Архіў! pARTisan #03’2004

Гэта будзе больш турыстычная, чым філязофская гутарка. Напачатку я б хацеў вам крыху патлумачыць ідэі Жака Дэрыда аб прывідах, як яны выкладзеныя ў ягонай кнізе «Прывіды Маркса», і чаму я знаходжу ў ёй плённае гледзішча, каб сузіраць менскую архітэктуру. У гэтай кнізе, створанай у 1993 годзе, Дэрыда чытае Маркса разам з п’есай Шэксьпіра «Гамлет» і засяроджваецца на пытаньні прывідаў [1]. Навошта пісаць пра такую спрэчную камбінацыю і ці трэба выконваць гэткае абстрактнае постмадэрнісцкае практыкаваньне? Можа, і ня трэба.

А мне падаецца, ён піша так з дзьвюх асноўных прычынаў. Па-першае, што рабіць з Марксам пасьля распаду СССР; можа, ён яшчэ нам спатрэбіцца, каб супрацьстаяць гегемоніі сусьветнай эканамічнай сыстэмы, але ў такім разе як ставіцца да сьмяротных наступстваў ягоных тэорыяў? Па-другое, тэма прывідаў, на думку Дэрыда, грае адметную ролю ў мысьленьні чалавека; сувязь гэтай тэмы з Марксам змушае задумацца пра тое, як філязофія Дэрыда дачыняецца з палітычнымі дзеяньнямі; інакш кажучы, думаць, чаму яны не пусты спэктакль.

Прыгадаем яшчэ раз стан Гамлета: ‘Something is rotten in the state of Belarus / Denmark’ (Гніль завялася ў дацкім каралеўстве [2]). Так гаворыць Марцэл на пачатку «Гамлета». Ён здагадваецца: нешта ў краіне ня так, калі па ёй гуляюць прывіды. Прывід – гэта фантом былога караля, галавы дзяржавы, бацькі Гамлета. Ён бадзяецца ўначы з-за свайго «нялюдзкага й подлага забойства» (‘his foul and most unnatural murder’). Ня будзем забываць, калі думаем пра нашыя сучасныя прывіды, што гэтае забойства было ўчыненае праз улітую ў вушы атруту; магчыма, Шэксьпір ужо добра разумеў патэнцыял фізычнага гвалту прапаганды [3].

Рэакцыя на прывід – страх. Народ адчувае сябе бездапаможным перад прывідам, і таму вартавыя зьвяртаюцца па дапамогу да Гарацыё: «Гарацыё, ты – вучоны, гавары» (‘Speak to it, Horatio. Thou art a scholar’). Трэба, аднак, памятаць, што калі мы хочам лепш зразумець нашых прывідаў, то прост быць вучоным недастаткова; Гарацыё ня здолеў паразумецца з прывідам, гэта ўдалося толькі Гамлету.

Гісторыя Гамлета – гэта асабістая, эмацыйная гісторыя, поўная цьмяных момантаў, няпэўнасьці й страху. «Мая душа, ты прадчувала ўсё» (‘O my prophetic soul’), – кажа Гамлет на бацькаў расповед пра забойства. Ці гаворыць прывід голасам аб’ектыўнай праўды альбо ён існуе прост як фантастычная відзежа, намаляваная псыхалягічнымі пакутамі асобы? Сам прывід не паводзіцца як ахвяра. Ён лічыць, што абавязак Гамлета – гэта помста: Гамлет і ўсе ягоныя сябры мусяць паабяцаць («Прысягу!» – некалькі разоў вымагае голас з-за сцэны), што яны будуць маўчаць пра пачутае й убачанае. Дачыненьні з прывідам – гэта рэч, не падуладная розуму. Але сустрэча зь ім застаецца незабыўнай. («Помні пра мяне», – апошнія словы забітага караля-бацькі да Гамлета).

Маркс таксама, як Гамлет, адчуваў, што «век вывіхнуўся». Дэрыда запрашае нас яшчэ раз прачытаць знакамітыя першыя радкі «Камуністычнага маніфэсту»: «Прывід камунізму ходзіць па Эўропе». (Роля прывідаў у мысьленьні Маркса – вось чым пераймаецца Дэрыда.) То бок, калі ў пачатку «Камуністычнага маніфэсту» Маркс скардзіцца на змову паміж царквою й капіталістамі супраць прывідаў камунізму, то ён зусім не ў захапленьні ад тых прывідаў.

Чалавек спасьцігае сябе праз вытворчасьць, на думку Маркса, менавіта таму, што вытворчасьць дазваляе яму ўспрыняць сябе як жывую істоту з плоці й крыві, інакш кажучы, без прывідаў. Жаданьне разбурыць прывіды жыве ў Маркса нават тады, калі ён будуе сваю філязофію. Уся тэорыя абмену грунтуецца на тым, што менавая вартасьць зьяўляецца пустым фантомам спажывецкай вартасьці (апошняя таксама ня мае канкрэтнага зьместу).

Кніга Дэрыда можа быць актуальнай зь дзьвюх прычынаў. Па-першае, на Захадзе яшчэ існуе кааліцыя паміж царквою й капіталістамі, якія ганарацца, што цяпер канчаткова могуць пахаваць прывід камунізму (між іншага Дэрыда прыгадвае ролю Рымскага папы падчас заняпаду камунізму ў Польшчы й Фрэнсыса Фукуяму, які вястуе канец гісторыі, быццам не заўважаючы, што паўтарае жэст Маркса, а для гісторыі ўжо прадказаны іншы канец). Ці можам мы яго хаваць, калі ня ведаем, што гэта за прывід? Па-другое, на думку Дэрыда, кожнай падзеі ўласьцівая адкрытасьць для бясконцага абмену.

І вось мы сутыкаемся з прывідам Маркса.

***

У гэтай прадмове я хацеў адцеміць думкі, што дзякуючы чытаньню Дэрыда нарадзіліся ў мяне на працягу двухмесяцовых шпацыраў па менскіх вуліцах. Спадзяюся, гэтыя візуальныя ўражаньні будуць для вас цікавыя й карысныя. Мой погляд – погляд чужынца, такі сабе погляд дзіцяці, чалавека, які не разумее тое, што бачыць, і, як Марцэл, яшчэ адчувае страх перад архітэктурнымі прывідамі. Я хачу гаварыць пра функцыі архітэктуры й скульптуры ў аўтаміталягізацыі камуністычнай дзяржавы, пра наступствы іх узьдзеяньня й іхні статус тут і цяпер, у Менску, празь дзесяць гадоў пасьля распаду былога СССР і амаль празь дзесяць гадоў пасьля таго, як Дэрыда напісаў «Прывідаў Маркса».

У Менску нас усё яшчэ атачаюць прывіды. Я пэўны, што Дэрыда нават не ўяўляў сабе такі парадаксальны прывід, як гэты.

На плошчы, што завецца плошчай Незалежнасьці, перад Домам Ураду стаіць помнік былому каралю, чалавеку, які ўвасабляе рэжым, дзяржаву й ідэі, насуперак якім краіна зараз сьцьвярджае сваю незалежнасьць.

Падобны болей да Макбэта, чым да Гамлета, ён стаіць у цэнтры плошчы, і на ім засяроджваецца калектыўны погляд. Але ён не глядзіць на нас: адвярнуўся й пазірае ўдалеч, быццам сьпяшаецца туды рушыць. Гэта вобраз уладараньня й абяцаньня: пэўна, калі скульптура адлівалася, час ужо быў вывіхнуты. Відавочна, што камуністычная іканаграфія выконвае рэлігійную ролю, абяцае рай, але бяз Бога (Бэньямін адзначае «пусты мэсіянізм камунізму»).

Такі помнік старажытнай гісторыі, магчыма, вам менш вядомы: гэта прыбіральня ў маёй кватэры. Я пазнаёмлю вас зь ёю як з прыкладам іншых менш прыемных месцаў, куды збаяўся прынесьці фотаапарат і дзе заўсёды ў сябе пытаўся, чаму савецкія прыбіральні такія кепскія; ці магчыма, што туалетная папера была й працягвае ўспрымацца як прадмет раскошы? Існуе меркаваньне, што гэтак спрабавалі зьнішчыць асобу.

Але я пытаўся ў сябе: калі такая акалічнасьць, як кепскае функцыянаваньне прыбіральняў, нагадвае чалавеку нават у самы інтымны момант, што ён зьвязаны праз свае самыя штодзённыя патрэбы з грамадзкімі структурамі (калі ты думаеш пра Леніна ў прыбіральні), ці не значыць гэта, што мяжа паміж сацыяльнай і асабістай прасторай стала цяжка вызначальнай? 

Зноў выйдзем на вуліцу, але памятайма пра прыбіральню. На праспэкце нас сустракаюць калёны псэўдаклясыцызму. Аграмадныя клясычныя знакі імпэрыі, але тут нават меней зьместу, чым тады, калі гэты стыль выкарыстоўвалі дзьвесьце гадоў таму, каб сьцьвердзіць імпэрскія амбіцыі ў Парыжы. Меней шчырасьці: параўнайце грандыёзны фасад Акадэміі Навук зь яе дворышчам, адкуль Акадэмія неверагодна падобная да таннага гатэлю. Альбо зазірніце ў двары на плошчы Перамогі. Формы будынкаў настолькі пустыя, што такая архітэктура магла б называцца прывідным клясыцызмам. Мне нават страшна думаць аб прычынах, якія прывялі да стварэньня гэтых прыгожых узораў, бо яны стаяць і за сьмерцю тысячаў людзей у ГУЛАГах.

Згадваецца Набокаў: у абсалютна іншым кантэксьце, у пачатку «Лаліты», ён піша, што толькі сапраўдны вычварэнец ведае, чаго каштуе стыль.

Параўноўваючы клясычныя мадэлі з палацам Рэспублікі, чарговы раз адчуваеш: зноў нешта ня так у гэтым нэамадэрнізьме з часам. Тут, як і ўсюды на праспэкце, я сутыкаюся з аграмаднай прасторай і адчуваю сябе маленькім і дробным. Я азіраюся наўкола на гэтых вялізных пляцах і думаю пра штурханіну ў трамваях, дзе адсутнічае асабістая прастора, гэтым разам таму, што занадта мала месца. Доказам маё паліто: я прыехаў у Менск у паліто свайго дзядулі (мой уласны прывід) з трыма гузікамі, зараз застаўся толькі адзін. Як тут ня думаць, што там, дзе не прадугледжана фізычная прастора для асобы, таксама цяжка знайсьці сабе месца для псыхалягічнай рэляксацыі.

Стомлены барацьбою супраць пачуцьця безабароннасьці, я вырашаю пакінуць праспэкт, але маё ўражаньне толькі мацнее. Вар’яцкіх памераў аркі. Аграмадныя ўваходы. Уваход у школу большы за ўвесь будынак. Ня менш абсурдныя вокны ў шапіках. Калі маеш нешта купіць, табе трэба прыніжана сагнуцца перад прадаўцом. Дзесьці існуюць улада й веліч, толькі вам да іх не дацягнуцца.

Вось яна, ілюзія ўлады – улада як прывід, адчуваеш яе, але ня бачыш.

Камуністычнае грамадзтва было ня толькі грамадзтвам дысцыпліны, ня менш яно трымалася на абяцаньні. Зірніце на дзіўны дэвіз на плошчы Перамогі: «Подвиг народа бессмертен». Сярод прывідаў апынуўся й народ, што працягне жыць пасьля скону. Але рай бязь сьмерці стане ня проста месцам, дзе будзе жыць народ – яго ўвасабляе акурат сам народ праз свой несьмяротны подзьвіг. Варта падумаць над гэтым заклікам.

Я ўпэўнены, што Дэрыда пагадзіўся: ён лічыць, што кожная падзея, кожны подзьвіг – несьмяротныя, у тым сэнсе, што яны ніколі ня могуць быць завершаныя й заўсёды застаюцца адкрытым для іншых інтэрпрэтацый і наступстваў. Нават гэтая адкрытасьць да будучыні, гэтая несьмяротнасьць, зьяўляецца спосабам, які робіць подзьвігі магчымымі.

Значэньне ж народа можа спараджаць некаторыя пытаньні: што такое народ, напрыклад, для мяне, ангельца, які вывучаў францускую й зараз знаходзіцца ў Менску, акрамя таго, што я пастаянна, несьмяротна ўчыняю свае дзеяньні альбо подзьвігі? І што такое народ для вас у Беларусі, краіне, якая толькі што зноў нарадзілася ў сьвеце, дзе зьнікаюць межы? Нядаўна я заўважыў візуальнае падабенства паміж лёзунгамі й сучаснаю рэклямаю й збаяўся будучыні. Сувязь паміж прапагандаю камуністычнай сыстэмы й капіталістычнай рэклямаю можа быць цікавым пытаньнем.

На сьценах менскіх дамоў вельмі часта сустракаецца мазаіка з прыроднымі матывамі. Нябачна яна касуе мяжу паміж гарадзкой і вясковай, агульнай і асабістай прастораю. Дарэчы, у дзьвюх менскіх кватэрах, якія мне давялося наймаць, на шпалерах былі таксама «выявы прыроды». Савецкі сон аб паяднаньні прыроды й тэхналёгіі здаецца асабліва непрыемным цяпер, пасьля Чарнобылю. Міт гармоніі з прыродаю намаляваны на сьценах, але ці адпавядаюць яму наступствы ўплыву тэхналёгіяў на прыроду?

Мазаіка на пляцформе мэтро «Кастрычніцкая» ўвасабляе камуністычную іканаграфію: праца дзеля прагрэсу й асваеньня космасу абяцае ператварэньне неба ў грамадзкую тэрыторыю. Аднак наколькі дзіўна глядзець цяпер на візуальныя наступствы гэтай мінулай будучыні; як ставіцца сёньня да яе аптымізму?

Менск – гэта горад, у якім вёска дэманструе сябе безь якой-любя сьціпласьці й падкрэсьлівае разрывы ўрбанізацыі.

Ніколі ў жыцьці я ня бачыў столькі трактароў у сталіцы (мне як сыну фэрмэра гэта сымпатычна). Не адыходзячы далёка ад цэнтру, ты можаш патрапіць у вясковы ляндшафт. У дворыках, не прыватнай і не грамадзкай прасторы, яшчэ кіруюць вясковыя звычкі: сядзяць-размаўляюць бабулькі, маладыя гуляюцца ў пінг-понг, сохне паміж дамамі бялізна. Усё гэта выглядае для мяне наіўна й рамантычна, аднак прывід вёскі ў горадзе мяне цешыць. Пагроза паноптыкону Фуко, напэўна, існуе, але тут, у цэнтры Менску, спатыкаеш спакой і еднасьць, чаго ня можаш сабе ўявіць у Ангельшчыне.

Ці не самае маё моцнае ўражаньне ў Менску – нябачнасьць. Акрамя праспэкту й цэнтральных вуліцаў уначы Менск надзіва цёмны горад. Спачатку ўсе гэтыя цені ў цёмным адзеньні, што пераходзяць вуліцу ў цямрэчы, здаваліся мне мёртвымі душамі. Але зараз цемра мне падабаецца: ці не таму ў нас, у Ангельшчыне, на вуліцах паўсюль гарыць сьвятло, што мы баімося альбо злачынстваў, альбо аўтамабільных здарэньняў.

Магчыма, сьвятло й камэры назіраньня ў цэнтры брытанскіх гарадоў падтрымліваюць наіўную веру: дзе можна бачыць, ня трэба баяцца. Асьветленыя вуліцы даюць спакой, адганяюць прывід сьмерці. Тут уначы я калі-нікалі адчуваю сябе згубленым, але рэдка зьведваю страх; я перажываю радасьць, што я адчуваю ноч і жыву зь іншымі галасамі й сьвятлом цыгарэтаў у цемры.

Менск можа быць вельмі шчырым горадам. Ён не саромеецца й паказвае свае вантробы. Усіх гэтых незьлічоных трубаў і правадоў не будзе відаць у Ангельшчыне; але навошта хаваць візуальныя знакі нашага ўдзелу ў грамадзтве, хай яны сьведчаць: жыцьцё – гэта супольны індустрыйны працэс, і ён ідзе няспынна. На Захадзе існуе моцнае жаданьне схаваць усё, што муляе вока; напэўна, навязьлівая ідэя з эстэтыкай чалавечага цела нарадзілася пасьля зьнікненьня з паверхні гораду доказаў таго, што адбываецца ў яго сярэдзіне, пад абалонкаю. Аднак вашая повязь зь фізычнымі патрэбамі суседа ў момант зьнікае, калі мабільны тэлефон злучае вас зь сябрамі. І можа, нашае здумленьне пра Леніна ў прыбіральні не зусім дрэнная прыкмета.

Яшчэ адзін доказ парадаксальнай стратэгіі абяцаньня савецкага гарадзкога мастацтва можна пабачыць у дзіцячых вобразах. Дзеці ў скульптурных кампазыцыях трымаюцца, магчыма, занадта ідэальна па-дзіцячы. Гэтыя ідэальныя дзеці, прадукты ідэальнага грамадзтва, таксама абяцаюць лепшую, яшчэ больш сьветлую будучыню, калі стануць дарослымі. Але ці зьяўляецца такое ідэалізаванае дзяцінства насамрэч дзяцінствам[5]? Альбо гэта толькі трэніроўка, каб хутчэй стаць дарослымі? Ці не таму дзіцячыя пляцоўкі нагадваюць мадэлі дарослага сьвету?

Зь іншага боку, статуі дзяцей падаліся мне ненатуральнымі; яны дэманструюць сэксуальную правакацыю без адпаведнага зьместу. Для нас пэдафілія – гэта сур’ёзная сучасная праблема, якая выклікае ў СМІ й паміж людзьмі рэзкія эмоцыі, аднак сэксуальная цікавасьць як істотны складнік дзіцячага разьвіцьця застаецца сюжэтам, які няпроста ўвасобіць.

Менскія ж статуі проста адмаўляюць, што я як гледач магу мець жаданьне, што дзеці могуць адчуваць яго адзін да аднога. Дзіўнае стаўленьне да сэксу ўразіла мяне й у адной напаўрэальнай скульптуры жанчыны на лаўцы ў сквэры: апранутая фігура падавалася аголенай.

Чаму яна без спадніцы, але падаецца рэалістычнай; як я мушу ставіцца да гэтай жанчыны: як да мэталічнай рэалізацыі мужчынскага жаданьня?

***

Можна вынайсьці тыпалёгію твараў усіх гэтых «малых плястычных формаў»: перад распадам былога СССР яны глядзяць у далячынь, а пасьля распаду – перад сабою. Іншыя нагадваюць абразы й глядзяць на вас зь міласэрнасьцю й асуджэньнем (магчыма, столькі абразоў вярнулася ў хаты пасьля распаду ня столькі з-за веры, колькі з-за несьвядомай патрэбы ўсеагульнай дысцыплны).

Новая форма залежнасьці, новы прывід зьявіўся на пляцформе станцыі мэтро «Плошча Незалежнасьці»: чаканцам цягнікоў тут паказваюць мультфільмы. Ня менш плённым, чым параўнаньне капіталістычнай рэклямы з былымі камуністычнымі лёзунгамі, можа быць супастаўленьне тэлебачаньня й камуністычнай архітэктуры: апошнія яднае абсалютнае зьмяшэньне агульнай і асабістай псыхалягічнай прасторы, толькі рознае стаўленьне да часу – камунізм паказваў ілюзію будучыні, тэлебачаньне жыве на ілюзіі татальнай сучаснасьці, яно таксама не шануе прывідаў і імкнецца як мага хутчэй даць нам на ўсё разумнае тлумачэньне.

***

Я прыехаў у Менск з Варшавы, а там помнікі Другой сусьветнай вайны, асабліва помнікі варшаўскага паўстаньня, граюць важную ролю ў стварэньні народнага міту. Але калі я праходжу ля ганаровай дошкі на імя Варвашэні ў Менску, я думаю, ці магу апраўдаць ягоны гераізм, альбо мушу ненавідзець ягоныя злачынствы й бачыць толькі ахвяраў – тых, хто пакутваў альбо зьнік, не пакінуўшы пасьля сябе бачных сьлядоў.

Колькасьць візуальных прывідаў у Беларусі – магчыма, маё самае моцнае ўражаньне тут.

Яны прывабліваюць мае вочы, каб нагадаць: я ня ведаю, як ставіцца да таго, што я бачу. Яны дэманструюць, што за відочным можа хавацца вельмі шмат іншых рэчаў, нават жыцьцё й сьмерць, пра якія я не магу нічога даведацца, але й не магу забыць. Такі самы быў псыхалягічны стан Гамлета, і ні дасьледаваньне, ні дзеяньні не дапамаглі яму. Вось такія ў нас справы. Здараецца, гэтая сумная візуальная абсурднасьць узрушае настолькі, што застаецца толькі глядзець і дзівіцца. Напрыклад, на пабудаваны за камунізмам «няміскі» Дом моды, дзе на цяжкім барэльефе можна разгледзець слова «Solidarity» й міжволі згадаць польскае аб’яднаньне «Solidarnosc».

Я добра разумею розьніцу паміж савецкай гісторыяй і самастойнай беларускай культураю. Але калі нават Якуб Колас падобны да аграмаднага савецкага монстра, цяжка адасобіць вобраз незалежнага народа ад візуальных знакаў падпарадкаваньня савецкаму панаваньню. І пасьля ўсяго гэтага Дэрыда нам гаворыць, што нельга забывацца на Маркса. Як так магло стацца? Маркс лічыў, што абмен, які адбываецца ў жыцьці, несправядлівы, і таму будаваў ня толькі філязофію, але й канкрэтную палітычную праграму, каб змагацца супраць несправядлівасьці гэтага абмену. Ягоная стратэгія была сьмяротнай памылкаю.

Жыць і думаць у Менску – гэта ўсё адно, што дасьледаваць немагчымы абмен і адказваць на заклік да дзеяньня, які прыходзіць да нас аднекуль зь мінулага.

На станцыі мэтро «Пралетарская», у тым баку, дзе мусіў быць выхад, стаіць скульптура рабочага, а за ёю толькі гладкі мур…

Бэнджамін Коўп

1] Jacques Derrida, Les Spectres de Marx: l’Etat dela dette, le travail de deuil, et la nouvelle Internationale (Paris: Galilee, 1993).
[2] Пераклад Ю. Гаўрука.
[3] У сваім артыкуле пра Бахціна Міхаіл Рыклін нагадвае аб істотнай розьніцы паміж эфэктамі словаў і сапраўднымі фізычнымі наступствамі гвалту, ён лічыць, што прапаганда атручвае перадусім фізычныя працэсы мысьленьня.
[4] Michel Foucault, Le panoptisme, Surveiller et punir, pp.228-264.
[5] Нэлі Бекус у сваім будучым артыкуле «Савецкае дзяцінства, альбо Тэрыторыя Големаў» распавядае, што ў савецкім дзяцінстве не жылі чэрці, якія звычайна, наадварот, яго перанасяляюць.

Фатаграфіі © Артур Клінаў

Меркаваньні аўтараў не заўсёды супадаюць з пазыцыяй рэдакцыі. Калі вы заўважылі памылкі, калі ласка, пішыце нам.

Пры перадрукоўцы артыкулу выкарыстаньне аўтарскага візуальнага матэрыялу забароненае.