ПАМЯЦЬ ПРА СПАДЧЫНУ ГАБРЭЙСКАЙ КУЛЬТУРЫ

13 жніўня 2017 у Арт-вёсцы Каптаруны у межах IІ Міжнароднага open-air форума «Міжмор’е літаратур» адбылася дыскусія «Памяць пра спадчыну габрэйскай культуры: Беларусь, Літва, Германія».

У панэлі прынялі ўдзел: Мар’юс Івашкявічус, Андрэас Ростэк, Андрэй Хадановіч, Аксана Гайко. Мадэратар Аляксей Братачкін.

Брэст, 3 ліпеня 1941 года. Фота: Альберт Дзікман, Нямецка-расійскі музей Берлін-Карлсхорст. З праекта Brest Stories Guide

Аляксей Братачкін: У нашай дыскусіі ўдзельнічаюць спікеры з трох краін — Беларусі, Германіі і Літвы. Мар’юс Івашкявічус (Літва) ініцыяваў рэзанансную акцыю памяці пра Халакост у літоўскім Маляты. Аксана Гайко і тэатр «Крылы халопа» стварылі аўдыё спектакль пра брэсцкае гета і антысемітызм у Брэсце. Выдавец Андрэас Ростэк ініцыяваў у Германіі пераклад кнігі габрэйскага аўтара Майсея Кульбака. Андрэй Хадановіч таксама перакладае міжваеннай літаратуру з ідыш на беларускую мову. Сёння мы гаворым пра гэтыя ініцыятывы і іх прычыны.

Пасля распаду СССР у Беларусі і Літве пачаўся перыяд пераазначэння нацыянальнай ідэнтычнасці. Узнікаюць, як лічаць некаторыя даследчыкі, этнацэнтрычныя гістарычныя наратывы, у якіх гісторыя краіны апісваецца праз гісторыю дамінантай культурнай групы — літоўцаў ці беларусаў. Выбудоўваецца таксама іерархія — ёсць дамінантная група і ёсць усе астатнія. Гэтая іерархія задае адразу, як кажуць гісторыкі, такую асіметрычнасць ацэнак: мы гаворым пра саміх сябе, нівеліруючы іншых.

Ці магчымы новы падыход? Можна паразважаць пра контуры новага падыходу, пра тое, як сёння спрабуюць вырашыць гэтае пытанне ў розных краінах.

Гаворка ідзе пра тое, каб паспрабаваць усталяваць раўнапраўе розных ідэнтычнасцяў, розных груп. Прызнаць адрозненні гэтых груп, як прапануе нямецкі гісторык Йорн Рузэн, пры гэтым пазбягаючы бінарнага аповеду, супрацьпастаўлення беларусаў, яўрэяў, палякаў і гэтак далей. Паспрабаваць стварыць іншы наратыў, куды былі б упісаныя ўсе групы, каб гэта не была іерархічная канструкцыя, каб мы маглі бачыць, як гэтыя групы ўзаемадзейнічаюць адзін з адным. Не паралельныя і канкуруючыя гісторыі, але менавіта ўзаемадзеянне адзін з адным, узаемаўплыў, культурны трансфер.

Як вам здаецца, у вашых краінах наколькі бачная яўрэйская культура спадчына сёння? Наколькі гэта апазнаецца ў публічнай прасторы ў вашых гарадах? З гэтай спадчынай працуюць толькі габрэйскія абшчыны альбо ўсё грамадства? Ці можна казаць пра нейкі новы падыход да апісання розных ідэнтычнасцяў?

Аксана Гайко: Калі казаць пра Брэст, да вайны насельніцтва горада складала каля 46-47% габрэяў. І як знак памяці ў Брэсце пра гэта, дакладней, аб загінуўшых у гета, распавядае адзіны малаінфарматыўны помнік. І гэта адзіны знак у горадзе. Што тычацца габрэйскай абшчыны, яна, хутчэй, закрытая, яны актыўныя ў сваім полі, размяркоўваюць гуманітарную дапамогу, але іх прысутнасць у горадзе амаль не прыкметна. Калі казаць пра дамінуючы наратыў, на аснове якога будуецца імідж гораду, гэта гісторыя абароны Брэсцкай крэпасці, гэта наша галоўная дамінанта. Брэст мае твар вось гэтай «гераічнай абароны», гэта галоўны міф, галоўная гісторыя гораду.

А.Б.: Як адзначыў нямецкі гісторык Крысціян Ганцэр, абарона Брэсцкай крэпасці «засланіла» сабой памяць пра пачатак Халакосту ў Беларусі. У Брэсце з’явілася гета, але расказваюць, у асноўным, толькі пра саму Брэсцкую крэпасць.

А.Г.: Так, нават Музей абароны сканструяваны так, каб сцвярджаць міф пра тое, што крэпасць абаранялася больш за месяц, хоць горад быў заняты літаральна на наступны дзень. Там кожная хвіліна абароны крэпасці расцягваецца на залю і ўзнікае адчуванне адзінай важнай падзеі, і пра габрэяў, а таксама пра ваеннапалонных фактычна не гаворыцца.

Мар’юс Івашкявічус: За апошнія гады ў Літве ўсё мяняецца, можна нават сказаць, у моду прыходзіць памяць пра габрэяў. І я за такую моду, чым за моду быць антысемітам. Пакуль такая памяць больш-менш канцэнтруецца ў месцах пахаванняў — у месцах расстрэлаў, аднаўляюцца старыя могілкі габрэяў. Розныя мястэчкі пачалі супернічаць за тое, дзе месца Халакоста. Добрая тэндэнцыя. Але думаю, гэта першы крок, другі крок — аднаўляць памяць аб іх жыцці і ў мястэчках, і ў Вільні, дзе яўрэяў было недзе 40% жыхароў. Гэта таксама робіцца, прагрэс ёсць.

А.Б.: Некалькі гадоў таму я інтэрв’юяваў гісторыка Дар’юса Сталюнаса, ён казаў, што памяць пра Халакост інтэнсіфікавалася, калі пачаўся працэс еўрапейскай інтэграцыі. На Ваш погляд, гэта быў хутчэй знешні фактар ​​або ў самім літоўскім грамадстве паўстаў гэты запыт?

М.І.: Я б не сказаў, што быў знешні фактар. Мы ўжо з 2004 года ў ЕС, і я не заўважаў гэтых працэсаў. Можа ў працах гісторыкаў гэта дзесьці адбывалася, але бачным ў прасторы гэта не было. Якраз паўгода таму выйшла кніга Руты Ванагайтэ «Нашы», гэта быў бэстсэлер, які шакаваў грамадства тым, што зрабіў бачным удзел літоўцаў у Халакосце. Да гэтага шмат хто лічыў, што Халакост рабіўся нацыстамі. Аказалася, ні адзін нацыст ніколі не стрэліў у габрэя ў Літве. Усё рабілася добраахвотнікамі-літоўцамі. І лічба людзей, якія ў гэтым удзельнічала, 6000 чалавек. Калі ў 1990-я з’явілася магчымасць казаць пра свае траўмы, мы заўсёды былі ахвярамі, гэта заўсёды лягчэй.

І раптам трэба было прыняць той факт, што ты належыш народу-забойцы. Гэта вялікі шок.

Мар’юс Івашкявічус. Побач Андрэас Ростэк

Андрэас Ростек: Я не спецыяліст па яўрэйскай спадчыне, я ўсяго толькі выдавец, і шукаю кнігі, якія расказваюць мне пра нешта важнае. Я лічу, што яўрэйская культура — гэта частка агульнай еўрапейскай культуры. Вось чаму мы выдалі гэтую кнігу — «Панядзелак» Майсея Кульбака. Што тычыцца Вашага пытання, у Берліне памяць пра габрэйскую спадчыну вельмі бачная. Па-першае, гэты велізарны манумент каля парламента архітэктара Пітэра Айзенмана, уражлівы па сваім маштабе і архітэктуры. Апошнія 20-30 гадоў габрэйскае насельніцтва вырасла ў Берліне ў асноўным за кошт мігрантаў з Усходняй Еўропы. Налічваецца 1100 яўрэйскіх суполак, і апошнія лічбы, якія я чытаў, гэта 120 000 яўрэяў-жыхароў. З’явіліся рэстараны, сінагогі, кніжныя крамы — гэта інфраструктура была пабудавана ў апошнія 20-30 гадоў. Іншы ўзровень бачнасці — гэта, напрыклад, мастацкі праект «Камяні спатыкнення» Гунтэра Дэмніга. Я жыву ў раёне Маабіт, каля майго дома ў брук умантаваныя такія таблічкі-пліткі з інфармацыяй аб габрэю, які тут жыў і як ён памёр. І вось па дарозе ў краму я часта бачу гэтае імя — зноў і зноў, гэты чалавек стаў ужо маім суседам. І гэта выдатная ідэя — мець такую ​​«памяць» пад нагамі кожны дзень.

Калі казаць пра агульны палітычны настрой, прывяду цытату Меркель, гэта добрая цытата, якая ў прынцыпе добра адлюстроўвае той узровень адказнасці, які ўзялі на сябе немцы. Яна гэта сказала ў 2008 годзе: бяспека дзяржавы Ізраіль — гэта адна з палітычных задач Германіі. Тут ідзе гаворка не пра падтрымку нейкіх палітычных сіл у Ізраілі, але пра Ізраіль як пра дзяржаву, і тое, пра што сказала нямецкая канцлер, гэта тое, што сутнасць Германіі сёння — гэта поўная супрацьлегласць Германіі ў часы нацыстаў. І яшчэ я хацеў прывесці цытату аднаго маладога габрэйскага інтэлектуала ў Берліне, ён прыехаў з Венгрыі. Ён сказаў, што гісторыя габрэйскай ідэнтычнасці ў Германіі — гэта мэйнстрым сёння. Так, ён адчувае час ад часу праявы антысемітызму ў паўсядзённым жыцці, але рэальная ксенафобія тычыцца маладых туркаў і арабаў, якіх дыскрымінуюць па мове і культуры.

А.Б.: Маё пытанне адрасавана Андрэю Хадановічу. Я праглядаў шэраг публікацый эпохі перабудовы ў БССР. У тым ліку бачыў антысеміцкія артыкулы пра Шагала, была цэлая кампанія супраць яго. Сёння Шагал — гэта «наш Шагал». Мы бачым новую дынаміку. Вы асабіста займаецеся перакладамі з ідыша аўтараў міжваеннага перыяду, што жылі ў Беларусі. Праводзячы паралелі з прызнаннем Шагала часткай культуры Беларусі, хочацца спытаць — што гэта за працэс ідзе? Што азначае гэтая апрапрыяцыі культуры? Яўрэйскія аўтары проста дапаўняюць ужо існуючы наратыў пра беларускую літаратуры, робячы яе «разнастайнай», альбо гэтыя пераклады могуць наогул перафарматаваць нашае ўяўленне пра тое, што з сябе ўяўляе беларуская літаратура ХХ стагоддзя?

Андрэй Хадановіч: Я хацеў бы пачаць з літаратурнага матыву. У познія савецкія часы непажаданы для перакладу і друку ангельскі паэт Ўістан Х’ю Одэн нечакана быў надрукваны адным вершам па-беларуску. Гэта быў «Блюз уцекачоў», і зрабіў гэты пераклад Максім Танк, яму крышачку больш, чым простым смяротным, можна было. Але там быў радок: «Але гэта не нямецкія габрэі, мой мілы, / Не нямецкія габрэі». Ведаеце, як ён гучыць у перакладзе Максіма Танка? «Але гэта не ўцекачы ад фашызму, мой мілы, / Не ўцекачы ад фашызму».

Я думаю, вось гэты прыклад як метафара, добра паказвае, што адбывалася цягам дзесяцігоддзяў. Сказаць, што гэта было замоўчванне, гэта нічога не сказаць.

Як не было беларусаў, украінцаў, грузінаў — быў савецкі народ, так і з габрэямі, якія заставаліся ахвярамі без твараў, без якой-небудзь нацыянальнай прыкметы. Ставіліся ананімныя помнікі ахвярам фашызму, частцы савецкага народу, або савецкаму беларусу. І ў гэтым кожным 4-м ананімным беларусе — дзе тут Халакост, дзе тут габрэйскія ахвяры? Шмат стагоддзяў нашай гісторыі, заканчваючы міжваенным перыядам у ХХ ст., абсалютна немагчыма ўявіць без габрэяў. Але ж трэба не абы-як умець чытаць палімпсест, каб у рускім тэатры ў сённяшнім Менску ўбачыць сляды сінагогі.

Думаю пра такое з заўсёдным пачуццём сораму. Ці можам мы быць самімі сабою з такімі лакунамі ў веданні свайго яшчэ зусім нядаўняга мінулага? Адбудаваць такое ў адзін момант немагчыма, але намаляваць культурную, літаратурную мапу можна паспрабаваць. Я не ведаю ідыша, але карыстаюся дапамогай сваіх калег — Вольфа Рубінчыка і Сяргея Шупы, якім велізарны дзякуй за дапамогу. Яны дасылаюць мне «падрадкоўнікі», тлумачаць «падводныя камяні», пра якія я мог не чуць. А я спрабую рабіць паэтычныя пераклады. Можна сказаць, мы разам спрабуем рэканструяваць, як бы па-беларуску мог гучаць Мойшэ Кульбак — безумоўны класік габрэйскай літаратуры, які ў перакладзе ўжо можа зрабіцца значнай часткай літаратуры беларускай.

А.Б.: Калі перавядуць Кульбака або будуць казаць «наш Шагал», ці дапаможа гэта нам больш даведацца аб яўрэйскім жыцці ў Беларусі і памяняць спосабы яго рэпрэзентацыі?

А.Х.: Мне падаецца, гэта патрэбна ўсім нам, каб інакш глядзець на саміх сябе. Бачанне беларускай культуры ў нас, як на мяне, сёння пачварна спрошчанае і трымаецца на меншай колькасці кітоў, чым магло б. Не мае патрэбнай аб’ёмнасці. У нас, напрыклад, на поўным сур’ёзе не хочуць лічыць часткай беларускай літаратуры нашых рускамоўных літаратараў, як бы яны ні малявалі ў сваіх творах Беларусь і як бы ні баранілі яе незалежнасць. Бо па-руску ж пішуць! Мне ў такія моманты хочацца ў думках вярнуцца ў 20-я гады, да рэальна шматкультурнай Беларусі, якая размаўляла рознымі мовамі — чатыры з іх былі афіцыйнымі дзяржаўнымі. І мова ідыш была адной з іх. Так што для мяне ніякай праблемы няма. Ізі Харык або Мойшэ Кульбак — важная частка не толькі габрэйскай, але і нашай, беларускай культуры і літаратуры. Важна добра перакласці і вярнуць іх сённяшнім беларусам.

А.Б.: Мар’юс, раскажыце пра ініцыятыву ў Маляты і якія былі рэакцыі ў літоўскім грамадстве на тое, што вы рабілі?

М.І.: Год таму малецкія габрэі рыхтавалі 75 гадавіну дня расстрэлу яўрэяў горада ў гады вайны, тады ў адзін дзень было расстраляна амаль 2000 чалавек. І рыхтаваўся марш з цэнтра Маляты да месца пахавання. А я такі селебрыці гэтага мястэчка, таму яны мяне папрасілі распаўсюдзіць гэтую інфармацыю. Я зрабіў гэта, але збольшага быў такім пасіўным назіральнікам. Таму што я думаў, што ўсё адбываецца гладка, што ім адкрываюцца ўсе дзверы. Напрыклад, яны хацелі паставіць новы помнік замест старога савецкага. І вось у адзін дзень я пачуў ад іх, што гэта не так, што яны сустракаюцца з абыякавасцю мясцовай улады, якая спрабуе ўсе гэтыя ініцыятывы ўтапіць у бюрократских калідорах. Мяне гэта раззлавала і ўзнік вялікі сорам. Я сеў і напісаў артыкул «Габрэі. Праклён Літвы», які проста выбухнуў у грамадстве. Я заклікаў усю Літву — культурную і палітычную эліту — прыехаць 29 жніўня і прайсці ўвесь шлях. У той жа дзень, калі выйшаў артыкул, я сустрэў дарадчыцу па культуры Прэзідэнта, яна пачала віншаваць мяне з артыкулам, сказала, што яны абмяркоўвалі яго. Але на маё пытанне, ці прыедзе Прэзідэнт, яна адказала няўпэўнена.

За паўтары тыдні да даты я напісаў другі артыкул «Я не габрэй», перад гэтым я сустрэў гендырэктара нацыянальнага тэлебачання і спытаў, ці можна раніцай даць нам некалькі хвілін у эфіры. Ён адказаў, што мы можам прыдумаць фармат і на працягу некалькіх дзён распавядаць аб гэтым. Калі я пісаў свой першы артыкул, думаў, што будзе негатыўная рэакцыя, і для мяне было вялікай нечаканасцю, што пачалі ісці лісты з падзякай, што гэта тое, чаго людзі даўно чакалі. Гэта значыць, грамадства было гатовае, вырасла новае пакаленне, для якога гэта не з’яўляецца табу, тым, што трэба хаваць, а хочацца пераступіць.

У гэты дзень у Маляты сабралося 3000 людзей, прыехала Прэзідэнт, і калі мы ўсе разам у цэнтры горада рушылі па гэтай дарозе да месца расстрэлу, раптам убачылі сябе з боку. Гэтыя габрэі, якія ішлі ў першых шэрагах, не верылі такой масе людзей. Гэта падзея дала імпульс да таго, каб людзі пачалі падключацца да гэтай тэмы. Пасля гэтага я атрымаў шмат лістоў ад мэраў іншых гарадкоў, якія прасілі зрабіць нешта падобнае ў нас. На што я ім адказваў, што гэта павінна быць зроблена праз вашы намаганні, што гэта не брэнд, які мы зараз перанясем да вас. Але тое, што яны гэтага хочуць, мяне парадавала.

А.Г.: Як я ўжо казала, Брэст ляжыць у цені Крэпасці. У нейкі момант я зразумела, што не магу па-сапраўднаму палюбіць горад, у якім жыву, але хацелася б знайсці для гэтага спосаб. Мне захацелася падняць з усеагульнай «амнезіі» гісторыі, якія людзі чамусьці забыліся. Па розных прычынах. Даць голас людзям, якія чамусьці апынуліся непачутымі. Так нарадзілася ідэя зрабіць спектакль-гайд па Брэсце. Быў яшчэ такі момант — цэнзура. Нашы спектаклі ўвесь час падвяргаліся цэнзуры, апошнія гады мы наогул не ігралі ў Беларусі, і паўстала пытанне стварэння прадукта, які немагчыма было б цэнзураваць. Гэта быў выклік. І тэхналогіі як раз сталі такім інструментам, з’явілася ідэя стварыць спектакль-мабільнае прыкладанне.

Аксана Гайко падчас шпацыра. Фота: Brest Stories Guide

Па выніку праекта з’явіліся сайт і мабільнае прыкладанне. Мы сабралі інфармацыю, звязаную са слядамі яўрэйскага жыцця ў горадзе і існаваннем Брэсцкага гета. Мы прыцягнулі да працы гісторыкаў, хоць нам і самім прыйшлося стаць гісторыкамі і працаваць з мноствам крыніц. Працавалі з Яхімам Басіным, знаўцам даваеннага яўрэйскага жыцця ў Брэсце, таму што нам было важна не толькі расказаць пра Халакост, але і ўзняць тэму антысемітызму. Мы ўзялі гісторыю антысеміцкіх праяў у нашым горадзе з 1937 года. Цяпер у Брэсце востра стаіць пытанне з чачэнскімі бежанцамі, якія месяцамі не могуць выехаць, а мясцовыя ў гэты час абураюцца, што іх тут заражаюць, што прывозяць вірусы і г.д. Таму нам было важна распавесці пра антысемітызм, пра ўспрыманне Чужога. Накшталт дробязі — хтосьці камусьці таблічку да спіны прыляпіў «Габрэйская свіння», але потым усё скончылася катастрофай, калі было знішчана 24 тыс. чалавек. Выжыла ўсяго 19 чалавек, іх гісторыі гучаць у спектаклі.

Акрамя іх галасоў гучаць галасы берасцейцаў, сведак, якія давалі паказанні альбо ўспаміналі, гучаць галасы нямецкіх афіцэраў і ўрачоў. Гісторык Крысціян Ганцэр перадаў нам паказанні нямецкіх салдат і лекараў, якія былі ў Брэсце ў 1941-м годзе, калі першая партыя габрэяў была знішчана, а таксама паказанні афіцэраў ужо ў часы знішчэння гета у кастрычніку 1942 года. Гэта запісы 1960-х, калі яны давалі паказанні падчас працэсаў у Германіі. Па форме атрымаўся такі мікс гарадскога гайда па аб’ектах габрэйскага спадчыны і аб’ектамі, звязанымі з гета, мікс тэатральнага прадукта і расследавання гісторыі Халакоста ў Брэсце. Карта — гэта адзін пласт, галасы сведак — другі. Самым складаным момантам было звесці карту і аўдыё і ператварыць усё гэта ў шпацыр.

Гэта значыць, вы спампоўваеце прыкладанне, вам прапануецца маршрут, вы ідзе па горадзе, і Брэст пачынае быць ужо не тым горадам, які мы ведаем.

А.Б.: Хацеў спытаць у Андрэаса. Гэта былі два прыкладу, звязаныя з траўматычным мінулым. У вас іншы выпадак, вы падтрымалі пераклад кніг Майсея Кульбака, і ў мяне пытанне: чаму сёння Кульбака трэба выдаваць? Чаму гэта цікава?

А.Р.: Складанае пытанне. З аднаго боку, тое, пра што распавядаецца ў кнізе, адбылося амаль 100 гадоў таму. З іншага боку, яна валодае моцным паэтычным уздзеяннем. Гэта цікавая гісторыя, але яна задае глыбокія пытанні: чаму мы тут? якія ў нас адносіны з богам і з гісторыяй? Усе гэтыя пытанні вы можаце знайсці ў кнізе, якую сам Кульбак назваў маленькім раманам. Але ў гэтай невялікай прасторы ён канцэнтруе вельмі моцную мастацкую энергію. Я не думаю, што гаворка ідзе пра нейкую этнаграфічную цікаўнасць — мы, маўляў, збіраемся паглядзець, як жывуць людзі іншай культуры. Мы апублікавалі гэтую кнігу, таму што гэта моцная літаратура, і гэта было правільнае рашэнне па тым водгукам, якія мы атрымалі. Усе асноўныя газеты напісалі рэцэнзіі. Ёсць вялікая розніца паміж гэтай кнігай і праектамі, пра якія расказвалі. Яна не звяртаецца да гісторыі, але гэта літаратура. Я ведаю гэтае пачуццё сораму, і быць немцам і не саромецца нашай гісторыі не магчыма.

У 1927 годзе ідыш быў афіцыйнай мовай ПЭН-цэнтра, гэта значыць, быў прызнаны літаратурнай мовай, а Кульбак быў першым прэзідэнтам гэтага габрэйскага ПЭН-цэнтра. ПЭН-цэнтр такім чынам прызнаў Кульбака прадстаўніком літаратуры сусветнага ўзроўню, і гэтае рашэнне зрабіць ідыш афіцыйнай літаратурнай мовай ўжо тады запраграмавала ідэю аб тым, што гэты пісьменнік не прадстаўляе нейкую асобную культуру. Ён прадстаўнік габрэйскай культуры, якая мае шырокую геаграфію. Культурнымі цэнтрамі былі Варшава і Нью-Ёрк, Берлін, але габрэі там не з’яўляліся часткай культуры гэтых краін. І адна з ідэй Кульбака заключалася ў тым, каб ідыш стаў міжнароднай мовай, каб аб’яднаць гэтыя 11 млн. яўрэяў, якія жывуць у розных краінах.

А.Б.: Мы маем розныя сітуацыі ў Германіі, Літве і Беларусі. Але гаворым пра спадчыну габрэйскай культуры, якая ўніверсальная і не зводзіцца да лакальных межаў. Таму актуалізацыя габрэйскага спадчыны цікавая сёння: гэта такое проціяддзе ў адносінах да нашага жадання замкнуцца ў лакальных межах і бачыць толькі тое, што хочам бачыць, і ўпісваць тое, што тычыцца спадчыны яўрэйскай культуры, выключна ў свой лакальны кантэкст і гэтак жа іх абмяжоўваць.

Сёння мы пачулі аб розных спосабах рэпрэзентацыі габрэйскай спадчыны, звязанай у тым ліку і з траўматычнай гiсторыяй. Тое, што зрабіў тэатр «Крылы халопа», Мар’юс Івашкявічус — гэта выхад у публічную прастору і ўцягванне розных груп у абмеркаванне праблем памяці.

Людзі, удзельнічаючы ў абмеркаванні, перастаюць бачыць гэта як «навязаную праблему», разумеюць сувязь з іх асабістым асяроддзем, іх мінулым. Гэта падкрэслівае важнасць публічнасці.

А.Х.: Я хацеў бы сказаць пару словаў пра праект, да якога я маю дачыненне як перакладчык і як лектар. Праект называецца «(Не)расстраляная паэзія» і прысвечаны памяці нашых творцаў, знішчаных сталінскімі нкусаўцамі ў Мінску ў ноч з 29-га на 30-га кастрычніка 1937 года — разам з іншымі беларускімі інтэлектуаламі. Расстрэльвалі беларускамоўных пісьменнікаў, а разам з імі нашых творцаў, якія пісалі на ідыш. (Такое адбывалася не толькі ў нас, па пачатку лістапада такім самым чынам была знішчаная ўкраінская эліта.) Наш праект робіцца на мяжы літаратуры і музыкі. Было выбрана дванаццаць аўтараў. Дванаццаць нашых музыкаў і гуртоў выбралі па адным вершы гэтых паэтаў — і зрабілі з іх дванаццаць песень. Літаратары падрыхтавалі пра кожнага з паэтаў публічную лекцую. З 1-га верасня, цягам усёй восені, раз на тыдзень у кнігарні Логвінава чытаецца адна з гэтых 12-ці лекцый. І кожная з іх заканваецца прэзентацыяй песні на словы знішчанага паэта. Акрамя беларускамоўных, у праект уключаныя два ідышамоўныя паэты — Ізі Харык і Мойшэ Кульбак. Але ж і выдатны, незаслужана забыты беларускамоўны паэт Юлі Таўбін — таксама з габрэйскай сям’і. І, што важней, зрабіў габрэйскую тэму — антыгабрэйскія пагромы, габрэйскую эміграцыю — істотнай часткай сваёй творчасці.

Безумоўна, важна, якое моваю хто з іх — Кульбак ці Таўбін — пісаў свае вершы. Але яшчэ важней, што мы з калегамі згадваем іх разам. Згадваем як страту для нашай культуры. І спрабуем іх разам вяртаць сённяшняму чытачу. У першым выпадку — перакладаючы з ідыш на беларускую; у другім — выбіраючы з паўзабытых кніжак пачатку 30-х гг. найлепшыя вершы і рыхтуючы новую кнігу выбраных твораў Юлія Таўбіна. Якая будзе важным набыткам для кожнага, хто сёння цікавіцца нашай паэзіяй.

М.І.: А як у Беларусі распавядаюць пра Халакост?

А.Б.: Само слова Халакост з’явілася ў школьных падручніках ў сярэдзіне 2000-х, але потым знікла. Цяпер выкарыстоўваюць замест паняцця Халакост паняцце «генацыд», у тым ліку і габрэяў. У школьных падручніках і не толькі — гэта звычайна тры-чатыры абзаца статыстыкі. Лічба забітых у Беларусі габрэяў вагаецца ад 800 тысяч да 1,5 млн. чалавек. У Музеі ВАВ была невялікая экспазіцыя па Халакосту адразу пасля вайны, да 1948 года, пакуль не пачалася антысеміцкая «барацьба з касмапалітызмам» і экспазіцыю не прыбралі, да 2000-х.

У новым будынку Музея ВАВ некалькі стэндаў распавядаюць пра падзеі Халакоста. На адным пазначаныя лічбы колькасці яўрэяў, забітых у розных гарадах Беларусі. Другі стэнд — гэта некаторыя прыклады гісторый тых, хто быў у гета. Але нічога не гаворыцца пра маштабе, аб супраціве ў гета. Адзін стэнд расказвае пра праведнікаў свету — пра тых беларусах, якія ратавалі габрэяў.

У акадэмічным поле ў пачатку 2000-х з’явілася першая дысертацыя па праблеме Халакоста, але там разглядалася палітыка немцаў, не закраналіся іншыя аспекты праблемы. На сённяшні момант ёсць, як мінімум, 4 дысертацыі, звязаныя з Халакостам і нацысцкай палітыкай. Асноўныя кнігі па Халакосту ў Беларусі выйшлі за межамі Беларусі, але іх пісалі беларусы, якія працуюць там, — Леанід Смілавіцкі і іншыя. Пакуль маштабнага вывучэння падзей Халакоста ў Беларусі няма, усё адбываецца на фоне слабой прысутнасці гэтай тэмы ў медыйным полі. У Мінску ёсць мемарыял «Яма», дзе былі расстраляныя габрэі з гета. У гэтым годзе быў чарговы мітынг памяці, але прадстаўнікоў дзяржструктур там не было. Нягледзячы на такое афіцыйнае стаўленне, нейкая дынаміка ўсё ж ёсць.

Меркаванні аўтараў не заўсёды супадаюць з пазіцыяй рэдакцыі. Калі вы заўважылі памылкі, калі ласка, пішыце


Leave a Reply


pARTisan©, 2012-2024. Дызайн: Vera Reshto. Web development by Kasten Technology