытаў у тагачаснага дырэктара музея: як вы дамагліся таго, што ў вас няма ніводнага сярпа і молата ў экспазіцыі? Мне адказалі: так, у нас прадстаўлены сацрэалізм, але мы свядома імкнуліся паставіць у экспазіцыю работы, характэрныя для мастака, але, дапусцім, з тэмай працы, а не з тэмай рэвалюцыі або ВАВ. Каб падсумаваць маю пазіцыю: я лічу, што працэс дэсаветызацыі жыццёва неабходны для таго, каб у нас пачаўся новы этап. Але фарсіраваць гэты працэс актыўнымі спосабамі можа прывесці да адваротнага выніку. Тое, што сёння адбываецца поўнае ігнараванне меркавання гараджан з нагоды забудовы горада, вядзе да таго, што аблічча Мінска будуць вызначаць інвестары, у першую чаргу замежныя. Можна сказаць так: праз 15 гадоў у нас хутчэй будзе горад сяброўства народаў, чым горад, які носіць элементы нацыянальнай архітэктурнай школы і звязаны з нацыянальным выяўленчым мастацтвам.

Сцяпан Стурэйка: Я б хацеў праблематызаваць сам канцэпт саветызацыі і дэсаветызацыі, таму што, на мой погляд, яны непарыўна звязаныя. Першае: што мы маем на ўвазе пад саветызацыяй горада? З майго пункту погляду, насычэнне горада семіятычнымі адзінкамі, тыпу помнікі Леніну або Калініну, або назвы вуліц — гэта даволі другасна. Усё ж такі саветызацыя характэрная для тых гарадоў, якія перажылі ваенныя ўзрушэнні, якія змянілі іх цалкам. Разбурэнні, змена дзяржаўнай прыналежнасці, з маштабным перасяленнем людзей. Гэта менавіта тое, што Томас Бон характарызуе як «Мінскі феномен» — выбуховы рост насельніцтва горада. Што ж адбывалася ў Мінску пасля вайны, у гарадах Усходняй Еўропы, якія «раптам» сталі савецкімі? Што акумулявала іх савецкасць? Я думаю, што галоўныя прыкметы савецкасці — гэта, па-першае, перабудова гарадскога арганізма, змяненні практык палітычнага, сацыяльнага і гаспадарскага жыцця, ліквідацыя прыватнай уласнасці і ўвядзенне планавай эканомікі, якая дазволіла кіраваць гарадскім развіццём. Прынамсі так здавалася горадабудаўнікам, тым, хто ўвасабляў ідэал савецкага горада, якім ён мусіў быць — з вытворчасцю, з сістэмай рассялення рабочых і дастаўкай іх да месца працы, ліквідацыяй прыватнага бізнэсу, але з укараненнем планаў па забеспячэнні рабочых усёй інфраструктурай — ад колькасці кавярняў на душу насельніцтва, сканчваючы цырульнямі, кінатэатрамі. Вось чаму ў кожным мікрараёне Мінска ёсць кінатэатр, вось чаму колькасць кавярняў такая — меркавалася, што сярэднестатыстычны савецкі рабочы можа павячэраць умоўна раз на тыдзень. І вось гэтыя змены ў гаспадарчым і палітычным жыцці і ствараюць гэтую савецкую прастору ў нашмат большай ступені, чым помнікі Леніну, на што ў нас і звяртаецца ўвага, калі мы гаворым пра саветызацыю і дэсаветызацыю. А як ужо з гэтым працаваць? Ці можам мы працаваць з пераўладкаваннем гарадоў? Ці можам мы знесці Серабранку? Не, але мы можам яе развіваць. На шчасце, дэсаветызацыя Серабранкі з’яўляецца вынікам таго, што няма Савецкага Саюза, няма партыі, няма дзяржплана, прынамсі ў тым выглядзе, і новыя працэсы капіталістычныя, якія ў нас развіваюцца, перамелюць савецкасць.

Кацярына Янчэўская, Сцяпан Стурэйка, Альміра Ўсманава, Аляксандр Зіменка

Гэта быў першы ўваход у праблему саветызацыі і дэсаветызацыі. Другі — хто ўвогуле з’яўляецца трымальнікам сэнсу саветызацыі і дэсаветызацыі? Хто прадуцыруе гэты дыскурс і хто прыўносіць гэтую праблематыку ў павестку дня? Альбо іначай: калі малады чалавек не наведвае Artes Liberales і не знаёмы з бліскучымі работамі Сяргея Харэўскага, ці ведае ён, што Мінск — савецкі горад? А можа, ён жыве цалкам у еўрапейскім горадзе? Вы ведаеце цяпер пра праблему вось гэтых суполак, якія не перасякаюцца і ў інфармацыйнай плыні адно аднаго не ўлоўліваюць. І вось ён жыве ў еўрапейскім горадзе, з якога яму хочацца або не хочацца з’ехаць. А савецкасць або не савецкасць — гэта ўвогуле не тое, што вызначае хаду ягонае думкі. І тут на дапамогу яму прыходзяць СМІ, інтэлектуалы, тыя, хто пастаянна гэтую тэму саветызацыі і дэсаветызацыі падымаюць і па-рознаму інтэрпрэтуюць. Што адбываецца апошнім часам? У пэўным сэнсе адбываецца менавіта саветызацыя. Напрыклад, праспект Незалежнасці — былы праспект Скарыны і праспект Леніна. Гэтыя аб’екты былі атрыбутаваныя і ўнесеныя ў спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей ужо ў нулявыя. Што адбываецца цяпер з усведамленнем Асмалоўкі?

Адзін з матываў дыскусіі вакол яе, што гэта пазітыўная спадчына, што раён будаваўся згодна з планам, для рабочых, і цяпер гэта савецкая спадчына Мінска, якую мы, канешне, павінны берагчы. Савецкасць там артыкулюецца як нешта такое станоўчае і настальгічнае.

І трэцяе: а ці можам мы — гісторыкі, папулярызатары спадчыны — змяніць оптыку? Даваць нейкую іншую інтэрпрэтацыю, інакш трактаваць праспект і тую ж Асмалоўку? Ці можам мы інтэрпрэтаваць праспект не выключна як «сталінскі», а праз прызму еўрапейскіх традыцый неакласічнай архітэктуры? Або, скажам, распусціць саветызацыю ў мадэрнізацыі? Суаднесці знос Нямігі ў 70-80-х з тымі працэсамі, якія адбываліся ў Брусэлі, Лондане, Стакгольме, калі не тое каб знішчалі старую культуру, але займаліся паляпшэннем санітарнай сітуацыі, развіццём інфраструктуры і г.д. Калі падсумаваць, ці там мы шукаем савецкасць? Хто шукае гэтую савецкасць, хто яе выказвае? І якія сэнсы ў савецкасць запакоўваюцца? Мне здаецца, пра гэтыя тры тэмы практычна не гавораць.

Альміра Усманава: Я згодная з тым, што дэсаветызацыя мусіць адбывацца натуральным чынам, разам са зменай пакаленняў. Але, улічваючы сучасную палітычную сітуацыю ва ўсіх суседніх краінах, я думаю, што ўсё ж мусіць быць нейкая ўцямная пазіцыя дзяржавы з нагоды таго, як з гэтай спадчынай развітвацца або як яе захоўваць. Сцяпан мае рацыю: на працягу шматлікіх гадоў Мінск выглядаў як своеасаблівы «запаведнік» савецкай культуры, аднак тое, што адбываецца з нашымі гарадамі цяпер, сведчыць пра тое, што ніякай асэнсаванай палітыкі ў нашай улады няма. Таму з нашым «запаведнікам» цяпер можа адбыцца ўсё, што заўгодна. Але давайце паглядзім, што адбываецца ў нашых суседзяў. Калі гаворка ідзе пра дэкамунізацыю, то маецца на ўвазе не толькі дэмантаж помнікаў савецкім лідарам і змена тапанімікі. У шматлікіх выпадках, як ва Украіне і Балтыі, пад дэсаветызацыяй разумеецца ў цэлым змена сімвалічнай геаграфіі ўсёй прасторы. Гэта дэманстратыўная, палітычна ангажаваная пазіцыя, як, напрыклад, у Літве, у якой усё, што звязана з «акупацыяй», падлягае зносу ці знішчэнню (уласна кажучы, гэтая «зачыстка» можа прывесці да таго, што наступныя пакаленні нават не зразумеюць, пра якую «акупацыю» ім гавораць). Але тут ёсць розныя стратэгіі, і пра гэта я скажу крыху пазней.

Што адбываецца ва Украіне? Не так даўно Інстытут нацыянальнай памяці Украіны паведаміў пра вынікі дэкамунізацыі краіны з моманту прыняцця адпаведнага закона ў 2015 годзе. За год было дэмантавана каля 1500 помнікаў і памятных знакаў і перайменавана 987 гарадоў і вёсак, а таксама 25 раёнаў. Гэты закон прымаўся насуперак меркаванню шматлікіх гараджан, таму цяпер мы можам назіраць свайго кшталту вайну, дзе пераможаныя вымушаны ўжываць разнастайныя трукі, каб, фармальна прытрымліваючыся закону, на справе яго сабатаваць. Нагадаю, што мясцовым уладам было прадастаўлена права самім вырашыць, якія назвы павінны атрымаць населеныя пункты ці асобныя вуліцы. У выніку, напрыклад, Харкаўскі гарадскі савет вырашыў перайменаваць вуліцу бальшавіка Іванова ў вуліцу акадэміка Іванова, змяніўшы адно ініцыялы. Другі прыклад: як паведамляецца ў медыя, марудней за ўсё працэс перайменавання ідзе ў Палтаўскай і Чаркаскай абласцях. І некаторыя мясцовыя абшчыны адмаўляюцца ўзнаўляць гістарычныя тапонімы, што ўзыходзяць да 16 ці 17 стагоддзя, таму што для іх гісторыя іх сем’яў або вёсак звязаная з 1918 годам — з надыходам савецкай улады. У Адэсе — свае жарсці (якраз на днях дэпутаты Адэскага гарсавета галасаваннем большасці адмянілі ажыццёўленае пры Саакашвілі перайменаванне 56 вуліц).

Аднак ёсць адзін цікавы момант, звязаны з перайменаваннямі, які дазваляе ўбачыць, наколькі шчыльна пераплеценыя пытанні эканомікі і палітыкі ў такіх сітуацыях.

Памятаеце, калі беларускія ўлады пераймяноўвалі праспект Машэрава і праспект Скарыны, гэтае рашэнне, як нам было сказана, было прынятае «па просьбах працоўных», у прыватнасці ветэранаў, і паднесена «ім» у якасці святочнага падарунка. Безумоўна, гэта быў палітычны жэст, які пераследаваў абсалютна канкрэтную мэту — ліквідацыю сімвалічных канкурэнтаў (як камуністаў, так і нацыяналістаў) напярэдадні чарговых выбараў. Але калі паглядзець на эканамічны выварат, то варта задацца пытаннем: якая колькасць юрыдычных асоб была зарэгістраваная ў Мінску на гэтых вуліцах і ў якую суму абышлася ім перарэгістрацыя? То-бок за кожным рашэннем знаходзіцца падвойная выгада, якая прыносіць як палітычныя дывідэнды, так і эканамічныя. Тая ж сацыяльная логіка адсочваецца і ў рашэннях па дэсаветызацыі ў нашых суседзяў: захаванне сацыялістычных манументаў не толькі палітычна «небяспечна», але і эканамічна не выгадна (наадварот — выгадны іх дэмантаж і вызваленне тэрыторый для патэнцыяйных інвестараў).

Калі паглядзець на нашых суседзяў і іншыя краіны былога сацлагера, мне здаецца, самым карысным і павучальным з’яўляецца досвед Германіі. У Германіі склалася асаблівая культура памяці, вельмі далікатная, якая існуе дзякуючы прадуманым механізмам фінансавання, што паступае і ад дзяржавы, і ад прыватных фондаў. Прывяду толькі некаторыя прыклады. Летась у Гістарычным музеі ў Берліне была выбітная выстава, прысвечаная 1989 году, а дакладней — самой сітуацыі «пераходу» ад сацыялізму да капіталізму, і кожны з наведвальнікаў мог стаць суаўтарам калектыўнага выказвання. Разглядаючы аб’екты, якія адносяцца да матэрыяльнай культуры ГДР, і разважаючы пра тое, што адбывалася ў першыя гады пасля аб’яднання, наведвальнікі пакідалі свае ўспаміны пра тое, што яны памятаюць і што з імі адбывалася ў іх паўсядзённым жыцці ў перыяд «транзіту», і іх успаміны рабіліся часткай выставы. Выдатным прыкладам, на мой погляд, з’яўляецца Kunstarchiv Beeskov, размешчаны ва ўсходняй Германіі, у якім захоўваюцца і даследуюцца (прычым пры падтрымцы муніцыпальных уладаў, банкаў і іншых спонсараў) творы мастацтва ГДР (шмат якія з іх «шэдэўрамі» дакладна не назавеш, але ўсе разам яны ўяўляюць з сябе ўнікальную калекцыю, што дае ўяўленне пра розныя віды і формы афіцыйнага, «замоўніцкага» мастацтва ў ГДР). Там сабраная агромністая колькасць падарункаў і замоў, якія ў сацыялістычнай Германіі накапляліся альбо ў запасніках музеяў, альбо ў адміністратыўных установах, на заводах і на фермах. Цяпер яны захоўваюцца ў архіве, дзе ўсё гэта каталагізуецца, але гэта вельмі жывы архіў — там ладзяцца майстар-класы і варкшопы.

І яшчэ адзін прыклад — Айзенхутэнштат (да слова, былы Сталінштат), пабудаваны ў 1950 годзе як «першы сацыялістычны горад на нямецкай зямлі без слядоў памяці пра нацызм», «горад металургаў», накшталт нашага Жлобіна. Там шмат цікавых муралаў — вельмі падобных да тых, якія ўсё яшчэ існуюць у Мінску і іншых беларускіх гарадах і раптоўнае знікненне якіх нас вельмі хвалюе (як гэта было з камвольным камбінатам, напрыклад). Але там гарадская ўлада імкнецца ўсе гэтыя сграфіта належным чынам захаваць, яны ёсць і ў будынках заводаў, і ў гарадской адміністрацыі, і яны адкрытыя для турыстаў. Акрамя таго, мы ведаем, што ў шматлікіх постсавецкіх краінах сталі вельмі папулярнымі Музеі сацыялістычнага быту. Там якраз ёсць такі музей, але паколькі ён знаходзіцца ў горадзе, дзе жывая памяць ёсць і на вуліцы, то гэта стварае цікавы эфект. Важна гаварыць і пра спадчыну іншага кшталту: у Германіі існуе DEFA Stiftung — кінафонд, які займаецца захаваннем, рэстаўрацыяй і прасоўваннем фільмаў, створаных на кінастудыі DEFA. На мой вялікі жаль, у шматлікіх былых сацкраінах сітуацыя з фільмамі, створанымі ў перыяд сацыялізму, проста катастрафічная — іх нельга ўбачыць, у тым ліку і з прычыны цэнзуры, а шмат якія з іх зніклі, перайшлі ў прыватныя рукі без ведама дзяржавы. А ў Германіі знайшлі выйсце — стварыўшы гэты фонд (фонд — прыватны, але знаходзіцца пад патранажам дзяржавы) і забяспечыўшы фільмам, што страцілі сваю актуальнасць, другое жыццё. Дзяржава зняла з сябе клопат пра гэтыя фільмы, але не дала ім знікнуць. Менавіта дзякуючы дзейнасці фонду фільмы ГДР не толькі захоўваюцца, вывучаюцца, але таксама падлягаюць камп’ютарнай рэстаўрацыі і затым у межах той ці іншай тэматыкі дэманструюцца на Берлінскім кінафестывалі. Прычым, як правіла, гэтыя прэм’еры суправаджаюцца і прэзентацыяй акадэмічных выданняў, прысвечаных ім.

Што датычыць Зялёнага моста ў Вільнюсе. Гэты выпадак асабліва цікавы ў сувязі з пытаннем пра помнікі, якія «ахоўваюцца» дзяржавай: у пэўны момант уладам робіцца ўсё роўна або, як я ўжо казала вышэй, выгадней робіцца пазбавіць такія аб’екты статусу помніка, і яны робяцца абсалютна безабароннымі. Зялёны мост (які бударажыў свядомасць палітыкаў ужо дастаткова даўно, але гісторыкі ў экспертнай камісіі стаялі на сваім) быў выкраслены са спіса аб’ектаў, якія ахоўваюцца дзяржавай, ці не на наступны дзень пасля таго, як быў абраны новы мэр (ад партыі лібералаў): тут жа змяніўся склад экспертаў, і рашэнне пра дэмантаж было прынятае без асаблівых дыскусій. І тут варта зноў вярнуцца да сутнасці неаліберальнай палітыкі — сацыялізацыя расходаў vs прыватызацыя даходаў. Амаль паўсюль ва Усходняй Еўропе ўсё, ад чаго дзяржава адмовілася, было распрададзенае і перайшло ў прыватную ўласнасць. У Літве гэта добра вядомы парк Грутас.

Усё гэта абсалютна адпавядае іранічнаму закліку Славоя Жыжэка («13 вопытаў пра Леніна»): «…каб сапраўды знішчыць мінулае, трэба не знішчаць помнікі, але пераўтвараць іх у элемент турыстычнай індустрыі».

З нагоды мадэрнізацыі. У Літве не спыняюцца «баі за гісторыю»: у медыя і палітыцы пра савецкае альбо лепш не казаць увогуле, альбо выключна ў негатыўным святле. Канешне, тэарэтыкі фатаграфіі, кіно, літаратуры працягваюць працаваць з гэтымі сюжэтамі, і неабходна сказаць пра тое, што частковае прызнанне савецкага адбываецца выключна праз рэабілітацыю савецкага мадэрну — але як мадэрну літоўскага. Вывучэнне quite modernism адбываецца ў адпаведнасці з тэзісам пра дзве культуры, пра паралельнае існаванне афіцыйнай і неафіцыйнай культуры, мастацтва на замову і андэграўнднага (што, зрэшты, не працуе ў адносінах да архітэктуры або кіно). Кансэнсус праяўляецца і ў сцверджанні пра тое, што, нягледзячы на жалезную заслону, літоўскія мастакі ці архітэктары працавалі ў кантэксце еўрапейскага мадэрну. Аднак настолькі ж еўрапейскім і глабальным аказваецца ўвесь адліжны савецкі мадэрн 1960-х. Словам, у гэтым частковым прызнанні праяўляецца і палітычная, і акадэмічная кан’юнктура, але ў любым выпадку ў акадэмічным дыскурсе пра савецкае там адбываюцца значна больш цікавыя дыскусіі, чым у нас. Напрыканцы я хацела б прывесці цытату з выдатнай кнігі Жака Дэрыда «Прывіды Маркса» (1993), дзе ён гаворыць пра тое, што неабходна навучыцца стрымліваць «не-звязнасць, раскіданасць і адрозненні; не ліквідуючы гетэрагеннасці іншага».

Палітыкам гэта тлумачыць бессэнсоўна, але людзям, якіх хвалюе савецкая культурная спадчына, пра гэта варта падумаць.

Кацярына Рускевіч: Я, напэўна, зраблю такую агульную заўвагу, датычную савецкага манументальнага жывапісу і мазаікі. Калі звярнуцца да 1917 года, да плана аб манументальнай прапагандзе, то тады планавалася вялізная колькасць помнікаў, хоць першапачаткова Ленін планаваў, каб гарады былі ўпрыгожаныя фрэскамі, як горад Кампанела. Але, на жаль, клімат не дазволіў. Мне б хацелася сысці ад бінарнай пазіцыі і пытанне пра манументальнае савецкае мастацтва ўключыць у агульнасусветны кантэкст. Таму што, напрыклад, калі я гляджу на мазаікі Кішчанкі або Вашчанкі, у першую чаргу я бачу Рыверу, Сікейраса і Ароска. У 1926 годзе Рывера прыязджае ў СССР і сустракаецца з савецкімі манументалістамі. У 1960-м праходзіць выстава мексіканскага мастацтва, і шматлікія манументалісты казалі, што ў сваіх работах спасылаліся або ўскосна цытавалі ўбачанае на гэтай выставе. 1963 год — выстава Лежэ. Агульныя тэндэнцыі выразна бачныя. І потым настае 1967 год — наступны росквіт манументальнага жывапісу, відаць, да 50-годдзя Кастрычніцкай рэвалюцыі.

Цяпер мы бачым крайне нявызначаную палітыку ўладаў з нагоды савецкай спадчыны. З аднаго боку, было вылучана дастаткова шмат сродкаў на ўзнаўленне мазаікі на фасадзе гасцініцы «Турыст», што выклікала хвалю абурэння, маўляў, давайце мы размяркуем грошы на што-небудзь больш цікавае. З іншага боку, нічога не перашкаджае ўладам, калі стаяць іншыя мэты, пазбавіцца ад гэтай спадчыны, як, напрыклад, гэта адбылося з фасадам Дома культуры Камвольнага камбінату, калі сграфіта Вашчанкі было закрытае банальным тыпавым футрам. Калі казаць пра малыя аб’екты, то з імі катастрафічная сітуацыя. Пад малымі аб’ектамі я маю на ўвазе работы, выкананыя на тарцах школ, мазаікі на пад’ездах, унутраны роспіс у памяшканнях. Напрыклад, у кінатэатры «Вільнюс» была знішчана цудоўная энкаўстыка Літвінавай «Вільнюс стары. Вільнюс новы». Як толькі кінатэатр пачалі перабудоўваць пад спартыўны комплекс, энкаўстыка была зафарбаваная. Часта такое нядбайнае стаўленне звязанае з тым, што прадпрыемства павінна самастойна адказваць за культурны аб’ект. У мяне была дзіўная размова з загадчыцай школы, калі я папрасіла сфатаграфаваць мазаіку на фасадзе школы. Мне дазволілі, але папрасілі нідзе не змяшчаць, таму што да нас могуць прыйсці і сказаць «давайце рамантаваць», а ў школы грошай на гэта няма. Неяк я назірала, як пазбаўляюцца ад мазаік на пад’ездах дома па вуліцы Багдановіча, і на пытанне «Навошта вы гэта робіце?» атрымала адказ: «Гэта капітальны рамонт». — «Але каму гэта перашкаджае?» — «Нам сказалі — мы робім…» Тут, мне здаецца, і праяўляецца тая самая негатыўная планавая саветызацыя, калі адсутнічае ўсякая мабільнасць, няма нават думкі пра тое, што можна адысці ўбок: нам сказалі — мы і робім.

Кацярына Рускевіч, Кацярына Янчэўская, Сцяпан Стурэйка

Са станоўчага досведу нашых суседзяў пастаўлю ў прыклад альбом Decommunized: Ukrainian Soviet Mosaics. Або праект з Бішкека з фонду «Штаб». Гэта добрае культуралагічнае асвятленне, у дадатак ім удалося дамагчыся ўзнаўлення некаторых мазаік. Што будзе ў Мінску? Я не ведаю, не ведаю, як з гэтым змагацца, і што прадпрымаць, таксама складана сказаць.

Кацярына Янчэўская: Я сёння прадстаўляю праект, які ў чымсьці сінтэзуе нашы думкі з нагоды таго, як адбываецца пераасэнсаванне савецкага мінулага, якую ролю граюць візуальныя вобразы савецкай эпохі. Рэчы, знакі, сімвалы — «сляды» савецкай паўсядзённасці выяўляюць свой (не)празрысты выварат у розных сацыякультурных кантэкстах ХХІ стагоддзя.
22 красавіка ў горадзе Ліда ў новай прыватнай галерэі GA11ERY адкрыўся канцэптуальны праект мастака Аляксандра Вараксы «СССР: [не]правінцыйны погляд». Ужо гледзячы на афішу, можна ўлавіць лёгкую іронію і ў той жа час філасофскае пытанне. Гэта погляд, які мяркуе погляд цераз эпохі, цераз некалькі «рэжымаў» і оптык успрымання. У галерэі прадстаўлены 8 арт-аб’ектаў, якія рэпрэзентуюць нашу дваістасць успрымання, прадуктыўную, спадзяюся, з нагоды таго, як мы бачым і разумеем цяпер савецкае. Адна з работ называецца «Заслона». Заслона, якая раздзяляе дзве эпохі значэнняў і адносінаў. Ці існуе дагэтуль падобная заслона, ці ёсць яна ў нашай свядомасці як успаміны з мінулага? Рукі, якія цягнуцца да нас цераз заслону, звязаныя з надзеяй прарыву і зменаў. Фрагмент работы «Ад вінта», дзе сумешчаныя некалькі слаёў значэнняў: гэта серп, які робіцца зубастым, іранічным. А молат тут ператварыўся ў вінт, выбудоўваючы новую архітэктоніку падзеяў. Для мяне цікава, як Аляксандр Варакса працуе з другім планам — планам грамадства спажывання. То-бок сумяшчэнні вобраза эпохі савецкага дэфіцыту (тавараў, інфармацыі, выбару як такога) і нашай эпохі — дастатку. І тут актуальнае мноства трактовак і інтэрпрэтацыі злучаны з «савецкасцю». Усё гэта ўключана ў такія плыні інфармацыйнага, масавага, дзе ўласна попыт на сэнс, звяртаючыся да Бадрыяра, адсутнічае.

Арт-аб’екты ўвасабляюць мастацкі погляд і вока, якое глядзіць з розных бакоў заслоны. Вобразы з савецкага мінулага скідаюць папярэднюю старую «скуру» значэнняў і апынаюцца сярод іншых, вольных, непрыхільных вобразаў ХХІ стагоддзя. Вобразы з савецкай эпохі перасоўваюцца ў віртуальны свет, дзе мноства экранаў нярэдка замяняюць рэальнасць. Больш таго, ужо самі межы рэальнага і віртуальнага аказваюцца размытымі. І гэтая оптыка падазронасці і падазрэння выяўлена ў кожным арт-аб’екце. Вось сетка-авоська ў рабоце «Авось правда», якая вяртае нас да больш жорсткіх рэаліяў савецкай паўсядзённасці. Сетка-авоська, у дзіркі якой быццам правальваюцца сэнсы, выяўляючы той разлом, ссоўванне «восі каардынат», які справакаваў распад СССР. Так, сэнсы, якія былі прадстаўленыя на афіцыйным узроўні, аказаліся ў стане паўраспаду, узнік момант нявызначанасці, з аднаго боку, і ў той жа час — рызыкі, выкліку, калі рух і жыццё насуперак набылі асаблівую значнасць і адкрыліся новыя магчымасці. Гэтая заслона прыадкрылася. Для мяне дадзены праект сумяшчае, вяртаючыся да Дэрыда, лекавае і атрутнае. Дэрыда аналізуе тэрмін «фармакон», ён гаворыць, што гэты тэрмін звязаны не толькі з фармацэўтыкай, але з тэксам, з самім спосабам пісьма і культурай. Таму, нягледзячы на двухсэнсоўную «гульню» вобразаў з ХХ і ХХІ стагоддзя, саветызацыі і дэсаветызацыі, — для мяне ў праекце прысутнічаюць і лекавае, калі мы набліжаемся і аддаляемся ад пэўнай практыкі бачання, якую мы выбіраем самі. А мастацкі кантэкст дае такую магчымасць.

А.З.: Цікавае меркаванне прагучала, што менавіта планаванне горада вызначае савецкасць. Але вось горад Дэтройт ніколі не быў савецкім, але гэта тыповы монагорад, дзе ўсё было падначалена вытворчасці, зручнаму размяшчэнню людзей, і ці можна лічыць тады Дэтройт савецкім горадам? А ці можна дэсаветызаваць Дэтройт? Таму я не згодны, што савецкасць горада — гэта цэнтралізаванае планаванне. І нават цяпер Мінск, я не пагаджуся, што ў нас капіталістычныя адносіны, таму што тое, што ў нас адбываецца, капіталізмам назваць немагчыма: не ствараюцца ўмовы для развіцця прыватнай ініцыятывы, а наадварот, дзяржава імкнецца максімальна ўсё кантраляваць. Пытанне пра тое, што — а ці ведаюць яны, што яны жывуць у савецкім горадзе, — мне здаецца, калі ты можаш параўнаць, тады ты разумееш, у савецкім ці не. Калі ты з’ездзіш у Паўднёвую Карэю, ты падумаеш, што жывеш у еўрапейскім горадзе, а калі хоць бы ў Літву, то робіцца зразумела, што ўсё-такі савецкі.

Прыклад ГДР — гэта ж другі крок, таму што прынцып дэ- пачаўся з дэнацыфікацыі, якая праводзілася пасля 1945 года па ўсёй Германіі, калі нацыянал-сацыялістычную ідэалогію спрабавалі прыбраць. І спроба ўжо пераварыць ГДР засноўвалася на гэтым вопыце. І магчыма таму мы сутыкаемся з больш складанай задачай, таму што нацыянал-сацыялістычная ідэалогія была афіцыйна прызнаная злачыннай. Не ўзнікала такіх пытанняў — вось Альберт Шпеер, ён жа такі таленавіты архітэктар. Але адначасова ён быў міністрам ваеннай індустрыі, асабістым архітэктарам Гітлера і быў асуджаны Нюрнбергскім трыбуналам. З камуністычнай ідэалогіяй мы не толькі атрымалі дакладнага вызначэння, мала таго — дзяржава робіць стаўку на гэты электарат.

Таму пра якую дэсаветызацыю дэсаветызацыю можа ісці гаворка, калі мы не толькі не дэсаветызуем, але імкнемся захаваць. Але на словах — на справе ж скарачаючы фінансаванні і не выконваючы заканадаўства аб ахове помнікаў архітэктуры.

С.С.: Паспрабую ўдакладніць сваю пазіцыю. Зразумела, савецкая ўлада не з паветра брала ўсе гэтыя праекты, і яны былі цалкам сучаснымі, таму, канешне, падабенства з Дэтройтам натуральнае. Другое — я акцэнтаваў на тым, што выразная савецкасць характэрная для гарадоў, якія перажылі катаклізмы. Таму, напэўна, калі мінчанін з’ездзіць у Вільнюс, то адчуе свой горад як савецкі.

Хацеў бы яшчэ дадаць іншае. Калі я чую беларускіх інтэлектуалаў, якія разважаюць пра дэсаветызацыю, звычайна пералічваюцца вельмі тыповыя хады. Узнікае адчуванне, што метады дэсаветызацыі ў постсавецкіх краінах нейкія падазрона савецкія. І вось у гэтай сітуацыі беларусы сучаснасці, а сёння ўжо 2017 год, нагадваюць тых, што шкадуюць пра практыкі пачатку 90-х, а тое яшчэ пра 60-я гады ў ФРГ, рамантыкаў, якія даганяюць цягнік. Але цягнік апошні сышоў 20 год таму, мы ўжо ў нейкай іншай сітуацыі знаходзімся! Увогуле, калі браць шырэй, ці справа інтэлектуалаў — журыцца аб адсутнасці нейкай дзяржаўнай палітыкі? Або іх справа — прапаноўваць новыя ідэі? Вось гэтыя новыя пытанні практычна не задаюцца, а вельмі шкада.

Пераклад з рускай мовы Ліды Наліўкі.

Фатаграфіі: Artes Liberales

Меркаванні аўтараў не заўсёды супадаюць з пазіцыяй рэдакцыі. Калі вы заўважылі памылкі, калі ласка, пішыце


Leave a Reply


pARTisan©, 2012-2024. Дызайн: Vera Reshto. Web development by Kasten Technology