© pARTisan #22’2012. Публікуецца фрагмэнтамі. Цалкам артыкул можна прачытаць у друкаванай вэрсіі часопісу.

Адзін з найцікавейшых эўрапейскіх праектаў мэмарыялізацыі памяці пра Галакост быў створаны нямецкім мастаком Гюнтэрам Дэмнігам у 1993–1994 гадах. У гэтага мастака зьявілася ідэя «камянёў спатыкненьня» — невялікіх бэтонных кубоў, пакрытых зьверху латуньню, на якой былі выгравіраваныя імёны нацысцкіх ахвяраў. Гэтыя «камяні спатыкненьня» былі ўмантаваныя ў брук перад дамамі тых людзей, што загінулі. І тыя, што жывуць сёньня, шпацыруючы па горадзе, ідучы па сваіх справах, могуць зьвярнуць увагу на мінулае й падумаць пра яго.

Такім чынам, памяць, з аднаго боку, была ўбудаваная ў паўсядзённасьць, актуалізаваная, а з другога боку, яна атрымала індывідуальнае вымярэньне: мы ўзгадваем канкрэтных людзей, пазьбягаючы абстрактнага ўяўленьня пра трагедыю.

Калі ж зьвярнуцца да беларускага кантэксту, то становіцца відавочна, што ў нас нестае такіх ініцыятываў, і гаворка ідзе ня толькі пра памяць аб Галакосьце. Уся гісторыя габрэяў, што жылі ў Беларусі, хоць і зафіксаваная нейкім чынам, нават мэмарыялізаваная, і дагэтуль успрымаецца не як паўнапраўная частка агульнае беларускае гісторыі, а, хутчэй, як «абстрактная» гісторыя Іншых, пра якіх прынята ўзгадваць часам, але ня так ужо часта. Калі скарыстацца тэрмінам, узятым з псыхааналізу, дый надаць палемічную вастрыню пачатку артыкулу, то гаворка ідзе пра «выцясьненьне», пра пэўнае пазьбяганьне прагаворваньня «габрэйскае тэмы» ў публічнай прасторы, у сыстэме адукацыі, у іншых сфэрах.

Гэтая тэма ператварылася ў своеасаблівы «камень спатыкненьня» для беларускага грамадзтва. Як склалася гэткая сытуацыя?

Ад нацыі да постнацыянальнае рэальнасьці

Пасьля распаду СССР у 1991 годзе многія беларускія гісторыкі пераключыліся з «савецкае гісторыі» на напісаньне гісторыі беларусаў як асобнае нацыі. Слова «нацыя» сталася своеасаблівым фэтышам, «нацыянальнае будаўніцтва» пачалі ажыцьцяўляць ня толькі ў сучаснасьці, але і ў мінулым, перапісваючы ранейшыя гістарычныя наратывы й канструюючы вобраз нацыі, што існавала «заўсёды».

Праз 20 гадоў пасьля гэтых падзеяў, сёньня, погляды беларускіх гісторыкаў на праблематыку «нацыі» й «нацыянальнага будаўніцтва» сталі зьмяняцца, прычым ня толькі пад узьдзеяньнем запазычаных з вонкавага кантэксту тэарэтычных падыходаў да вывучэньня нацыяналізму, але і ў выніку сацыяльных, палітычных і іншых трансфармацыяў, што адбыліся ў самім беларускім грамадзтве. У прыватнасьці, «беларуская нацыя» ўспрымаецца сёньня, хутчэй, як «мадэрная зьява», як тое, што пачало набываць рысы рэальнасьці ў ХІХ стагодзьдзі, а не нашмат раней.

Вывучэньне «нацыянальнае гісторыі» прадугледжвае цяпер больш глыбокі аналіз працэсаў «фармаваньня нацыі», у тым ліку й з высьвятленьнем межаў выкарыстаньня канструктывісцкіх і іншых тэорый нацыяў і нацыяналізму ў беларускім кантэксьце. Калі гаварыць пра канкрэтныя публікацыі, у якіх адлюстраваныя гэтыя зьмены, то можна ўзгадаць «Гісторыю беларускага нацыяналізму» В. Булгакава, якая выклікала дыскусіі, «Этнічную гісторыю Беларусі ХІХ — пачатку ХХ ст.: у кантэксьце Цэнтральна-Ўсходняе Эўропы» П. Церашковіча, спробы асэнсаваньня досьведу праекту «Адраджэньне» 1990-х гадоў у працах В. Акудовіча й г. д. [1].

Пакуль усе гэтыя пытаньні абмяркоўваліся ўнутры краіны, за межамі Беларусі пачалі гаварыць пра «постнацыянальную рэальнасьць», у якой былыя катэгорыі аналізу праблемы перастаюць выконваць сваю эўрыстычную функцыю. Зьмена характару «нацыянальнае дзяржавы», працэсы эўрапейскай інтэграцыі, разьвіцьцё сацыяльнае тэорыі прадугледжваюць іншае бачаньне былых праблемаў. Варта таксама зьвярнуць увагу на тое, што постнацыянальная пэрспэктыва як спроба зрабіць наступны крок, адыходзячы ад звыклага мадэрнага дыскурсу нацыяналізму, агаліла адну вельмі важную для беларускага кантэксту праблему.

У пачатку 1990-х гадоў зварот да тэмаў «нацыі» й «нацыяналізму» быў зьвязаны з жаданьнем паскорыць працэс вонкавае дэкалянізацыі нашае краіны, якая літаральна вызвалялася ад свайго савецкага мінулага (у 1991 годзе, калі СССР прыпыніў існаваньне, абвясьцілі пра незалежнасьць Беларусі). Гэта прывяло й да пастаноўкі праблемы ўнутранае дэкалянізацыі, у межах якой пачалі абмяркоўваць, напрыклад, пытаньне «крэольскае ідэнтычнасьці» беларусаў, якая аб’яднала ў сабе, здавалася б, несумяшчальныя рэчы (савецкую ідэнтычнасьць, нацыянальную ідэнтычнасьць, якая толькі нараджалася, і г. д.), што было данінаю посткаляніяльным дасьледаваньням [2]. Але затым мы бачым відавочную стагнацыю працэсу ўнутранае дэкалянізацыі нашага грамадзтва.

Аўтарытарны рэжым, усталяваньне якога пачалося ў 1994 годзе, замарозіў палітычную эмансыпацыю грамадзтва, зрабіў немагчымай публічную артыкуляцыю інтарэсаў сацыяльных групаў. «Палітычнае» шмат у чым вызначыла й акадэмічную сытуацыю. У галіне гісторыі й вывучэньня праблемаў нацыі й нацыяналізму гэта адлюстравалася ў тым, што па-ранейшаму застаюцца «нябачнымі» ў сучаснасьці й у мінулым сацыяльныя й іншыя групы, увагу на якія можна было б зьвярнуць альбо хаця б зьмяніць спосабы іх рэпрэзэнтацыі. Мадэлі калектыўнае ідэнтычнасьці, якія сёньня канструююцца ў Беларусі, мала арыентаваныя на будучыню, у тым ліку й на «постнацыянальную», хутчэй, яны закліканыя легалізаваць права «ня быць сучаснымі», сьцьвярджаючы замкнёнасьць і гамагеннасьць мадэляў створаных «уяўных супольнасьцяў», фактычна ігнаруючы ўмоўных «Іншых» [3].

Адзін зь цікавых прыкладаў у зьвязку з вышэйсказаным — зьяўленьне мультфільму «Будзьма беларусамі: гісторыя Беларусі за 5 хвілін». Гэты мэдыйны прадукт рабіўся амаль акадэмічна (аналізаваліся зьвесткі сацыяльных апытаньняў, былі кансультацыі з гісторыкамі), і, як абвясьцілі ягоныя стваральнікі, задачаю было наступнае: «Праект мае на мэце зацікавіць беларускай гісторыяй і культурай шырокае кола людзей… менавіта гэтыя каштоўнасьці сёньня могуць аб’яднаць такіх розных беларусаў»[4].

Наколькі ўдалося паказаць у гэтым роліку «розных беларусаў»? У ім практычна няма жанчын, няма й прадстаўнікоў этнічных групаў, зьяўленьне якіх магло б якраз прадэманстраваць, напрыклад, «мультыкультуралізм» і памяркоўнасьць эпохі ВКЛ, пра якія гэтак шмат гаворыцца. І, вядома, няма габрэяў, якія жылі на тэрыторыі Беларусі болей за шэсьць стагодзьдзяў.

Наколькі гэта тыповы падыход? Калі прагледзець выдадзеную ў 2011 годзе калектыўную манаграфію вядомых беларускіх гісторыкаў А. Краўцэвіча, С. Токця й А. Смаленчука «Беларусы: нацыя Памежжа» [5], то можна ўбачыць, што там «памежны» характар беларускае гісторыі й культуры разглядаецца праз прызму ўзаемадачыненьняў паміж «Захадам» і «Ўсходам», паміж «праваслаўем» і «каталіцызмам», праз канфлікты паміж «польскасьцю», «расейскасьцю» й «беларускасьцю», але відавочная адсутнасьць аналізу культурных уплываў, якія не трапляюць у палітычныя актуаліі.

Напрыклад, габрэйскі складнік амаль выведзены за межы беларускае гісторыі. Дакладней, ён прысутнічае толькі там, дзе яго пэўна можна чакаць, — у разьдзелах, прысьвечаных памяці пра Другую сусьветную вайну, калі прыводзяцца ўрыўкі вусных інтэрвію, у якіх рэспандэнтаў запытвалі пра іх стаўленьне да забойства габрэяў падчас Галакосту[6]. Было б дзіўна, калі б і гэты матэрыял адсутнічаў, але мы тут відавочна сутыкаемся з тэндэнцыяй: габрэі зьяўляюцца «раптоўна», іх забойства пазбаўленае «гісторыі», альбо гэтая гісторыя сьціслая й зьвязаная выключна з «прыходам фашыстаў».

Праблему апісаньня гісторыі габрэяў у Беларусі варта разглядаць на канкрэтных прыкладах. Адзін зь іх — маштабны праект, рэалізаваны калектывам аўтараў з Інстытуту гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук РБ, — шэсьць тамоў «Гісторыі Беларусі» (першы том выйшаў у 2000 годзе, апошні — у 2011-м). Калі пагартаць усе шэсьць тамоў гэтага выданьня, то можна ўбачыць, што гісторыя габрэяў займае ня болей за пятнаццаць паўнавартасных старонак, напоўненых дастаткова аднастайнаю факталёгіяй. Габрэяў пераважна апісваюць як частку статыстыкі «этнічных меншасьцяў» альбо «дэмаграфічных працэсаў» ці як «рэлігійную супольнасьць», якая ня ўпісваецца ў межы праваслаўя й каталіцызму [7].

Вядома, можна спрачацца пра тое, у якой ступені гэткая колькасьць старонак рэлевантная таму, што адбывалася ў рэальнасьці, але сутнасьць праблемы палягае ня ў колькасным паказчыку, які заўсёды можна зьмяніць, а ў тых падыходах, што дамінуюць пры аналізе праблематыкі, зьвязанай з гісторыяй габрэяў у Беларусі.

На нашую думку, сёньняшнія ўяўленьні пра тое, што такое «нацыянальная гісторыя», патрабуюць перагляду.

Постнацыянальная пэрспэктыва азначае, па сутнасьці, што мы мусім працягваць размову пра нацыю, нацыянальную ідэнтычнасьць, памяць і гісторыю ня ў тым выглядзе, як гэта прынята сёньня (толькі з пункту гледжаньня ўнутраных праблемаў, лякальнае, беларускае пэрспэктывы), а разьмяшчаючы нашыя праблемы ў нашмат больш шырокі (у прыватнасьці, эўрапейскі) кантэкст.

Таксама гэта азначае, што мы маем сёньня справу з новымі спосабамі канструяваньня калектыўнае ідэнтычнасьці, якія прадугледжваюць адкрытасьць і дыялёг па розных напрамках. Частка гэткага дыялёгу — пераапісаньне гісторыі габрэяў, што жылі ў Беларусі, з пункту гледжаньня тэзы пра агульнасьць гісторыі ўсіх, чые жыцьцё й лёс былі зьвязаныя зь лёсам краіны. Ці можна гэта зрабіць? Для адказу на гэтае пытаньне неабходна з большаю ўвагай падыйсьці да зьместу вышэйзгаданых шасьці тамоў «Гісторыі Беларусі».

<…>

Мадэрны нацыянальны праект і габрэі 

У ХІХ стагодзьдзі, згодна з чацьвертым томам «Гісторыі Беларусі», адзін з істотных фактараў становішча габрэяў у Расейскай імпэрыі й у тым ліку на беларускіх землях — фармаваньне мяжы аселасьці, забарона на пражываньне габрэяў па-за гарадамі й мястэчкамі. Колькасьць габрэяў на тэрыторыі беларускіх земляў, як абазначаюць аўтары выданьня, да 1897 году (год перапісу насельніцтва) склала 1 202 000 чалавек (гэта 53% ад усяго гарадзкога насельніцтва й, напрыклад, 84,5 % сярод купцоў). Расповед пра мяжу аселасьці звычайна мае на ўвазе акцэнт на праявах дыскрымінацыі й абмежаваньняў з боку «царскае ўлады», але скрайне важна паказаць, што сытуацыя зусім не вычэрпвалася толькі яе вузка трактаванымі палітычнымі аспэктамі, хаця й гэта істотна.

<…>

Якраз гісторыю мяжы аселасьці было б цікава апісаць ня толькі з вонкавае пэрспэктывы, але і зьсярэдзіны, як гісторыю засваеньня габрэйскім насельніцтвам уласнае ідэнтыфікацыі й упісанасьці / неўпісанасьці ў сацыяльную структуру Расейскае імпэрыі. Гэта дазволіла б зразумець вельмі шмат, у тым ліку й удзел габрэйскага насельніцтва напрыканцы ХІХ стагодзьдзя ў рознага кшталту пратэстах, у рэвалюцыйным руху, у працэсе якога пазьней (хоць гэта было й невідавочна напачатку), у 1917 годзе, прыйшлі да ўлады бальшавікі. Зьмяшчэньне ўдзелу габрэяў у пратэставым руху ў больш унівэрсальны кантэкст (зьяўленьне сацыяльнага пратэсту было ўласьцівае многім краінам Эўропы ў ХІХ стагодзьдзі) дапамагло б пазбыцца побытавых уяўленьняў пра «габрэйскую змову» й іншых падобных рэчаў.

Габрэі адыгралі велізарную ролю ў разьвіцьці гарадзкое культуры Беларусі ў ХІХ стагодзьдзі. Але чаму пра гэта практычна нічога не напісана ў чацьвертым томе «Гісторыі Беларусі»? Адзін з адказаў зьвязаны з тым, што якраз у гэты пэрыяд (другая палова ХІХ — пачатак ХХ стагодзьдзя) паступова афармляюцца контуры беларускага нацыянальнага праекту. Для аўтараў выданьня ў зьвязку з гэтым актуальнаю ёсьць праблема нацыянальнае суб’ектнасьці беларусаў, наяўнасьці ў іх магчымасьцяў і рэсурсаў для «нацыябудаўніцтва» ў гэты пэрыяд. У гэтым сэнсе той факт, што большасьць беларусаў пражывалі ў сельскай мясцовасьці, робіць «габрэйскі» горад і габрэяў зноўку Іншымі, чужымі ў дачыненьні да працэсу беларускага «нацыябудаўніцтва».

Але найцікавейшае палягае ў тым, што якраз можна зьвязаць усе гэтыя быццам бы неперасякальныя факты й паставіць пытаньні іначай:

«Як беларусы выбудоўвалі сваю ідэнтычнасьць, сваю суб’ектнасьць, азіраючыся на габрэяў? Як габрэі ўдзельнічалі ў гэтым працэсе?»

І адказаць на гэтыя пытаньні можна не нэгатыўна — маўляў, габрэям гэта было нецікава (зноў жа робячы субстанцыянальныя абагульненьні) — а акадэмічна й творча, паказваючы, як вырашалася праблема самаідэнтыфікацыі габрэяў і беларусаў у паўсядзённасьці й на ўзроўні іншых практык, што дазволіць, на наш погляд, выявіць новыя вымярэньні суб’ектнасьці. Калі, вядома, ня зводзіць яе толькі да праблемы «нацыянальнага актывізму» ў канцы ХІХ — пачатку ХХ стагодзьдзя як адзінае формы актыўнасьці таго часу.

І, зразумела, варта прааналізаваць афармленьне ў беларускім кантэксьце новага, «мадэрнага», антысэмітызму, палітычныя й «тэарэтычныя» аспэкты якога пазьней прадвызначылі ня толькі Катастрофу беларускіх габрэяў у гады Другое сусьветнае вайны, але і некаторыя рысы савецкае нацыянальнае палітыкі, сытуацыі да й пасьля гэтае вайны. 

Савецкія габрэі й постсавецкая сытуацыя «разьвітаньня з габрэямі» 

У пятым і шостым тамах «Гісторыі Беларусі» апісваецца гісторыя габрэяў у савецкі й постсавецкі пэрыяды, у тым ліку й трагічныя падзеі Другое сусьветнае вайны. У пятым томе, напрыклад, у разьдзелах пра Другую сусьветную вайну няма слова «Галакост». Як мінімум гэта тлумачыцца ня надта актыўным жаданьнем шэрагу гісторыкаў працаваць з паняткамі й вызначэньнямі, якія прыходзілі з вонкавага кантэксту з 1990-х гадоў і пачалі парушаць звыклы наратыў пра вайну, створаны яшчэ ў савецкую эпоху. Але калі зьвярнуць увагу на тое, што ў гістарыяграфічным аглядзе ў пачатку пятага тому няма ніякіх згадак пра дасьледаваньні беларускіх гісторыкаў, што вывучаюць праблематыку Галакосту, то становіцца зразумелаю відавочная ангажаванасьць аўтараў выданьня [8].

Яшчэ адзін аспэкт праблемы зьвязаны з тым, што генацыд габрэяў і Галакост распачалі вывучаць грунтоўна, з выкарыстаньнем новых падыходаў толькі ў 1990-я гады, і гэта сталася важнаю падзеяй, якая адлюстравала грамадзкія зьмены ў Беларусі. Але ўвага толькі да гэтай праблематыкі, адсутнасьць гістарыяграфічнае традыцыі, якая сыстэмна й міждысцыплінарна апісвае гісторыю габрэяў у Беларусі да Галакосту, робіць вывучэньне Катастрофы «рэччу ў сабе», фармуе стэрэатыпы ў масавай сьвядомасьці. Відавочна таксама й тое, што пры наяўнасьці працаў беларускіх дасьледчыкаў, прысьвечаных гісторыі габрэяў, гэтыя тэмы мала выводзяцца ў публічную прастору, парушаная камунікацыя паміж грамадзтвам і акадэмічнай супольнасьцю.

Мы ня так ужо й шмат можам прачытаць у пятым томе «Гісторыі Беларусі» пра гісторыю габрэяў у міжваенны пэрыяд у Беларусі, пра іхны ўдзел у працэсе «сацыялістычнага будаўніцтва». Трохі болей, ужо ў шостым томе, гаворыцца пра тое, што Катастрофа беларускіх габрэяў у гады Другой сусьветнай вайны й рэзкае скарачэньне іхнае колькасьці прывялі да рознага кшталту наступстваў. Адно зь іх — зьмена характару гарадзкое культуры Беларусі — дагэтуль мала апісанае ў беларускім кантэксьце. Гэта ж тычыцца палітычных і іншых аспэктаў становішча габрэяў пасьля Другое сусьветнае вайны ў Беларусі. Аўтары выданьня, праўда, у шостым томе даволі падрабязна пішуць пра кампанію дзяржаўнага антысэмітызму, разьвязаную напрыканцы сталінскае эпохі, але ўвесь папярэдні зьмест пяці тамоў ніяк не тлумачыць тое, што такое «антысэмітызм», чаму ён зьявіўся й чаму мы сутыкаемся з гэтаю зьявай у савецкім кантэксьце.

Асыміляцыя габрэяў пасьля Другой сусьветнай вайны, страта імі шэрагу культурных асаблівасьцяў разглядаюцца, хутчэй, зноўку як працэс, які адбываўся зь імі як з асобнаю групай, хоць і разьмяшчаецца ў больш шырокі кантэкст савецкае нацыянальнае палітыкі, якая закранула ўсе этнічныя групы ў БССР. У шостым томе, напрыклад, згадваецца фэномэн габрэйскае эміграцыі з БССР (і з СССР) у 1970-я гады, але гэтая зьява разглядаецца як пэрыфэрыйная ў дачыненьні да таго, што адбывалася ў савецкім грамадзтве, вылучаецца з агульнага кантэксту сацыяльных, палітычных і іншых праблемаў.

У выніку, калі аўтары шостага тому «Гісторыі Беларусі» апісваюць сытуацыю пасьля 1991 году, ім ужо практычна няма чаго сказаць пра габрэяў у беларускай гісторыі:

яны зьехалі, а ўсё, што трэба было зазначыць у гэтым выпадку, ужо зазначана, у даволі спэцыфічнай форме, з габрэямі ўжо разьвіталіся, гэта неактуальна для сёньняшняй Беларусі.

Актуалізацыя памяці дзеля сучаснасьці й будучыні 

Такім чынам, мы бачым, што постнацыянальная пэрспэктыва мае на ўвазе пераасэнсаваньне ў беларускім кантэксьце цэлага комплексу праблемаў: этнічнасьці, канструяваньня ідэнтычнасьці, функцыянаваньня сацыяльнае структуры й аналізу ўладных узаемадачыненьняў і г. д. Звыклыя спосабы апісаньня «нацыянальнае гісторыі» амаль вычарпалі сябе, і яны, самае галоўнае, перашкаджаюць бачыць саміх беларусаў іначай, не гаворачы ўжо пра ўсялякіх «Іншых».

Навошта нам сёньня ў Беларусі ўзгадваць пра габрэяў, рабіць іх часткаю ўжо цяперашняе «паўсядзённасьці» й спрабаваць у адпаведнасьці з назовам гэтага артыкулу шукаць ім «месца» ў беларускай гісторыі? У габрэяў ужо даўно ёсьць такое месца, але пашыраныя сёньня ў Беларусі ўяўленьні пра «нацыянальную гісторыю» не дазваляюць нам заўважыць гэтую відавочнасьць.

І, самае галоўнае, стварыць гэткі гістарычны наратыў, у якім габрэі не выступалі б усяго толькі Іншымі, на фоне якіх зручна канструяваць нацыянальную ідэнтычнасьць нашае «асноўнае» этнічнае групы.

Сёньняшнія стэрэатыпы пра габрэяў, жахлівыя камэнтары на інтэрнэт-форумах кшталту таго, што габрэі занадта заклапочаныя «сваім» Галакостам, амнэзія ў дачыненьні да ролі габрэяў у гісторыі й культуры — усё гэта сьведчыць пра неабходнасьць перагляду сфармаваных у беларускім кантэксьце практыкаў працы з памяцьцю й гісторыяй. «Адсутнасьць» габрэяў у гістарычных наратывах у Беларусі (у тым ліку й літаральная адсутнасьць — у краіне) усяго толькі азначае наяўнасьць праблемаў у тых, хто застаўся, але так і ня здолеў пераасэнсаваць папярэдні досьвед.

Магчыма, было б добра пачаць са зьяўленьня «камянёў спатыкненьня» ў многіх беларускіх гарадах і былых «мястэчках».

Аляксей Братачкін. Пераклад з расейскай мовы.

Фатаграфіі © група «Revision»; дыск «Bel Art» (мэдыйны каталёг працаў беларускіх сучасных мастакоў).

Меркаваньні аўтараў не заўсёды супадаюць з пазыцыяй рэдакцыі. Калі вы заўважылі памылкі, калі ласка, пішыце нам.

Пры перадрукоўцы артыкулу выкарыстаньне аўтарскага візуальнага матэрыялу забароненае.

[1] Булгаков В. История белорусского национализма. — Вильнюс: Ин-т белоруссистики, 2006. — 331 с.; Терешкович П. В. Этническая история Беларуси XIX — начала XX в.: в контексте Центрально-Восточной Европы. — Минск: БГУ, 2004. — 223 с.; Акудовіч В. Код адсутнасці (асновы беларускай ментальнасці). — Мінск: Логвінаў, 2007. Акрамя гэтых працаў неабходна ўзгадаць калектыўную манаграфію, у якой прапанаваны агляд праблематыкі нацыі й нацыябудаўніцтва ў беларускім кантэксьце: На шляху станаўлення беларускай нацыі: гістарыяграфічныя здабыткі і праблемы / В. В. Яноўская і інш.; навук. рэд. В. В. Яноўская; НАН Беларусі, Ін-т гісторыі. — Мінск: Бел. навука, 2011. — 311 с.