Друкуецца фрагмэнтамі. Цалкам чытайце ў «pARTisan» #20, юбілейным нумары, што рыхтуецца да выданьня.

Дыскусія адбылася 3 сьнежня 2012 году ў Галерэі «Ў».

Удзельнікі:

Валянцін Акудовіч — філёзаф, Вольга Гапеева — паэтка, лінгвістка, Артур Клінаў — мастак, літаратар, галоўны рэдактар «pARTisan», Андрэй Кудзіненка — кінарэжысэр, Сяргей Шабохін — мастак, куратар, рэдактар інтэрнэт-парталу «АртАктывіст», Вольга Шпарага — філёзаф, рэдактар інтэрнэт-парталу «Новая Эўропа». Мадэратар — Тацяна Арцімовіч.

Тацяна Арцімовіч: Сёлета альманах сучаснае беларускае культуры «pARTisan» сьвяткуе свой юбілей. Паўстаўшы 10 гадоў таму як альтэрнатыва афіцыйнаму мастацкаму дыскурсу, «pARTisan» на доўгія гады стаўся фактычна адзінай вольнай пляцоўкай для друкаванага мастацкага выказваньня. Сёньня сытуацыя ў арт-асяродку Беларусі зьмянілася: сучаснае мастацтва перастала быць альтэрнатыўным (яскравы прыклад — сёлетняя Трыенале сучаснага мастацтва, дзе актуальныя мастацкія практыкі натуральна — прынамсі гэта так артыкулявалася — упісаліся ў афіцыйны кантэкст).

Але перш чым зьвярнуцца да пытаньня актуальнасьці партызанскай стратэгіі, хацелася б закрануць тэму, зь якой, у прынцыпе, распачынаўся часопіс: што ёсьць сёньня канцэпцыяй (калі можна яе акрэсьліць) беларускага сучаснага арту (культуры)? Ці можна вызначыць, для каго беларускае актуальнае мастацтва ёсьць актуальным?

Валянцін Акудовіч: 10 гадоў таму ня толькі мне, але ўсім, каго заангажаваў «pARTisan», уяўлялася, што мы ведаем, чым ёсьць актуальнае мастацтва, дзеля чаго яно патрэбнае Беларусі, беларускай культуры й асабіста кожнаму з нас. А сёньня, шчыра скажу, я абсалютна не ўяўляю, што гэта такое.

Пры ўсёй шырыні палітры меркаваньняў наконт вызначэньня актуальнага як такога мне зусім незразумела, для каго яно актуальнае й ці актуальнае яно хаця б дзеля самога сябе?

Я б гэтую сытуацыю зьвязаў найперш з тым, што наш час, паводле тэарэтыкаў постмадэрну, — гэта час татальнае крызы ўсіх ідэалёгіяў — эстэтычных таксама.

Артур Клінаў: Я гляджу на сытуацыю больш аптымістычна. Актуальнае мастацтва сёньня — гэта тое мастацтва, якое вядзе свой інтэлектуальны пошук на мяжы сацыяльных праблемаў.

Так, вы маеце рацыю, сучасны сьвет імкліва зьмяняецца. Ён ставіць перад намі ўсё новыя й новыя пытаньні, дае нам усё новы й новы матэрыял для асэнсаваньня. Пакуль мастацтва будзе спрабаваць на гэтыя пытаньні адказаць, яно будзе заставацца актуальным.

Як толькі яно адыходзіць у сфэру чыстай формы, яно страчвае нэрв. Робіцца халоднай гульнёю ў пэрліны, важнай толькі для саміх мастакоў, замыкаецца на сабе, становіцца нецікавым для іншых, а значыцца — для гэтых іншых не актуальным.

Сяргей Шабохін: За апошнія 40 гадоў, на мой погляд, беларускае сучаснае выяўленчае мастацтва перажывала й перажывае шмат трансфармацыяў. Апошнія 10 гадоў мы назіраем такія тэндэнцыі, як інстытуцыялізацыя мастацтва, палітызацыя, зварот мастака да гледача, спроба працаваць зь іншымі сродкамі й формамі. У шырокім сэнсе гэта ўсё адна тэндэнцыя — пераход да глябалізацыі. У прынцыпе, беларускае мастацтва, на мой погляд, сталася часткаю гэтага працэсу — і гэта відавочна.

Андрэй Кудзіненка: У той час, калі «pARTisan» зьявіўся, мы сапраўды думалі, што ўсе знаходзяцца ў сваіх партызанскіх атрадах, але трэба аб’ядноўвацца, каб выступіць адзіным фронтам. Але адбылося нейкае «размыленьне» ўсяго. Я часта бываю ў журы розных кінафэстаў і магу канстатаваць: так, зараз вельмі лёгка зьняць фільм, але сыйшла нейкая аўтэнтыка, усе сталі касмапалітамі, сам панятак беларускасьці растварыўся. Што гэта такое? Магчыма, беларусам трэба заняцца пошукам нейкіх сваіх рэчаў, ствараць міталёгію пэўных месцаў, Палесься, напрыклад. Калісьці мы зрабілі фільм пра акупацыю, асэнсаваную з сучаснага пункту гледжаньня. Пасьля гэтага выходзіць фільм Лазьніцы, які да Беларусі наогул ня мае ніякага дачыненьня.

То бок Беларусь зрабілася нейкім агульным месцам. Нават мова ня сталася асаблівасьцю. Што такое наогул беларускае актуальнае?

Вольга Шпарага: Калі казаць пра канцэпцыю сучаснага беларускага мастацтва, я пачала б з таго, а ці ёсьць у сучаснага мастацтва наогул канцэпт? Прычым — і гэта сугучна з тым, што казалі іншыя экспэрты, — я на гэта гляджу пазытыўна й лічу, што задача сучаснага мастацтва — выходзіць за межы ўсіх канцэпцыяў. Па-філязофску кажучы, ягоная задача ў трансгрэсіі, у тым, каб лякальныя тэмы пераводзіць на глябальны ўзровень. Гэта могуць быць экалёгія, пошук эстэтычных сродкаў, артыкуляцыя ідэнтычнасьці — нацыянальнай, культурнай і г. д.

Мне здаецца, сучаснае мастацтва ні ў якім разе не прапануе, як бы нам гэтага ні хацелася, нейкі канцэпт нацыянальнай культуры. Сучаснае мастацтва — гэта такі маркер. 

Мастакі агаляюць нэрв сучаснасьці й маркіруюць падзеі й праблемы ня толькі для грамадзян сваёй краіны, але і для тых, хто жыве ў любым іншым месцы зямнога шару. І беларускія мастакі таксама спрабуюць гэта зрабіць, паказаць, што ў Беларусі «нэрвовая» сытуацыя, шмат важных тэмаў, якія могуць быць цікавымі ня толькі для нас.

Тацяна Арцімовіч: Але ці можна ўсё ж вызначыць пэўны «твар» гэтага мастацтва? Якія брэнды ці антыбрэнды, каштоўнасьці яно прэзэнтуе?

Валянцін Акудовіч: А сучасны брэнд швэдзкага альбо турэцкага мастацтва можна акрэсьліць? Калі ў клясычным мастацтве — у францускім імпрэсіянізьме, напрыклад — можна было гэта вызначыць, то зараз усё рассыпалася. Увесь сьвет культуры й мастацтва зьведзены да кантэнту ў інтэрнэце, і ніхто асабліва не прыглядаецца, дзе гэта зроблена — у Францыі, Нідэрляндах ці Беларусі.

Таму разважаць у тых катэгорыях, калі мастацтва прэзэнтавала нейкую нацыянальную культуру, цяпер ужо не выпадае. І гэта ня толькі нашая праблема. 

Хутчэй, як Вольга сказала, хтосьці намацаў нейкі «нэрв» і выявіў яго ў творчым акце, які хаця б на хвіліну захопіць глябальную прастору, таму што ў наступную хвіліну ўжо зьявіцца нешта іншае. Вось і ўвесь брэнд. А ўвогуле нам трэба грунтоўна перапісваць слоўнік. Тыя азначэньні й канатацыі, у якіх мы спрабуем ацаніць і зразумець праблемы сучаснай культуры, ужо мала да чаго прыдатныя.

Артур Клінаў: Ня думаю, што сёньня можна вызначыць нейкі агульны менавіта беларускі брэнд у сучасным мастацтве. Усе эўрапейскія народы ўжо даўно карыстаюцца адной моваю мастацтва — аднолькавымі формамі й сродкамі выказваньня. На адметнасьць мог бы ўплываць зьмест выказваньня. Але большасьць эўрапейскіх народаў хвалююць тыя ж самыя праблемы.

У гэтым сэнсе Беларусь — унікальная краіна. Яна магла б працаваць са сваім адметным зьместам, але чамусьці гэтай перавагаю не карыстаецца.

Андрэй Кудзіненка: Мне падаецца, што з часоў нашых партызанскіх атрадаў нічога так і не адбылося. Яскравых падзеяў, якія б патрапілі ў рэзананс з гледачом, няма. Галоўным чынам актуальнае мастацтва накіраванае на самога мастака, ягоных сяброў і, магчыма, яшчэ пару-тройку куратараў біенале. Гэта так і засталося такімі маленькімі лякальнымі партызанскімі выступамі.

Мы самі нашае грамадзтва ўяўляем аднамерным, і ў прынцыпе так нас уяўляюць паўсюль — апошняя дыктатура, і ўсё вакол гэтага круціцца. І мы ніяк з гэтага кантэксту ня вырвемся.

Праблема яшчэ ў тым, што няма дыялёгу, няма спрэчкі, няма пляцоўкі для гэтай спрэчкі. Дубавец штосьці сказаў, тут жа Строцаў штосьці зусім іншае выказаў, потым Глобус, раз — і ўсё заціхла. А патрэбныя гарачыя спрэчкі, дзе ніхто не выйграе й кожны застанецца пры сваім меркаваньні. «pARTisan» — гэта таксама маленькая пляцоўка, пра якую мала хто ведае й мала хто чытае. Ён таксама ня стаўся падзеяй.

Вольга Гапеева: А мне здаецца, што гэтая сытуацыя — калі няма публічнай прасторы — лёгка тлумачыцца. Напрыклад, Глобус пісаў пра тое, што адзін чалавек выдаў не свае вершы, а чужыя. У нармальнай краіне за такое чалавека ўжо б выключылі з Саюзу. У нас гэтага не адбылося, таму што тут публічная прастора працуе зусім ня так, як у заходніх краінах. У нас яна ня ёсьць такім месцам, куды мы можам выйсьці, штосьці зрабіць бачным — і ад гэтага будзе нейкі сэнс. Пляцоўкі ёсьць, але чамусьці функцыя публічнай прасторы ў нас не спрацоўвае. І вось пытаньне: чаму?

Тацяна Арцімовіч: Такім чынам, паспрабуем падвесьці рысу: ці застаецца партызанская стратэгія актуальнай для беларускай культуры, мастацтва, увогуле для Беларусі? Альбо час партызанаў сапраўды прамінуў?

Сяргей Шабохін: Я пісаў ужо ў адным сваім артыкуле, што «нулявыя» ўвогуле прайшлі пад сьцягам партызанскай стратэгіі, якая аказалася вельмі жыцьцяздольнай: часопіс «pARTisan», галерэя «Падземка», усе гэтыя кватэрныя выставы. Так, тады «pARTisan» аб’яднаў вельмі розныя сфэры, што было неабходна беларускай культуры на той момант. Ёсьць вядомая фатаграфічная сэрыя Ігара Цішына — «Лёгкі партызанскі рух», дзе партызаны не стралялі, а проста ляжалі на стале, хадзілі ў лазьню й г. д. 

І, на мой погляд, гэтая сэрыя, якая была створана да зьяўленьня часопісу, літаральна прадказала тое, што будзе зь беларускай культураю на працягу «нулявых», — такі ціхі спакойны партызанскі рух, пазбаўлены адкрытых баёў, супраціву.

І гэта, паўтаруся, аказалася жыцьцяздольным. Яно й зараз можа такім застацца, але пры наяўнасьці актыўнага супраціву: партызанская культура як апазыцыя афіцыйнай культуры й ейнаму засільлю. Але пакуль усё гэта ператварылася ў такую настальгію па вялікім мадэрнісцкім авангардным жэсьце. Зь іншага боку, магчыма, партызанская культура не застанецца жыцьцяздольнай, таму што ў самім панятку «партызан» закладзена тое, што ты спрабуеш дыстанцыявацца ад чагосьці іншага, спрабуеш сыйсьці, у прынцыпе ня можаш зьмяніць асновы.

Вольга Гапеева: Не адзін год вядуцца дыскусіі наконт беларускай ідэнтычнасьці. Нядаўна, правяраючы эсэ студэнтаў, я ўбачыла, што гэтае пытаньне хвалюе іх дасюль, і, спрабуючы вызначыцца, яны губляюцца. Прасьцей сказаць, кім мы ня ёсьць, чым кім мы ёсьць. І ў такой сыстэме, мне здаецца, стратэгія партызанства зьяўляецца самай што ні ёсьць лепшай. Мы павінны памятаць, што, ствараючы нейкі новы суб’ект (скажам, такі, які адрозьніваўся б ад таго, што ўжо існуе ў сучасным дыскурсе), мы тым самым прадукуем пэўныя нормы й правілы. Тут мы вяртаемся да думкі, якую я агучыла напачатку, што катэгорыя суб’екта не апісальная, а нормаўтваральная.

І дзе гарантыя, што, стварыўшы «новы» суб’ект, мы не пачнем узнаўляць шаблёны, якімі карыстаюцца дзяржава ці патрыярхат і г. д.?

Але гэта не азначае, што мы ня можам ці ня мусім працаваць з паняткам суб’екта. Мне падаецца, гэтая праца акурат і палягае ў тым, каб дэканструяваць. І партызаншчына — вельмі добрая стратэгія, каб «падрываць» у добрым сэнсе ці дэканструяваць тую ідэнтычнасьць, якая існуе цяпер.

Вольга Шпарага: Напярэдадні дыскусіі выйшаў ролік да 10-годзьдзя «pARTisan». Мы абмяркоўвалі, што ролік атрымаўся самаіранічны. І трэба аддаць належнае Артуру Клінаву за тое, што ён так асэнсоўвае «pARTisan». Такая функцыя самакрытыкі, самааналізу — новая, таму што пачынаўся «pARTisan» з чагосьці іншага. Калі Артур пісаў свой маніфэст, ідэя палягала ў тым, што «партызан» — гэта форма існаваньня беларускай культуры.

Сёньня ж перад намі ўжо іншая форма — форма самакрытыкі, якая сыгналізуе пра тое, што сама культура сталася больш разнастайнай, шматвымернай і адкрытай.

Андрэй Кудзіненка: Якія пэрспэктывы могуць быць у партызана? Ці калябарацыя, ці дэградацыя, ці перамога — а гэта немагчыма. А што ёсьць калябарацыя ці дэградацыя? Галоўнае працэс.

Фотарэпартаж з дыскусіі можна паглядзець у нашай ГАЛЕРЭІ.

Меркаваньні аўтараў не заўсёды супадаюць з пазыцыяй рэдакцыі. Калі вы заўважылі памылкі, калі ласка, пішыце нам.

Пры перадрукоўцы артыкулу выкарыстаньне аўтарскага візуальнага матэрыялу забароненае.