Сёлета з 13 кастрычніка па 7 лістапада ў Мінску прайшла выстава «Мяжа», якая была рэалізаваная Гётэ-інстытутам пры падтрымцы Міністэрства замежных спраў Германіі. Выстава вандруе па розных краінах, яна ўжо пабывала ў Маскве, Санкт-Пецярбургу, Тбілісі, Кіеве і Мінску, а цяпер адкрытая для наведвання ў Дортмундзе.

У час візіту аднаго з куратараў выставы «Мяжа» доктара Інке Арнс мы пагутарылі пра тое, як мяняецца роля куратара і мастака ў лічбавую эпоху, чаму мяжа – вельмі рухомае паняцце і як афрыканскае сучаснае мастацтва здзейсніла скачок, здольны здзівіць самага выкшталцонага гледача.

Каця Іваева. 100 піал. Фатаграфія Вікторыі Харытонавай (с) Інстытут імя Гётэ ў Мінску

– Перадусім вялікі дзякуй, што знайшлі магчымасць пагаварыць з намі. Удвая прыемней, што гэта ваша першае інтэрв’ю ў беларускіх медыя. І лагічна, бадай, будзе пачаць з пытанняў наконт вашага праекта «Мяжа» ў Мінску. Якое ваша ўласнае вызначэнне мяжы і чаму для праекта была абраная менавіта такая назва?

– Варта сказаць, што асноўная канцэпцыя і назва гэтага праекта былі сфармуляваныя не намі, а Інстытутам Гётэ ў рэгіёне Усходняй Еўропы і Цэнтральнай Азіі. Я ніколі не рабіла да гэтага моманту выстаў на тэму мяжы або межаў. Калі прадстаўнікі інстытута звязаліся са мной і спыталі, ці было б мне цікава курыраваць такога кшталту праект, звязаны з тэмай межаў (менавіта ў множным ліку), я вельмі хутка адказала «так». Рашэнне было абумоўлена нават нейкімі асабістымі інтарэсамі, гэта дазваляла мне вярнуцца ў кантэкст, якім я калісьці займалася, праводзячы багата часу ва ўсходнееўрапейскім рэгіёне і Расіі, даследуючы сучаснае мастацтва. Таму я дастаткова хутка прыняла гэтую прапанову і запрасіла ў праект свайго калегу Тыба дэ Ройтэра, куратара і архітэктара. І такім чынам мы атрымалі цудоўную магчымасць зладзіць вялікае даследаванне, так што выстава стала вынікам нашых шматлікіх вандровак па ўказаным рэгіёне (Еўропа і Азія. – прым. аўт.). З 2015-га цягам года мы атрымалі магчымасць здзейсніць паездкі ў 10 краін: Расія, Цэнтральная Азія (Казахстан, Кыргызстан, Узбекістан), Арменія, Азербайджан, Грузія, Беларусь і Украіна. Мы нават змаглі паехаць у такі аддалены пункт на мапе, як Уладзівасток. І трэба сказаць, я проста закахалася ў яго. Але гэта асобная гісторыя. (Смяецца.)

Важна разумець, што такія даследчыя паездкі вельмі моцна ўплываюць на канцэпцыю выставы і яе фінальную рэалізацыю. На пачатку нашага шляху ў нас з Інстытутам Гётэ была адна карцінка і адна канцэпцыя ў галаве, пасля вандроўкі шмат што памянялася. Інакш кажучы, гэтая выстава не магла быць такой «гатовай рэччу», рэдзі-мэйдам, таму вандроўкі былі такой важнай яе часткай.

– Нейкія канцэптуальныя абмежаванні або рамкі ў выставе ўсё ж былі, улічваючы такую вялікую колькасць краін-удзельніц?

– Так, з боку Інстытута імя Гётэ ў нас, вядома, было пэўнае заданне: зрабіць арыгінальную выставу на зададзеную тэму, каб далучыць да ўдзелу ў ёй мастакоў з пазначанага рэгіёна, які па сутнасці ўяўляе з сябе геапалітычныя межы былога СССР. Такая была ўнутраная логіка Інстытута. І гэтых зададзеных рамак неабходна было неяк прытрымлівацца, таму што гэта быў наш пункт адліку. Але мы не хацелі вяртацца да даволі заезджанай і шматразова даследаванай тэмы – выключна постсавецкага кантэксту праблемы. Гэта важна трымаць у галаве, але выбудоўваць выставу адно вакол постсавецкага пытання мы з Тыба ад пачатку не хацелі.

Таму што савецкае мінулае, магчыма, і з’яўляецца вашым мінулым, але гэта ўжо не ваша будучыня. Вось чаму для нас вельмі важна было знайсці тое, што было б рэлевантна катэгорыі будучыні ў дадзеным праекце.

Калі мы былі ў Екацярынбургу (абсалютна неверагодны горад, трэба сказаць, адна з суправаджальнікаў, якая дапамагала нам, заўсёды казала: «Я жыву ў Азіі, але маё лецішча знаходзіцца ў Еўропе». І яна паўтарыла гэта некалькі разоў. І кожны раз, калі яна казала пра сваё лецішча, яна пачынала шырока ўсміхацца. (Смяецца.) І вось гэта такая цікавая гісторыя нацыянальнай і культурнай ідэнтыфікацыі: паміж Азіяй і Еўропай. Нам гэта падалося такім дзіўным. Таму што мы з Тыба ў Екацярынбургу не адчувала сябе ў Азіі, гэта вельмі еўрапейскі горад. Для нас Азія – гэта хутчэй Кітай, але не Екацярынбург. Хоць геаграфічна, калі вы сур’ёзна прымаеце тыя лініі, якія пазначаны на мапе свету, то так – Екацярынбург фармальна знаходзіцца ў азіяцкай частцы. Калі мы з Тыба сядзелі ў аэрапорце ў чаканні рэйса і абмяркоўвалі канцэпцыю будучай выставы, рэйс неяк моцна затрымліваўся, гадзіны на 4, і, якраз абмяркоўваючы вось гэтае ўсё, мы змаглі намацаць нашу ўласную куратарскую тэму.

Шчыра кажучы, заданне з боку Інстытута імя Гётэ стала для нас своеасаблівым выклікам. Калі нам неабходна ўключыць у выставу работы мастакоў названага рэгіёна, з усіх гэтых краін, што з’яўляецца сувязным элементам паміж імі? Бо часам такіх агульных сувязяў мы проста не можам выявіць.

Фатаграфія Вікторыі Харытонавай (с) Інстытут імя Гётэ ў Мінску

І вось у чаканні рэйса, абмяркоўваючы ўсе гэтыя пытанні, мы падумалі: дык вось жа яна – гэтая чырвоная лінія, лінія «мяжы», якая сама па сабе з’яўляецца гэтым сувязным звяном. Бо гэтая лінія існуе ва ўсіх гэтых краінах.

Па вяртанні мы сказалі прадстаўнікам Інстытута Гётэ, што фокус выставы не можа быць занадта агульным і мы не хочам запрашаць мастакоў для размовы на тэму геапалітычных межаў і канфліктаў вакол іх, гэта не вельмі прадуктыўна. Але мы хочам сфакусавацца на той самай спецыфічнай мяжы, мяжы як лініі, у адзіным, а не множным ліку, таму ў выставы назва Die Grenze (у перакладзе з ням. мяжа). Таму што яна заўсёды ўнікальная і спецыфічная. Такім чынам нарадзілася галоўнае пытанне і слоган праекта: «Дзе пачынаецца Азія і заканчваецца Еўропа», і наадварот.

– На выставе «Мяжа» прадстаўлены самыя розныя трактоўкі гэтага паняцця мастакамі з розных краін, для постсавецкага рэгіёна гэта своеасаблівы выклік – абмяркоўваць гэтую праблему з перспектывы вечнага руху ад мінулага да будучыні, калі мы ўвесь час вяртаемся да кантэксту мінулага, да «савецкага», «ваеннага», «рэпрэсіўнага» і шматлікіх іншых.

– Вядома, пазбегнуць гэтых тэм мінулага мы не можам. І прынамсі 4 працы, прадстаўленыя на выставе, даследуюць тэму постсавецкага кантэксту і спадчыны. «100 піял» Каці Ісаевай ці праца Алісы Бергер. Але праўда таксама ў тым, што мяжа не ёсць нечым статычным, яна заўсёды рухомая. І мы не пыталіся ў мастакоў пра геапалітычныя межы іх краін, але хутчэй пра межы паміж Еўропай і Азіяй. І нідзе на выставе вы не сустрэнеце адзінага вызначэння, што ёсць Еўропа, а што ідэнтыфікуецца як Азія.

– Фільм Станіслава Мухі «Цэнтр Еўропы» такі «балючы» для беларусаў, бо мы, як і прадстаўнікі Літвы, Польшчы ці Нямеччыны, таксама шчыра лічым сябе «цэнтрам Еўропы».

– Так, так! Але для пачатку вельмі важна зразумець: а дзе, уласна, сама Еўропа? Бо ўсё залежыць ад таго, з якога пункту або з якой перспектывы мы глядзім.

– З боку «старой Еўропы» ці новых чальцоў ЕС?

– Менавіта. Вось чаму мне так цікава глядзець адтуль, адкуль паняцці вельмі размываюцца і рэчы становяцца невыразнымі. Я памятаю сваю паездку ў 1991 годзе ў Казахстан. Мы былі вельмі блізка да мяжы з Кітаем. І я ўбачыла мячэць, яна была пабудаваная цалкам з дрэва і выглядала рыхтык як кітайская пагада. Неверагодна прыгожая. Гэта і было для мяне тое месца, дзе рэчы нечакана змешваюцца. Калі твой позірк нібы бачыць кітайскі храм, але насамрэч гэта мячэць.

Часам з Тыба мы любілі жартаваць, што дзякуючы праекту даведаліся пра такія цікавыя «межы», якія проста не ўдавалася раней выявіць. Да прыкладу, «караоке мяжа», прадстаўленая ў працы Фархата Фазаліева «Мугам караоке» (больш аб праекце тут – https://www.goethe.de/ins/ru/ru/kul/sup/gre/kue/20997531.html).

У некаторых гарадах вы можаце знайсці караоке-бары на кожным куце, а ў іншых – іх няма наогул. Або, скажам, мяжа «базару» ў кожным горадзе. У нейкіх гарадах гэта «рынак» на цэнтральнай плошчы, які дзеліць горад на некалькі частак, у іншых – «базар» на ўскраінах. Ну і, вядома, у працэсе працы над праектам мы шмат абмяркоўвалі «food boarders» (смяецца). Гэта, з аднаго боку, вельмі трывіяльна, але з іншага – гэта вельмі цікава даследаваць, як розныя тыпы ежы рэпрэзентуюць і прысутнічаюць на вельмі вялікай тэрыторыі, вандруючы з аднаго рэгіёна ў іншы. Калі ў кожнай краіне можна абавязкова сустрэць рэстаран грузінскай кухні.

Вольга Жытліна. Насрэдзін у Расіі. Фатаграфія Вікторыі Харытонавай (с) Інстытут імя Гётэ ў Мінску

– Якая роля куратара ў такіх праектах? Яна рэпрэсіўная ці дыялагічная? Вы вырашаеце, якіх мастакоў выбіраць, але адначасова, робячы даследаванне ў рэгіёне, ідзяце ад кантэксту, які можа змяніць стратэгію куратарскага выбару?

– Ну ясная рэч: «Куратар – гэта дыктатар» (смяецца). І гэта, вядома, таксама цікава. Таму што, з аднаго боку, выбар мастакоў – гэта вельмі суб’ектыўны выбар. Я неяк абмяркоўвала гэтую тэму з адным маім калегам з акадэмічнага асяроддзя, які адначасова выступае часам як куратар. Яго выставы кожны раз прырастаюць нейкай неверагоднай колькасцю ўдзельнікаў, калі выставачныя каталогі ператвараюцца ў энцыклапедыю.

І я кажу яму, маўляў, слухай, куратарства не можа быць завершаным і поўным даследаваннем, заўсёды ёсць нешта, што мы пакідаем за дужкамі. Курыраванне – гэта заўжды нейкі адбор.

Да прыкладу, «Мяжа» мае вельмі жорсткую архітэктуру экспазіцыі, звязаную ў тым ліку з неабходнасцю пастаяннага перамяшчэння выставы. Але перш чым прыняць рашэнне адносна архітэктуры выставы, мы павінны былі вызначыцца, якія менавіта работы мастакоў мы будзем выстаўляць. І спачатку мы пачулі прапановы саміх мастакоў. У верасні 2016 года ў Дортмундзе. Спачатку яны, вядома, былі шакаваныя гэтымі скрынкамі. Але ў выніку ўсё выглядае так, як выглядае. І гэта не зусім тыповая традыцыйная выстава, менавіта таму што гэта такі вандроўны праект. І банальна не заўсёды вы можаце знайсці прыдатныя ўмовы, напрыклад электрычнасць. Таму выстава павінна збірацца як Lego, нават на самых складаных пляцоўках. Вы прывозіце 24 скрынкі, адкрываеце іх, і вось — выстава аўтаматычна лічыцца гатовай, не адаптоўваючыся пад кожнае канкрэтнае месца.

– Для вас прынцыпова працаваць з маладымі мастакамі і мастачкамі? Большасць удзельнікаў і ўдзельніц праекта «Мяжа» – гэта пакаленне 90-х.

– Трэба сказаць, гэта таксама неадназначнае пытанне, калі мы зрабілі выбар на карысць так званых маладых мастакоў. Скажам так, маладога пакалення, тых, што не вельмі добра вядомыя на Захадзе. Натуральна, заўсёды проста працаваць з «вялікімі імёнамі». Але нам цікавейшая іншая стратэгія – адкрываць для сябе новае. І акрамя таго, гэта былі мастакі, якія так ці інакш ужо працавалі з тэмай мяжы.

– Таму вы запрасілі Сяргея Шабохіна?

– Я ніколі яго не сустракала (смяецца), як, зрэшты, і Тыба. Але мы абралі менавіта гэтую працу – «Мы суровыя спажыўцы культурных рэвалюцый», – таму што гэта сапраўды выдатная неонавая работа. Так, так. Калі ты курыруеш выставы, думаеш не толькі пра разнастайнасць мастакоў, але таксама і пра разнастайнасць медыумаў. На гэтай выставе шмат відэа, але таксама паштоўкі, вясельная сукенка, неонавая інсталяцыя Сяргея, караоке.

Сяргей Шабохін. Мы суровыя спажыўцы культурных рэвалюцый. Фатаграфія Вікторыі Харытонавай (с) Інстытут імя Гётэ ў Мінску

– Так, нават шаўковыя хусткі! (У праекце Верон Эрал Верт «Усе межы ўнутры нас». Падрабязней тут: https://www.goethe.de/ins/ru/ru/kul/sup/gre/kue/20997081.html.)

– Уяўляеце, у мяне ўсё яшчэ яе няма, нягледзячы на тое, што «Мяжа» ўжо прайшла ў шматлікіх гарадах. 

– Якім вы бачыце патэнцыял гэтага шмат у чым складанага рэгіёна Усходняй Еўропы, з якой вы так шмат працавалі?

– Ведаеце, ёсць абсалютна выдатны тэкст Барыса Гройса пра сучаснае мастацтва ва Усходняй Еўропе і Расіі. Ён кажа, што галоўная праблема сучаснага мастацтва ў Расіі ў тым, што яно недастаткова экзатычнае. Занадта падобнае адно да аднаго, тыповае, і менавіта таму складана інтэгруецца ў заходні наратыў. Я думаю, што гэта ўсё яшчэ рэальная праблема, бо асноўны наратыў сапраўды вельмі аўтычны, закрыты. Нават калі паглядзець, што яны робяць з Малевічам, называючы яго бацькам абстракцыі, што татальна некарэктна. 

– А як бы вы яго назвалі?

– Называючы Малевіча бацькам абстракцыі, мы аўтаматычна адмаўляем, нівеліруем усе яго геніяльныя ідэі. І тое, уласна, пра што яго мастацтва. Наступная выстава, якую мы адкрываем у Дортмундзе, называецца «Штурм Зімняга палаца», і нескладана здагадацца, што прысвечана яна 100-годдзю Кастрычніцкай рэвалюцыі. Мы запрасілі паўдзельнічаць у ёй мастака, які працуе пад імем Казіміра Малевіча. Гэта мастак з былой Югаславіі, што цяпер жыве ў Нью-Ёрку. І гэта мастак, які вельмі радыкальна запазычвае чужое мастацтва. Значна радыкальней, чым усе прадстаўнікі напрамку апрапрыяцыі ў мастацтве, якіх мы калі-небудзь бачылі. Таму што мастацтва апрапрыяцыі выкарыстоўвае, як правіла, часткі чужых работ, але на абароце мастакі ставяць сваё імя. А гэты мастак робіць дрэнныя копіі існуючых работ, падпісваючы іх рэальнымі імёнамі вялікіх мастакоў. І ён прысвойвае ім цалкам супрацьлеглыя ад рэальнасці даты, напрыклад, працы Кошута можа падпісаць як створаныя ў 1912 годзе.

І калі я аналізую гэтыя сітуацыі, я задаюся пытаннем: можа быць, прыйшоў час зірнуць, нарэшце, ужо на заходні наратыў як на нешта экзатычнае?

Таксама, як мы з вышыні глядзім сваім «экзатычным» позіркам на Афрыку, да прыкладу. Што не з’яўляецца праблемай Афрыкі, роўна як і праблемай Усходняй Еўропы, – гэта праблема наратыву, унутры якога ствараецца гэты позірк.

Інке Арнс. Фатаграфія Алеся Харашых (с) Інстытут імя Гётэ 

– Наколькі магчыма вырвацца за межы гэтага наратыву? Бо мы ўсе знаходзімся ў ім. У Віцебску ёсць будынак УНОВІСа, які павінны былі перарабіць у музей і адкрыць яшчэ летась, дык вось яно наўпрост чамусьці звязваецца з Маркам Шагалам, але не з Казімірам Малевічам. Нават вуліцу перайменавалі з Праўды 5 у вуліцу Шагала. І гэта таксама частка наратыву, у якім мы мыслім мастацтва. І праект Сяргея Шабохіна якраз працуе з гэтай гісторыяй.

– Так, трэба сказаць, усюды ў свеце Шагал папулярнейшы за Малевіча. Ён зручны і зразумелы. Але мы заўсёды павінны трымаць мінулае ў рэжыме агляднасці для сапраўднага. Немагчыма вывучаць гісторыю, не звяртаючы ўвагу на тое, што адбываецца тут і цяпер. Задаваць пытанні, чаму тое ці іншае падзея або фігура рэлевантныя сёння, чаму Шагал ці чаму Малевіч?

– Якая роля куратара ў лічбавую эпоху? У вашым партфоліа шмат выстаў, звязаных з лічбавымі медыумамі, напрыклад The World Without Us. Narratives on the age of non-human actors.

– Мая выстава «Свет без нас» – гэта не спроба ўявіць навуковую фантастыку, не спроба расказаць, што адбудзецца ў будучыні, але прыцягнуць увагу да таго, што ўжо адбываецца, вось яно – тут і цяпер. Гэтыя дэвайсы, якія ўжо з намі, і яны ўжо нешта робяць з нашым целам, свядомасцю, яны частка не проста жыцця, але нас, нашага цела. Гэта свет машын, праграм, алгарытмаў. І яны таксама паміж сабой камунікуюць, і мы пры гэтым нават не ведаем, пра што. Фокус выставы – праз работы мастакоў паказаць, як гэты свет выглядае, хоць і зразумець гэта даволі складана.

Таму што ў гэтым свеце не будзе карцін. Гэта ўжо гісторыя пра коды.

– Мастак у 21 стагоддзі працуе з візуальным ужо інакш? Мы можам убачыць гэты зрух эпох?

– Канешне, ёсць мастакі, якія ўжо працуюць не з візуальным матэрыялам, а з алгарытмамі, software. З тым, што ляжыць пад «паверхняй» візуальнага. І гэтае нешта з шэрагу паэзіі. Бо гэта ўжо не столькі візуальнае, колькі новая форма канцэптуальнага мастацтва.

Свет без нас. «Мы» – гэта людзі, якім патрэбныя візуальныя вобразы. «Мы» – гэта тыя, каму неабходныя мастацкае і візуальнае, але машынам гэта не трэба. У іх такой неабходнасці няма. Для алгарытму гэта ўсё пра коды і распазнаванне. І гэты шлях ляжыць за граніцамі вобразаў, ён ляжыць у прасторы патэрнаў. І нам так хочацца паглядзець, як выглядае свет з машыннай перспектывы, але я паняцця не маю, як ён выглядае (смяецца). Але ўсё ж часам гэтыя пробліскі ўдаецца ўхапіць на непрацяглы момант, які адлюстроўвае сам спосаб бачання, і гэта ўжо не заснаваны на візуальнасці спосаб.

– Адзін з нядаўніх вашых праектаў прысвечаны вельмі нечаканаму для традыцыйнага еўрапейскага погляду сучаснаму афрыканскаму мастацтву, але не ў посткаланіяльнай перспектыве, а ў перспектыве тэхналогій будучыні [1]. Трэба сказаць, нечакана і выдатна!

– Калі вы не можаце знайсці месца ў краіне, у якой вы жывяце, шукайце іншыя месцы, у іншых кропках свету. У гэтым сэнсе ўвесь свет і ёсць патэнцыйнае месца для жыцця. І ў гэтай выставе афрыканскага мастацтва мы хацелі злучыць два наратывы: выдуманы наратыў, які ствараецца, як правіла, еўрапейскай культурай, і рэальна створаныя ў афрыканскім кантэксце тэхнічныя дасягненні.

Фатаграфія Вікторыі Харытонавай (с) Інстытут імя Гётэ ў Мінску

І мы сцвярджаем, што гэта не проста фікцыя; мы даводзім, што гэта і ёсць рэальнасць. І мы ўяўляем Афрыку не як прастору, дзе ёсць недахоп пітной вады або татальная беднасць, але як кантынент тэхналагічных інавацый.

– Шмат каму з нас падаецца, што ў афрыканскім кантэксце проста недастаткова тэхнічных сродкаў для ўвасаблення такога кшталту інавацыйных праектаў.

– Так, але не зусім. Многае са звыклай для нас тэхнічнай інфраструктуры можа адсутнічаць, гэта праўда. Напрыклад, лініі электраперадач, банкаматы. Але што сапраўды адбылося, гэта сітуацыя, калі гэтыя людзі пераскочылі як бы на іншы ўзровень. Напрыклад, адразу да бесправаднога Інтэрнэту. І гэта выглядае месцамі вельмі прасунута. І я так стамілася ад гэтага стэрэатыпнага вобраза Афрыкі ў медыя ці ў акадэмічным асяроддзі, калі гэтая культурная прастора вызначаецца толькі з перспектывы эканамічнай або геапалітычнай: бедная краіна, карупцыя, няма вады і г.д. Але ж заўсёды ёсць і іншае вымярэнне. І яго таксама важна ўбачыць.

Гутарылі Ганна Карпенка і Антаніна Сцебур

Выстава адкрылася 21 кастрычніка і працягнецца да 22 красавіка 2018 года ў Dortmunder U.

Меркаванні аўтараў не заўсёды супадаюць з пазіцыяй рэдакцыі. Калі вы заўважылі памылкі, калі ласка, пішыце