Інтэрвію з акторамі Свабоднага тэатру

21 сьнежня ў Свабодным тэатры ў Менску здарылася чарговая прэм’ера — спэктакаль Уладзімера Шчэрбаня «Родныя & Блізкія» паводле блогавых запісаў беларускага драматурга Канстанціна Сьцешыка. Пастаноўка, як гэта адбываецца ўжо на працягу двух гадоў, рэпэтавалася праз скайп. Нягледзячы на такім спосаб творчага існаваньня — праз скайп (рэжысэр Уладзімер Шчэрбань жыве ў Лёндане), —  яны працягваюць іграць спэктаклі ў Менску, актыўна гастраляваць па сьвеце з такім шчыльным графікам выступаў, якому пазайздросьціў бы любы іншы тэатар. Працуе студыя «Фарцінбрас», празь якую поўніцца акторскі склад тэатру.

Што значыць быць акторам Свабоднага тэатру? Як успрымаюць іх у Эўропе й пра якія пастаноўкі мараць яны самі, — распавядаюць Вікторыя Біран, Павал Гарадніцкі, Сяргей Квачанок, Кірыл Канстанцінаў, Яна Русакевіч, Сьвятлана Сугака, Дзяніс Тарасевіч, Юлія Шаўчук, Марына Юрэвіч.

Вядома, што ў Беларусі да вашай дзейнасьці рознае стаўленьне: хтосьці прымае, хтосьці бачыць у вашых спэктаклях спэкуляцыі. А што такое Свабодны тэатар у Заходняй Эўропе, дзе вы шмат бываеце з гастролямі?

Марына Юрэвіч: Я думаю, што для эўрапейскай прасторы мы таксама праект унікальны. Насамрэч там ня так шмат тэатраў, якія працуюць у дакумэнтальнай эстэтыцы. Але нават у рэпэртуарных тэатрах там няма такога панятку, як сталая акторская трупа. На кожны праект зьбіраецца каманда, робіць спэктакаль, пракатвае яго, і акторы разыходзяцца. А нашая ўнікальнасьць у тым, што мы, зьяўляючыся не рэпэртуарным тэатрам, тым ня менш сталая акторская каманда, і ўжо на працягу амаль 8 гадоў працуем разам.

Павал Гарадніцкі: Мне падаецца, сацыяльных тэатраў хапае, той жа «Rimini Protokoll», напрыклад. Проста мы занялі сваю нішу, у тым ліку й таму, што мы зь Беларусі. Мы таксама робім розныя праекты з эўрапейскімі партнэрамі, але пры гэтым спрабуем прасоўваць тэму Беларусі. І для іх гэта цікава.

У чым прычына гэтай цікаўнасьці?

М. Ю.: Гэта, мне здаецца, чыста эўрапейская й амэрыканская штука: калі ты сустрэўся з чалавекам, якому дрэнна, і — авой, табе так дрэнна! давай я табе дапамагу! мы такія вольныя, а вы такія ня вольныя. З гэтага боку, такая цікавасьць зразумелая.

Але калі б наш тэатар не ствараў цікавы прафэсійны тэатральны прадукт, наўрад ці гэта было б камусьці цікава, нават калі гэта пра Беларусь.

Дзяніс Тарасенка: Ёсьць такі момант, што наш тэатар пазыцыянуецца як забаронены. І, вядома, эўрапейскаму гледачу становіцца цікава, чаму тэатар забаранілі. Але, калі яны бачаць нашыя спэктаклі, адзначаюць менавіта іх прафэсійную якасьць.

М. Ю.: На гастролях, напрыклад, у Амэрыцы, якія адбываліся пасьля арыштаў сьнежню 2010 году, на афішы было напісана: ці не баіцеся вы быць арыштаванымі, калі прыйдзеце на іхны спэктакаль? Гэта добры піярскі ход дзеля таго, каб праект заўважылі ў той велізарнай разнастайнасьці ўсяго таго, што ёсьць у Амэрыцы й Эўропе. Але ў той жа час «Гаральд Пінтэр» у Лондане атрымлівае кучу прэміяў і пяць зорак «The Guardian», і нас ужо абмяркоўваюць не як палітычны тэатар, а як зьяву ў мастацтве.

А навошта адмяжоўвацца ад панятку «палітычны тэатар»? Гэта ў нас дасюль чамусьці ўзьнікае асацыяцыя з савецкімі агіткамі кшталту «Сініх блузаў». Але палітычны тэатар — гэта нашмат больш складана, чым проста агіттэатар. Як у прынцыпе палітыка, пад якой сёньня больш разумеюць наяўнасьць і праяву грамадзянскай пазыцыі. І з гэтага пункту гледжаньня нават ваш «Нью-Ёрк’79» — палітычны спэктакаль, таму што ён праз праявы штодзённасьці ўзьнімае пытаньні грамадзтва ўвогуле.

Сьвятлана Сугака: Так, магчыма, шырыня гэтага палітычнага аспэкту асабліва відавочная ў нашай краіне, дзе палітыка сапраўды ўрываецца амаль у кожную галіну чалавечага існаваньня.

Д. Т.: Нам, напэўна, складана вызначыць, які мы тэатар. Але для нас сапраўды няма забароненых тэмаў. Калі ёсьць нейкая праблемная зона, мы будзем пра гэта казаць.

Калі палітыка так шчыльна ўлезла ў нашае жыцьцё, сталася нашай штодзённасьцю, мы тэатральнай моваю нароўні з астатнімі праблемамі будзем разважаць і на тэму палітыкі.

Вікторыя Біран: Пры гэтым кожны з нас мае сваю асабістую пазыцыю. Напрыклад, калі мы рабілі «Trash Cuisine», у нас унутры каманды паўсталі рознагалосьсі: хтосьці лічыў, што Канавалаў і Кавалёў сапраўды падарвалі мэтро, а хтосьці — не. Мы абмяркоўвалі гэтую тэму й прыйшлі да высновы, што, калі ты ўдзельнік СТ, ніхто не забараняе табе мець сваю ўласную пазыцыю. І калі гэтая гісторыя пайшла ў праект, у выніку мы казалі пра перажываньні маці, а не пра тое, хто гэта зрабіў, таму што доказаў на руках у нас няма.

П. Г.: Проста мы пра гэта гаворым, у той час як іншыя беларускія тэатры замоўчваюць.

С. С.: Затое яны лічацца не палітычнымі. Яны маўчаць, але яны не палітычныя. Хоць у гэтым маўчаньні й выяўляецца іхная палітыка.

Д. Т.: Можна сказаць, што яны палітычныя ў адзін бок, а мы — у іншы. Магчыма, таму ў Заходняй Эўропе ня так часта кажуць пра форму палітычнага тэатру, таму што там няма такога ціску на асобу. Яны працуюць, хутчэй, з сацыяльнымі праблемамі.

М. Ю.: У іх ёсьць ілюзія свабоды: калі цябе штосьці турбуе, ты можаш выйсьці на пляц з плякатам «Мы супраць вайны ў Іраку», напрыклад, — і сядзі ў намёце, колькі заўгодна, таму што ў цябе ёсьць свабода слова. Тым ня менш цябе могуць не заўважаць — і гэта ўжо іншая праблема.

С. С.: Я б адназначна не казала пра тое, што гэта толькі бачнасьць свабоды. Таму што ёсьць шмат выпадкаў, калі гэтыя «намёты» працуюць.

А што, на ваш погляд, адрозьнівае вас ад заходнеэўрапейскіх тэатраў, якія працуюць у падобнай эстэтыцы?

М. Ю.: Прынцып працы такі ж. Тыя ж «Rimini Protokoll» — у іх зьяўляецца тэма, яны зьбіраюць матэрыял і працуюць зь ім. Адзінае — яны не сутыкаюцца з такою колькасьцю праблемаў, як мы.

П. Г.: У іх, натуральна, фінансаваньне іншае. Я глядзеў спэктакаль, дзе яны выбудавалі на ўсю сцэну чыгунку, паралельна на шмат камэраў здымаючы відэа. Мы сабе гэтага ня можам дазволіць — а толькі чатыры крэслы, дыван і мікрафон, зь якіх выціскаем максымальна магчымае.

С. С.: І гэта таксама вельмі захапляе заходнеэўрапейскую публіку: нічога на сцэне няма, і пры гэтым яны ствараюць такое эмацыйна моцнае шоў. Той жа «Кароль Лір»: пры мінімальнай сцэнаграфіі — раптам лепшыя рэцэнзіі. І ўсё ў шоку: як можна было «Караля Ліра» прачытаць вось так?!

А калі паспрабаваць на падставе вашага досьведу параўнаць тэатральны працэс тут і там…

Д. Т.: Важна, што там разьвіты інстытут мэцэнацтва: добра забясьпечаным людзям выгодна падтрымліваць мастацтва, таму што яны вызваляюцца ад падаткаў. Таму існуе шмат розных незалежных студыяў. У нас жа ўсё амаль на голым запале.

М. Ю.: Так, але ёсьць іншы бок такога камфортнага існаваньня. Тут мы прызвычаіліся да такой сыстэмы працы, што, калі ты пачынаеш працаваць над праектам, — цалкам аддаесься яму. Таму, калі ў Швэцыі мы ставілі «Europeica challenge» і быў момант, калі трэба было памяняць сьвятло, рабочы сказаў, што ў яго працоўны дзень скончаны, таму ён ня можа прынесьці гэтую лямпачку, а заўтра ў яго выходны, а пасьлязаўтра нацыянальнае сьвята, таму сьвятло будзе праз тры дні, — мы былі трохі ў шоку.

Д. Т.: Так, ім ня трэба вылузвацца са скуры, каб штосьці зрабіць. Ёсьць усе магчымасьці.

С. С.: Але, магчыма, таму ў Швэцыі няма такога тэатру, як у Беларусі, — там занадта камфортна. А выходзіць з зоны камфорту нікому ня хочацца. Пасьля «Trash Cuisine» гледачы выходзілі й казалі: «Што вы з намі зрабілі? Мы жылі сабе камфортна ў Амстэрдаме, ні пра што ня думалі, а вы ўзялі й усё перакулілі, закранулі такія тэмы, пра якія мы паміж сабой нават не размаўляем, таму што гэта нас ня тычыцца». Ніхто не жадае выходзіць з зоны камфорту. Складана прымусіць сябе больш напружвацца, калі ты ведаеш, што ў цябе ў шэсьць заканчваецца працоўны дзень. Але нашай працаздольнасьцю яны, вядома, захапляюцца.

Калі казаць пра мэтодыку дакументальнага тэатру, у Беларусі вы, напэўна, першыя, хто яе так пераканаўча засвоіў. Але ў большасьці з вас клясычная тэатральная адукацыя. Як адбывалася зьмена тэхнік?

Д. Т.: Мэтад дакументальнага тэатру ў чымсьці падобны да студэнцкага, калі на заняткі прыносіш эцюды, паказваеш выкладчыку, вы зь ім гэта абмяркоўваеце, штосьці пакідаеце, ад чагосьці адмаўляецеся. Гэта адрозьніваецца ад таго, як працуюць у акадэмічных тэатрах, калі рэжысэр прыносіць п’есу й далей — часьцей за ўсё — актораў проста разводзяць па пазыцыях. Але амаль усе мы патрапілі ў СТ адразу пасьля інстытутаў, і таму нам было проста, ня трэба было перавучвацца.

М. Ю.: У такім мэтадзе вялікі плюс для актора, таму што ты становісься ня проста выканаўцам — цішэй-гучней, крок налева-направа, але — аўтарам ролі й суаўтарам спэктаклю.

Яна Русакевіч: У мяне быў досьвед працы ў рэпэртуарным тэатры, маю на ўвазе — у Купалаўскім, дзе табе даюць ролю, якую ты чытаеш, напаўняеш нейкім чынам і — на пляцоўку. І калі ты раптам задаеш пытаньне: «А што я тут раблю?» — то адразу: «Прэч са сцэны». Калі я пачала працаваць у СТ, стала задаваць такія пытаньні ў Купалаўскім часьцей, і кожны раз чула: «Прэч са сцэны, і ты ня будзеш гуляць прэм’еру!» Потым пачула папрок у тым, што я выходжу за рамкі таго месца, якое мне адведзена ў спэктаклі. І чым шчыльней я працавала ў СТ, тым бесьцялесьней існавала ў акадэмічным тэатры, таму што ён не даваў мне такой магчымасьці росту. Урэшце, мне сказалі, што я бясталентная й што такая акторка, як я, у гэтым тэатры не патрэбная. Я сказала, што ў гэтым тэатры я, магчыма, не патрэбная, але буду патрэбная ў іншым… Мы ўсе спрабуем быць вольнымі людзьмі. Але ў любым выпадку ніхто ня вольны.

У СТ мы спрабуем размаўляць на актуальныя тэмы, і гэта правільна. Часам можна не казаць пра гэта, але замоўчваць нельга, як гэта адбываецца ў акадэмічных тэатрах. Мы не маўчым.

Мне здаецца, вы ідэалізуеце, калі кажаце, што ўсе спрабуюць быць вольнымі. Чалавек дакладна абірае сваю пазыцыю. «Спрабаваць быць» — немагчыма ў гэтай сыстэме каардынат. І ў акадэмічных тэатрах ня ставяць вострасацыяльную драматургію не таму, што вонкавая цэнзура, а таму, што гэтыя рамкі існуюць у іх галаве. Мне здаецца, большасьць і не жадае быць свабоднымі. Яны могуць гадзінамі казаць пра волю, салідарнасьць і г. д. Але важна ня тое, што кажуць, а тое, што робяць. А дакладней, як паказвае вынік, ня робяць нічога.

С. С.: Так, таму што воля — гэта адказнасьць, трэба адказваць за сябе, прымаць самастойныя рашэньні. А гэта цяжка.

М. Ю.: Да нас на спэктаклі часам прыходзяць знаёмыя акторы зь дзяржтэатраў і кажуць, што гэта вельмі добры тэатар, але няўжо нельга было абыйсьціся без палітыкі ці без мацюкоў? А навошта абыходзіцца, калі гэта ёсьць?!

Д. Т.: Мы не заклікаем усіх лаяцца ці агаляцца. Усё павінна быць апраўдана, інакш гэта сапраўды пошла. Калі можна бяз гэтага абыйсьціся, тады ня трэба.

П. Г.: Такое ўспрыманьне, мне здаецца, зьвязана яшчэ й з тым, што ў нас дагэтуль да тэатру ставяцца як да храму: тэатар павінен вучыць. Таму яны думаюць, што глядач, калі ўбачыць на сцэне напісаны на сьцяне «хуй», адразу стане амаральным.

Д. Т.: Але нам ёсьць што пераадольваць. Таму што, зразумела, на Захадзе складана зараз шакаваць аголенай натурай.

Я. Р.: Так, але гэта дазваляе ім рухацца наперад, шукаць іншыя спосабы ўзьдзеяньня на гледача.

С. С.: У такім вольным глядацкім успрыманьні, на маю думку, таксама заключаная свабода. Можна спакойна глядзець пастаноўкі на палітычныя, сацыяльныя тэмы, а потым абмяркоўваць гэта ў аўтобусе. А хто ў нас гатовы адкрыта разважаць на тэму, напрыклад, гомасэксуальнасьці? А гэта ўжо ўнутраныя бар’еры.

Як, на вашую думку, можна працаваць з гэтымі стэрэатыпамі ў беларускім грамадзтве?

С. С.: Мне здаецца, праблема ў чалавеку. Кожны павінен сам спрабаваць рассоўваць свае межы. Мы як тэатар можам, напэўна, толькі паказаць, што яны ёсьць.

Д. Т.: Мы тут, але насамрэч дагэтуль вучымся й працуем над сабой. Так атрымалася, што ў нас ёсьць магчымасьць глядзець і параўноўваць, а большасьць людзей пазбаўленая гэтай магчымасьці.

Я. Р.: Так атрымалася, што нас проста выкінула зь нейкай агульнай лодкі, і мы, каб выжыць, вымушаныя былі быць, так бы мовіць, у форме. У выніку гэта пайшло нам на карысьць.

В. Б.: Я памятаю, калі ўпершыню ўбачыла спэктакаль СТ — «Зону маўчаньня», — злавіла сябе на думцы, што мне было сорамна падчас спэктаклю плакаць і сьмяяцца. Потым я вярталася дамоў і сама сабе раўла. Я задалася пытаньнем, чаму я не магу плакаць, калі побач са мной сядзяць людзі? Паглядзела яшчэ некалькі спэктакляў і навучылася не саромецца сваіх эмоцыяў. А хтосьці, я ўпэўнена, плача пад падушку й думае, што так і трэба.

Я. Р.: Так, з аднаго боку, чалавек павінен сам працаваць над сабой. Але, зь іншага, соцыюм, выхаваньне таксама важныя. Напрыклад, мая дачка не зьяўляецца піянэркай, таму што сама ня хоча, і я ёй растлумачыла, што ня трэба. Але вось на заняткі прыходзіць піянэрважаты й кажа: «Цяпер мы будзем рабіць добрыя справы, а ты, Марта, адсядзь, таму што не піянэрка. Ты ня можаш рабіць добрыя справы». Я ёй спрабую ўсё растлумачыць, але зразумела, што дзіцяці цяжка.

Д. Т.: Пакуль ня зьнікне паноўны ўва ўсіх сфэрах «савок», нічога ня зьменіцца, і глядач будзе такі ж заціснуты. Згадайма першыя некалькі гадоў распаду Саюзу, калі людзі раптам адразу сталі думаць па-іншаму, загаварылі па-беларуску, культура паднялася, беларуская музыка гучала з радыёкропак. Зьнік «савок», і гэтую нішу вокамгненна заняло, умоўна кажучы, эўрапейскае мысьленьне. А потым «савок» вярнуўся — і ўсё зьнікла.

Чаму вы ў СТ?

С. С.: Па-першае, гэта магчымасьць для самарэалізацыі.

Ю. Ш.: Калі я сыходзіла з РТБД, у мяне была поўная агіда да сваёй прафэсіі. Але потым мяне ўзялі ў спэктакаль «Нью-Ёрк’79», і я адкрыла для сябе, што можа быць інакш. Цяпер я толькі спасьцігаю, як можна цікава працаваць у сваёй прафэсіі.

М. Ю.: Я была яшчэ студэнткай, калі ўбачыла «Псыхоз». Я памятаю, як мне стала ясна, што ўсё ўбачанае дагэтуль — поўнае глупства й што я хачу працаваць менавіта так. Усё склалася, і я патрапіла ў СТ. Вельмі важна, што Шчэрбань не дае артысту магчымасьці спыніцца, паўтарыцца ў ролі. Ты павінен увесь час выходзіць за кола сваіх магчымасьцяў, якое з кожным разам становіцца шырэйшым.

Калі ты жадаеш працаваць у СТ, павінен быць гатовы да сталага дыскамфорту. Але менавіта гэта дае ўпэўненасьць, што, пакуль ты ў гэтым тэатры, — ты ня спынісься ў сваім прафэсійным і пэрсанальным разьвіцьці.

А як вам працуецца ў гэтых «некамфортных» зонах? Ці ёсьць такія тэмы, якія, вы спадзяецеся, ня будуць закранутыя?

М. Ю.: Кожны новы спэктакаль — гэта выклік, у першую чаргу, сабе. Але, мне здаецца, усе спадзяюцца, што ня будуць распранацца. Я памятаю, як мы рэпэтавалі «Лічбы», і раптам Шчэрбань кажа, што вось, маўляў, я бачыў спэктакаль, там усе былі голыя, і гэта было так прыгожа. Мы ўжо разумеем, куды ён хіліць, і ўсярэдзіне ўсё сьціскаецца. Але, вядома, ты гэта пераступаеш. І як жа мы цешыліся, калі на другой рэпэтыцыі ён кажа: «Ну куды вы гэтую кветку кладзеце? Ну ў кішэнь!» І мы выдыхнулі: у нас ёсьць кішэнь!

Я. Р.: Нас, напэўна, гэта й аб’ядноўвае: сталая прага новага, жаданьне ісьці далей.

С. С.: Як сказаў Гаральд Пінтэр, пошукі праўды не спыняюцца ніколі. А як толькі яны спыняюцца, ты паміраеш.

На якую тэму вы б хацелі прыдумаць і сыграць спэктакаль?

П. Г.: Зараз мы зь Сяргеем працуем над спэктаклем паводле Бэкета «Ў чаканьні Гадо». Тэма, якую ўзьнімаем, — пражываньне дня.

Сяргей Квачанок: Героі чакаюць Гадо, таму што ў іх няма нічога іншага. Яны проста цягнуць сваё жыцьцё. А скончыць не адважваюцца, таму што — а раптам будзе сьвятло? Але нічога пры гэтым ня робяць, а толькі чакаюць. Мне здаецца, у нас у краіне тое ж самае: у людзей ёсьць праца, ім камфортна, быццам бы не падабаецца тое, што адбываецца, але яны чакаюць. Самі прымаць рашэньні, разьвівацца ня хочуць.

В. Б.: Я б хацела быць у спэктаклі, які распавядае й паказвае, чаму людзі розныя, калі сам-насам з сабой і калі хтосьці ёсьць побач.

Ю. Ш.: Мне цікава ўсё.

М. Ю.: Мне цікавыя чалавечыя ўзаемадачыненьні.

Д. Т.: Я б сыграў на тэму выбару, зьдзяйсьненьня ўчынку. Што лепш: спакойна й доўга жыць ці ярка ўспыхнуць і хутка загаснуць? Сыта й камфортна — ці ў нястачы, але вольна?

Я. Р.: Я б хацела пагаварыць пра здароўе чалавека. Гэта важна. Ёсьць людзі, якія жывуць бяз рук, бяз твару, і яны шчасьлівыя. А калі ў цябе ўсё ёсьць, але ты думаеш, што нешчасьлівы, — гэта глупства.

Кірыл Канстанцінаў: Можа, гэта прагучыць банальна, але я хацеў бы зрабіць спэктакаль пра каханьне. Мне здаецца, людзі дагэтуль ня ведаюць, што гэта такое. Гэтаксама, як і Віке, мне цікавая тэма натоўпу: як натоўп на мяне ўзьдзейнічае, і як я ўзьдзейнічаю на натоўп.

С. С.: Закранулі амаль усе важныя тэмы, таму я далучуся. І добра, што кожную зь іх, пакінуўшы зону «камфортнасьці», мы можам рэалізаваць.

Глядзець фотарэпартаж са спэктаклю «Родныя & Блізкія» у нашай ГАЛЕРЭІ

Фатаграфіі © Мікалая Халезіна, pARTisan, а таксама з архіву Ўладзімера Шчэрбаня.

Меркаваньні аўтараў не заўсёды супадаюць з пазыцыяй рэдакцыі. Калі вы заўважылі памылкі, калі ласка, пішыце нам.