© pARTisan #23’2012. Друкуецца фрагмэнтамі

Нутрыя, ці Малгажата Бухалік, на сёньняшні дзень зьяўляецца адной з самых актыўных пераклыдчыц беларускай літаратуры ў Польшчы. Менавіта ёй належаць пераклады кніг «Рыбін горад» Наталкі Бабінай, «Адам Клакоцкі і ягоныя цені» Ігара Бабкова, «Малая падарожная кніжка па Горадзе Сонца» Артура Клінава, апавяданьняў Віктара Марціновіча, Вальжыны Морт і іншых. У 2003 годзе Нутрыя атрымала прэмію часопісу «Literatura na Świecie» (галоўная ўзнагарода для перакладчыкаў у Польшчы), а перакладзеныя ёю кнігі Бабінай і Бабкова трапілі ў шорт-ліст літаратурнай прэміі «Angelus» (лепшая кніга Сярэдняй Эўропы). Некалькі гадоў таму Нутрыя прапанавала перакласьці на польскую мову гістарычныя раманы Ўладзімера Караткевіча «Дзікае паляваньне Караля Стаха» і «Хрыстос прызямліўся ў Гародні». Апошні ўжо зьявіўся ў польскіх кнігарнях.

Нутрыя, чаму так сталася, што менавіта беларуская літаратура прыцягнула тваю ўвагу?

М.Б.: Гэта адбылося выпадкова. Спачатку я вучылася на старажытнагрэцкай і лацінскай філялёгіі, але хутка зразумела, што з клясычнымі мовамі нічога асабліва цікавага зрабіць не атрымаецца, таму што гэтыя кнігі прачытаныя, перакладзеныя й пракамэнтаваныя сотні разоў. Якраз тады я захапілася філязофіяй Лява Шастова й вырашыла прачытаць яго ў арыгінале, а потым перавялася на расейскую філялёгію.

Пасьля выпадкова патрапіла ў майстэрню перакладчыкаў, так званы трансьляторый, куды прыяжджалі палякі, расейцы, украінцы й беларусы. Расейцаў і палякаў было мала, украінцы ўвесь час сьпявалі. Я пайшла да беларусаў, дзе пачула, як людзі спрачаюцца пра мову, адкрываюць значэньні словаў, уводзяць ва ўжытак забытыя словы.

Такім чынам, я ўбачыла, як на маіх вачах дзеялася беларуская мова, якая падалася мне ў гэтым пляне вельмі вітальнай і патэнцыйнай. У адрозьненьне, напрыклад, ад расейскай мовы з моцнай традыцыяй і досыць жорсткімі правіламі.

Для чалавека, які працуе з мовай, такая патэнцыя вельмі вабная. Праўда, нядаўна я даведалася, што польскія беларусісты, аказваецца, незадаволеныя тым, што беларускую літаратуру перакладае староньні чалавек, таму што, на іхны погляд, гэта павінен рабіць свой — рэпатрыянт, прадстаўнік нацыянальнай меншасьці. Але я рашуча супраць генэтыкі ў перакладах.

Якой павінна быць кніга, каб у цябе зьявілася жаданьне яе перакладаць?

М.Б.:  Гэта павінен быць проста добры раман. Насамрэч беларускай літаратуры як зьявы ў Польшчы не існуе. Як брэнд яе трэба стварыць з нуля. Вядома, беларуская літаратура шмат перакладалася, асабліва да 1990-х. Але ад гэтага амаль нічога не засталося.

Сёньня штогод на чытацкі рынак трапляе велізарная колькасьць кніг, таму трэба думаць пра тое, як зацікавіць чытачоў, абапірацца не на адзін раман, але на брэнд. І да гэтага трэба паставіцца ўважліва, таму што, калі будзе хоць адна памылка — маю на ўвазе, нецікавая кніга, — польскі чытач беларускай літаратуры ў рукі больш ня возьме.

Пасьля выданьня ў 2004 годзе першай анталёгіі беларускай прозы я доўга чакала сапраўднага раману, што мог бы стаць лякаматывам брэнду, г. зн. каб чытача зацікавіла не адна кніга, але беларуская літаратура як зьява. Напрыклад, для прасоўваньня ўкраінскай літаратуры такую ролю адыграў Юры Андруховіч. Ягоныя кнігі мелі посьпех, і ён пацягнуў за сабой ужо іншых аўтараў, якіх сталі чытаць. Такім чынам, зьявіўся брэнд украінскай літаратуры. Таму лепш выдаваць менш беларускіх кніг, але добрых, прынамсі, спачатку, каб не сапсаваць брэнд.

Што значыць у тваім разуменьні добрая кніга?

М.Б.:  Гэта вельмі індывідуальна. Мне трэба прачытаць кнігу, і толькі потым я магу сказаць. Прычым я імкнуся не чытаць рэцэнзіі раней, чым прачытаю кнігу. Зараз, напрыклад, мне вельмі хочацца перакласьці апошнюю кнігу Віктара Марціновіча, які першы свой раман напісаў па-расейску, другі — па-беларуску, зараз зьявіўся трэці. Пытаньне пра расейскамоўную беларускую літаратуру падаецца мне таксама істотным.

Мне крыўдна, што калі мы кажам пра беларускую літаратуру, то маем на ўвазе толькі беларускамоўную. Я бачу ў гэтым штамп, такі самы, як і тое, што, напрыклад, тыповы паляк — гэта каталік, таму што ён нарадзіўся ў каталіцкай сям’і. Чалавек не выбірае месца, дзе ён нарадзіўся.

Літаратура для мяне можа быць напісаная на любой мове. Я ня буду хваліць кнігу толькі таму, што яна на беларускай мове ці аўтар — генэтычны беларус. У першую чаргу для мяне важная якасьць літаратуры.

А якая кніга сёньня, на твой погляд, патрэбная масаваму чытачу?

М.Б.:  Гэта іншае пытаньне. Наогул, кніга пачынаецца ў той момант, калі чытач разгортвае яе й пачынае чытаць. Гэта ўсё легенды, што, маўляў, я пісьменьнік, таму што ў мяне гэтулькі напісаных кніг у стале, ці яны выдадзеныя, але ляжаць у выдавецтве. Зараз кнігу надрукаваць лёгка, а вось знайсьці чытача — праблема. Я доўга думала пра гэта, таму што, з аднаго боку, гэта камэрцыйны падыход да кнігі, але, зь іншага, інакш сёньня нельга.

Калі ня знойдзеш чытача, кніга зьнікне.

Гэта таксама рамантычная легенда, што літаратура несьмяротная. Насамрэч яна жыве нядоўга, і, калі кнігу не заўважаць адразу, яна зьнікне. Ёсьць, вядома, выпадкі, калі аўтара адкрывалі пасьля ягонай сьмерці. Але гэта, хутчэй, выключэньні, якія пацьвярджаюць правіла.

Таму, калі мы хочам, каб кнігу чыталі, скажам, у Польшчы, мы павінны абраць тых аўтараў, якія пасуюць менавіта гэтаму месцу, а таксама прадаць гэтую кнігу менавіта так, як чакаюць польскія чытачы. Напрыклад, такую працу я зрабіла з пазыцыянаваньнем кнігі Наталкі Бабінай. Мы прадалі яе як дэтэктыў і нон-фікшэн. Таксама я прапанавала выдавецтву залатымі літарамі напісаць на вокладцы: «Ta białoruska książka nie jest o Łukaszence».

Існуе стэрэатып, што беларускія кнігі, культура могуць быць толькі палітычнымі. Напрыклад, калі выйшла «Малая падарожная кніжка па Горадзе Сонца» Клінава, першыя рэцэнзіі былі пра тое, што гэта аўтар з краіны Лукашэнкі й г. д. Пры чым тут гэта? Вядома, гэта можа прыцягнуць пэўны тып людзей, якім хочацца пачытаць пра тое, што ёсьць такая краіна — Беларусь, там дыктатура й г. д. Але такі падыход мне падаецца няслушным і крыўдным, найперш для беларускіх аўтараў.

На мой погляд, знакам, лягатыпам сучаснай беларускай культуры ў Польшчы павінна быць ружовае крэселка Цэсьлера й Войчанкі, а не гісторыі пра рэжым і г. д.

У адным са сваіх інтэрвію на пытаньне пра тое, чаму ў беларускай літаратуры няма знакавых раманаў, ты адказала, што гісторыя беларускай літаратуры не вялікая, таму станаўленьне літаратурных формаў — раману, напрыклад, — толькі адбываецца.

М.Б.:  Калі я кажу пра станаўленьне ці ўзьнікненьне, маю на ўвазе найперш той факт, што ў Польшчы для шырокага чытача беларускай літаратуры не існуе. Польскія беларусісты крыўдзяцца: маўляў, у нас у бібліятэках стаіць велізарная колькасьць перакладзеных беларускіх кніг. Але гэтыя пакрытыя тоўстым пластом пылу кнігі не існуюць для чытача. Гэта раней можна было прымусіць людзей чытаць, таму што, калі не прачытаеш, будзеш не інтэлігентным чалавекам. Зараз гэта ўжо не працуе.

Але, вядома, было б дрэнна, калі б польскі чытач успрыняў беларускую літаратуру як новую зьяву, што ня мае традыцыі й гісторыі. Менавіта таму я прапанавала перакласьці Ўладзімера Караткевіча, бо я абсалютна ўпэўненая ў тым, што яго будуць чытаць. Караткевіч — гэта цьвёрдая скала.

Мне здаецца, што якраз у яго была падобная да маёй ідэя таго, як трэба ствараць беларускую літаратуру: пісаць кнігі розных жанраў, гістарычныя й негістарычныя, але галоўнае — каб людзі іх чыталі. Часам Караткевіч ахвяраваў дакладнасьцю падзеяў, стылем, але гэта таго каштавала. Калі я ўяўляю сабе, як чытаюць ягоныя кнігі, напрыклад, школьнікі, бачу іх не за партай у клясе, а зь ліхтарыкам пад коўдрай. Праўда, Караткевічу давялося і слана зацягнуць пад Гародню, і пачвараў увесьці ў свае гістарычныя аповесьці, на што не адважыўся наш Сянкевіч. Але Караткевіч дамогся таго, што яго чыталі.

І для мяне было вельмі незразумела, чаму беларусы такога пісьменьніка не змаглі прасунуць на заходні чытацкі рынак. Я ведаю, што ягонага «Хрыста…» пераклалі на чэскую мову, ёсьць два пераклады на расейскую, былі выдадзеныя расейскі, украінскі, нямецкі, ангельскі варыянты «Дзікага паляваньня…». Але гэтага мала. Зараз са мною зьвязалася выдавецтва з Галяндыі, якое плянуе выпускаць сэрыю твораў беларускай літаратуры на ангельскай мове й распаўсюджваць па англамоўных краінах: Вялікабрытаніі, ЗША, Аўстраліі. Першым вырашылі надрукаваць «Дзікае паляваньне…» Караткевіча.

У гэтым пляне, мне падаецца, Польшча для беларускай літаратуры — добрая трэніравальная пляцоўка. Польскі чытацкі рынак не вялікі ў параўнаньні з расейска- ці англамоўным, таму на нас можна вучыцца, як прадаваць кнігу й пазыцыянаваць сябе. Напрыклад, Караткевіча можна прадаць і як дэтэктыў, і нават як фэнтэзі.

Якая кніга сталася для цябе самай складанай?

М.Б.:  «Хрыстос…» Караткевіча, і справа ня ў тым, што трэба было падымаць гістарычныя архівы, каб спраўдзіць усё тое, што ён раскапаў. Кніга напісаная некалькімі стылямі, такі мікс стыляў. Гэта азначае, што трэба было ў польскай мове падабраць некалькі стыляў для стварэньня падобнага міксу, а потым зьмяшаць іх так, каб гэта выглядала натуральна. І рабіць гэта трэба было вельмі асьцярожна, таму што, калі парушыш балянс паміж стылямі, усё разваліцца.

Так у выніку й здарылася, калі польскія выдаўцы зьмянілі назву кнігі й надрукавалі тэкст са сваімі праўкамі, без маёй карэктуры. Кнігі я пакуль ня бачыла, але хацела б папярэдзіць: тое, што зараз выходзіць на рынак, — гэта ня мой пераклад. Гэта яскравы прыклад нахабнага парушэньня аўтарскіх правоў. І мяне тое турбуе ня толькі таму, што гэты выпадак тычыцца канкрэтна маёй працы. Так атрымалася, што перакладчыкі адначасова зьяўляюцца і амбасадарамі літаратуры, зь якой працуюць, і ейнымі прадаўцамі. Таму мне неабыякава, як польскі чытач успрыме Караткевіча.

На сёньняшні дзень я літагент беларускай літаратуры — у самым шырокім сэнсе гэтага слова. Спачатку мне гэта ня вельмі падабалася: такімі рэчамі, як станаўленьне брэнду, павінны займацца прафэсіяналы — крытыкі й выдаўцы. Але пакуль гэтага, на жаль, не адбываецца, таму займаюся сама, па-партызанску.  

Цалкам інтэрвію чытайце ў друкаваным нумары «pARTisan».

Фатаграфіі ©  Уладзімер Цэсьлер. Альбом «Ё Цэсьлер» Уладзімера Цэсьлера ў «Калекцыі пАРТызана». 

Меркаваньні аўтараў не заўсёды супадаюць з пазыцыяй рэдакцыі. Калі вы заўважылі памылкі, калі ласка, пішыце нам.

Пры перадрукоўцы артыкула выкарыстоўваньне аўтарскага візуальнага матэрыяла забароненае.