10 красавіка ў LOFT-кафэ ў Менску адбылася прэзентацыя кнігі-каталога «Радыюс нуля. Анталогія арт-нулявых. Менск 2000–2010» (Пад. рэд. А. Жгіроўскай, В. Шпарагі, Р. Вашкевіча — Менск: І.П. Логвінаў, 2013. — 532 с. (Серыя «Новая Еўропа»).

У кнізе-каталогу сабраныя рэзультаты калектыўнага, міждысцыплінарнага даследавання сучаснага беларускага мастацтва першага дзесяцігоддзя ХХІ ст. (звязаныя ў першую чаргу з Менскам). Гэта тэарэтычныя і публіцыстычныя тэксты, прысвечаныя розным аспектам сучаснага мастацтва ў нашай краіне.
А таксама фота- і тэкстуальныя матэрыялы экспазіцыі «Радыюс нуля», якая праходзіла з 29 лютага да 10 сакавіка 2012 годзе у цэху завода «Гарызонт» у Менску, і кароткая інфармацыя пра ўсіх мастакоў, якія былі адабраныя экспертамі праекту ў якасці рэпрэзентантаў «нулявога» дзесяцігоддзя.

Нагадаем, что ў «pARTisan» №19’2012 гэтаму праекту было нададзена шмат увагі: апублікаваныя інтэрвію з куратарамі, выбраная храналогія падзеяў і імёны мастакоў «нулявых», фрагмэнты дыскусій, што адбыліся падчам выставы, а таксама водгукі удзельнікаў і гледачоў.

Віншуем куратараў з завяршэннем праекту і спадзяемся, што гэтая праца стане падставаю для публічных абмеркаванняў, а магчыма і для ініцыятывы падобных праектаў з боку іншых арт-дзеячоў. Дарэчы, кніга ў хуткім часе з’явіцца ў продажы.

Архіў! pARTisan #19’2012

Фрагмэнты лекцыйна-дыскусійнай праграмы

«Форум Znyata: беларуская фатаграфія на пачатку ХХІ стагодзьдзя»

Сьвятлана Паляшчук, выкладчык дэпартамэнту мэдыя ЭГУ

Тэма для дыскусіі — урывак з форуму «Znyata»:

«Форум «Znyata», які існуе як адкрытая прастора для калектыўнага абмеркаваньня праблемаў разьвіцьця фатаграфіі, дазволіў убачыць адрозьненьні й нават прынцыповую несумяшчальнасьць пазыцыяў удзельнікаў дыскусіяў. Спрэчкі пачынаюцца з базавага пытаньня, што ёсьць добрым фотаздымкам, і пашыраюцца ажно да вызначэньня патрэбаў фатографаў і стратэгіі нацыянальнага фатаграфічнага мастацтва. Гэтая палеміка паказвае немагчымасьць вылучэньня нейкай агульнай мэты разьвіцьця беларускай фатаграфіі, якая б магла задаволіць усіх.

Спад дыскусіяў на «Znyata» напрыканцы «нулявых», магчыма, стаўся вынікам разуменьня й прызнаньня таго, што беларускай фатаграфічнай супольнасьці не існуе, што калектыўнае дзеяньне дзеля агульнай карысьці немагчымае й што няма нікога, хто мог бы на сябе ўзяць ці каму можна было б даверыць разьвіцьцё айчыннай фатаграфіі ў цэлым».

Вольга Шпарага (філёзаф, куратар праекту): Няўжо фармаваньне фатаграфічнай супольнасьці ў нас немагчымае?

Сьвятлана Паляшчук: Гледзячы які сэнс укладаць у слова «супольнасьць». Супольнасьць каго? Колькі людзей павінны ўвайсьці ў гэтую «супольнасьць»? Напрыклад, калі казаць пра канкрэтна гэты праект, я не ўключаю аўтараў, якія тут выстаўлены, у пэўную «супольнасьць». Гэта проста калектыўная праца, калектыўны праект.

Для мяне супольнасьць зьвязаная з наяўнасьцю нейкай структуры, агульнай мэты, якія лучаць людзей.

У абмеркаваньні на «Znyata» у панятак «супольнасьці» ўваходзяць усе тыя, хто хвалюецца за беларускую фатаграфію, жадае яе разьвіваць. Маё асабістае меркаваньне: будзе вельмі добра, калі мы перастанем думаць пра агульную мэту й зоймемся прыватнымі праектамі.

Валер Вядрэнка (фатограф): Я б хацеў сказаць пра тое, што сутнасьць дыскусіі ня зводзілася да таго, быць саюзу ці не. Палеміка абвастрылася з нагоды спэцыфічнага фатаграфічнага пытаньня, якое выявілася якраз у сярэдзіне «нулявых» і ніяк не адлюстраванае ў выставе. Маю на ўвазе супрацьстаяньне традыцыяналістаў, тых, хто працуе з плёнкай, і прыхільнікаў лічбавых тэхналёгіяў. Мяркую, калі б не зьявілася «лічба», то такой вялікай цікавасьці да фатаграфіі ў нас не было б. Менавіта на гэтым канфлікце й былі пабудаваныя ў нас усе дыскусіі яшчэ ў часы Валера Лабко. І гэта прынцыпова, таму што, здавалася б, тэхналёгіі, але гэта сапраўды дзьве розныя фатаграфіі. Яны ўяўляюць зь сябе два непадобныя прадукты. І дыскусія была менавіта з нагоды прадукту.

Што такое сапраўдная фатаграфія? А што такое несапраўдная? Якія крытэры й хто аўтарытэт? А аб’яднаньне ў беларускай фатаграфічнай супольнасьці немагчымае, таму што павінна быць адна кропка адліку, якая была б прынята ўсімі групоўкамі. Пакуль такога «старту» для беларускай фатаграфіі няма, таму ў нас адсутнічае выразная трывалая база. І пакуль мы гэтую базу не пабудуем, пакуль з гэтым «стартам» не пагодзяцца ўсе фатографы, пра супольнасьць ня можа быць гаворкі.

С. П.: Можна было б паспрабаваць напісаць такі агульны артыкул пра гісторыю беларускай фатаграфіі дзесяцігодзьдзя. Толькі ў тым выпадку, калі б было дастаткова інфармацыі.

Але даводзіцца працаваць з нуля. Дзе храналёгія беларускай фатаграфіі? Што ў нас адбывалася ў гэтыя дзесяць гадоў? Але я спадзяюся, мы на правільным шляху.

І ў нас зьявяцца тоўстыя кнігі па беларускай фатаграфіі. Яны стануць магчымыя толькі тады, калі мы зможам скласьці на 20 старонак бібліяграфію розных артыкулаў па беларускай фатаграфіі. Проста так гэткія кнігі й гэткія артыкулы не ўзьнікаюць. 

«У пошуках згубленага часу»

Юры Іваноў, арт-крытык, аўтар і вядучы радыёпраграмы «Двое ў горадзе» на канале «Культура»

Юры Іваноў: Пачатак перабудовы — умоўна назаву 1986 год — можна лічыць гістарычным часам для мастакоў. Раптам цэлае пакаленне змагло стаць такімі «пратэстантамі». Тое, што яны пачалі рабіць, складана назваць новай мовай у мастацтве. Але гэта была мова, што супрацьпастаўлялася мове тагачаснага афіцыйнага сацрэалізму зь ягонымі толькі рэальнымі малюнкамі падзеяў, зьяваў, савецкай міталёгіі.

Менавіта гэты «пратэставы» пэрыяд быў зьвязаны з выхадам мастацтва з прыватнай прасторы ў публічную. Мастакі пачалі ствараць новыя культурныя прасторы.

Яшчэ да пачатку «нулявых» у Менску было адно знакавае месца, такая першая тэрыторыя свабоды — галерэя «Шостая лінія», дзе зьбіраліся неафіцыйныя мастакі, займаліся сваімі экспэрымэнтамі. На працягу 1990-х у Менску ўвесь час узьнікалі такія прасторы. Сярод кіраўнікоў і дырэктароў навуковых інстытутаў, дамоў прафсаюзаў, прадпрыемстваў былі людзі, якія з энтузіязмам аддавалі свае памяшканьні пад выставы.

Карэнным чынам гэтая сытуацыя перайначылася ўжо ў «нулявыя», калі адбылася зьмена элітаў. Нягледзячы на тое, што ў Менску актыўна ішло будаўніцтва гандлёвых цэнтраў, палацаў, офісаў, стадыёнаў, нідзе на іхнай тэрыторыі не ўзьнікала ні тэатральных, ні галерэйных пляцовак. Гэта сталася паказчыкам таго, што ў нашай бізнэс-эліты не было амбіцыяў падтрымліваць культуру (за рэдкім выключэньнем), адсутнічала разуменьне ўзаемасувязі паміж роляй культуры й мадэрнізацыяй эканомікі й грамадзтва. І дагэтуль у нас дзейнічае такая старая савецкая мадэль культуры, вельмі манапалізаваная й непразрыстая, якая разглядае мастацтва толькі як забаўку, спосаб баўленьня вольнага часу.

(…) Што адбываецца зараз? Так, мы ведаем, што летась Беларусь афіцыйна, на дзяржаўным узроўні ўдзельнічала ў Вэнэцыянскай біенале. Гэты крок, на мой погляд, трэба ўспрымаць як легітымацыю актуальнага мастацтва. Калі раней пра яго ўвогуле не гаварылі, то зараз зразумелі, што яго можна выкарыстоўваць як візытоўку дзяржавы. Гэта дае нам спадзяваньні, што будуць таксама зробленыя захады па мадэрнізацыі мастацкай адукацыі. Таму што зараз, як вядома, у школах ужо тры гады як прыбралі з навучальнай праграмы сусьветную мастацкую культуру.

…Праблема ў тым, што актуальнае мастацтва працягвае існаваць у старых умовах: суседнічае з старой сыстэмаю адукацыі, з мадэльлю «непразрыстай» культуры, становіцца ўсё больш сурагатным.

Гэта можа спарадзіць цэлае пакаленьне мастакоў, якія, не разумеючы асноваў сучаснага мастацтва, будуць проста выкарыстоўваць ягоныя формы.

(…) На гэтай выставе адсутнічае шэраг знакавых, у тым ліку й для «нулявых», мастакоў. Мне вельмі шкада, што сюды не патрапіла беларуская мастачка, якая адна зь першых усьвядоміла «актуальнасьць». Гэта Тамара Сакалова. Яна адна зь першых загаварыла мовай сучаснага мастацтва, знайшла тое адэкватнае, што было зьвязанае з падзеньнем «жалезнай заслоны». Сакалова казала, што ейны ўлюбёны прадмет — гэта цэгла. У сваіх скульптурах яна ўбачыла адлюстраваньне поглядаў шматлікіх пакаленьняў людзей, якія глядзелі адзін на аднаго праз амбразуру, праз акуляр прыцэлу, празь недавер, жорсткасьць, праз жаданьне лепш жыць, зьнішчыўшы іншага. Працы Сакаловай гэта дакладна адлюстроўвалі.

Вольга Каваленка (мастацтвазнаўца): У мяне ёсьць прапанова абмеркаваць адну тэму. Я вось гляджу на працу Ўладзімера Цэсьлера «Мастацтва — гэта магнэтызм». Для альбому Цэсьлера ў «Калекцыі Партызана» Артура Клінава я пісала тэкст. У адну з нашых сустрэчаў з мастаком я запыталася: «Валодзя, якім павінна быць сучаснае актуальнае мастацтва?» Цэсьлер як чалавек вельмі іранічны, з парадаксальным спосабам мысьленьня, усьміхнуўся й сказаў, што сучаснае мастацтва павінна быць маленькім, недарагім і на магнітах, каб можна было на лядоўню павесіць. А потым ён спытаў: «Вось што такое актуальнае мастацтва? Чаму вы ўвесь час робіце акцэнт на вызначэньнях? Актуальным ёсьць любое мастацтва, калі яно прафэсійнае». Я падумала: «Ці не камень гэта ў бок актуальнага мастацтва буйной формы, за якой, таксама часам даволі прымітыўнай, нічога няма?..»

На мой погляд, бяда сучаснага беларускага мастацтва ў тым, што не сфармаваныя адзнакі якасьці, няма крытэраў.

Вольга Шпарага: Я гэта бачу трохі па-іншаму. Дасьледаваньне, якое мы праводзім, якраз і накіраванае на тое, каб выпрацаваць гэтыя крытэры. Мы павінны пісаць артыкулы, зьбіраць іх у кнігі, а потым кожнае дзесяцігодзьдзе параўноўваць. Тады можна казаць пра крытэры.

В. К.: Так, але тым ня менш мне здаецца, што адзін з важных крытэраў, альбо падкрытэраў, — гэта ўзровень прафэсіяналізму ўсіх удзельнікаў. Цяпер надзвычай важна зьвяртаць на гэта ўвагу, таму што на выставах зьяўляецца вялікая колькасьць працаў сапраўды маленькіх, недарагіх і на магнітах.

Ю. І.: Ты зараз закранула праблему адукацыі ў мастацтве.

Людзі, якія ўдзельнічаюць у гэтай выставе, прайшлі па сутнасьці курс самаадукацыі, таму што ўсе яны вучыліся ў акадэмічнай традыцыйнай школе.

В. К.: Я разумею. Як распавядаў Руслан Вашкевіч на сустрэчы з нагоды ягонай выставы «Музэй», яму было цяжка выбірацца з гэтай акадэмічнай школы. Даводзілася сябе ламаць. Але ён выйшаў. А я тады падумала: як добра, што яму давялося сябе ламаць. Усё гэта дапамагло Руслану стаць вельмі цікавым, прафэсійным, сучасным мастаком. Я не хачу зараз абараняць акадэмічную адукацыю, яна на сёньняшні дзень жудасная, і неталенавітых людзей яна сапраўды можа зламаць. Але таленавітых, як мне здаецца, яна стымулюе.

Ю. І.: Ты прапануеш ствараць асабліва цяжкія ўмовы для таго, каб хтосьці выжываў?

В. К.: Я прапаную, каб пры нашых інстытуцыях ствараліся творчыя майстэрні.

В. Ш.: Так, адукацыя — гэта добра. Але, безумоўна, важна, каб было шмат розных пляцовак, экспэртаў, ствараліся розныя магчымасьці для камунікацыі.

«Майстэрня жаночай творчасьці. Храналёгія «жаночага» мастацтва: 2000-я»

Ірына Саламаціна, фэміністка, ініцыятар праекту «Гендэрны маршрут: фэстываль ідэяў пра пол»

Вольга Шпарага: Дадзены выступ адбыўся ў зьвязку з сытуацыяй, якая склалася на выставе, у якой удзельнічае вельмі мала жанчын-мастачак. Хаця яны актыўна бралі ўдзел у галоўных для арт-дзесяцігодзьдзя падзеях у Менску.

Сьвятлана Паляшчук: Я хацела б зразумець, ці існуе розьніца паміж дыскрымінацыяй і канкурэнцыяй. У дакладзе Ірына сьцьвярджала, што экспэрты не імкнуліся знайсьці жанчын у падзеях «нулявых». І вось я падумала, што мне, напрыклад, таксама складана вызначыць жанчыну-фатографа ўзроўню Ігара Саўчанкі ці Андрэя Лянкевіча.

Ці можна мяне абвінаваціць у недастатковай гендэрнай адчувальнасьці й у нейкім сэнсе дыскрымінацыі? Альбо гэтых жанчын няма паводле крытэру неканкурэнтаздольнасьці?

Ірына Саламаціна: Тэма канкурэнцыі сапраўды вельмі складаная. У нас яна не выяўленая ў такім маштабе, як, напрыклад, на Захадзе, дзе яна зьвязаная зь фінансавымі дывідэндамі. У нас існуе канкурэнцыя іншага тыпу — сымбалічная. Але я фэміністка, гэта мая палітычная пазыцыя. Таму я выбіраю сярод жанчын, бо ведаю, што яны часьцей за ўсё знаходзяцца ў меншасьці. Пэўным чыньнікам ацэнкі мастака ёсьць ягоная «плоднасьць». Але мне здаецца, што трэба браць за крытэр ня гэтую прадукцыйнасьць ці сацыяльную актыўнасьць, а паспрабаваць паглядзець па-за канкурэнцыяй, увесьці іншыя паказчыкі. Ёсьць жаночыя тэмы, якія адсутнічаюць у беларускай публічнай прасторы, у сучаснай фатаграфіі — напрыклад, «маршруты гораду». Дзе жаночыя маршруты? Дзе жаночае картаграфаваньне?

Чаму я бачу на выставах толькі татальныя мужчынскія погляды? Калі мы ўводзім іншыя крытэры, то адразу бачым разнастайнасьць тэмаў і поглядаў.

(…) Калі казаць пра сацыяльную актыўнасьць, была такая група «Няміга-17». Цікава, што ад яе ў публічнай прасторы застаўся толькі Сяргей Кірушчанка. Гэта зразумела, таму што ён займае досыць актыўную сацыяльную пазыцыю. А Зоі Ліцьвінавай, якая шмат працуе й увесь час экспануецца за мяжою, на выставе няма, таму што яна не выяўляе сацыяльную актыўнасьць. Але адсутнасьць на гэтай выставе не азначае, што Ліцьвінавай няма наогул.

В. Ш.: Калі мы аказаліся гендэрна не адчувальнымі пры падрыхтоўцы праекту, я шмат думала й прыгадала, што пісала тэкст да адной з працаў Вольгі Сазыкінай. У 2001 годзе ў яе быў цікавы праект «Аўтабіяграфічныя паверхні» ў інстытуце імя Гётэ, які потым шмат выстаўляўся ўжо па-за межамі Беларусі. Вольга сама рабіла паперу, і кожны аркуш складаўся з розных элемэнтаў. Потым гэтую тэму яна працягнула ў іншых праектах, напрыклад, «прарошчвала» кнігі. Для мяне тая ейная праца сталася сапраўдным прарывам!

(…) Наш праект — гэта такая маленькая шчылінка, празь якую можна паглядзець на дзесяцігодзьдзе. У нас была група з 20 чалавек разам з экспэртамі, калі насамрэч такімі праектамі павінны займацца гэткія інстытуцыі, як Музэй сучаснага мастацтва ці Акадэмія мастацтваў. Так, напэўна, бракавала матэрыялу для больш аб’ектыўнага выніковага сьпісу. Добра, калі празь дзесяць гадоў, дзякуючы, напрыклад, «Арт Актывісту» ў нас будзе іншы падыход з рознымі поглядамі.

І. С.: Я хацела б сказаць, чаму пагадзілася выступіць у межах гэтага праекту. Ведаючы кантэкст, я разумела, што мой голас занадта слабы, каб прасоўваць жанчын. Але плянуецца выпуск каталёгу й кнігі, у якой будуць зьмешчаныя матэрыялы дыскусіяў, інтэрвію з мастакамі, крытычныя й аналітычныя артыкулы. Акурат таму я й вырашыла ўдзельнічаць у гэтым праекце —

менавіта з той прычыны, што трэба працаваць на будучыню, ствараць матэрыял для наступных, будзем спадзявацца, больш аб’ектыўных дасьледаваньняў.

Запісы дыскусіяў падрыхтавалі валянтэры праекту Ганна Лакціёнава й Вольга Чарапан.

Фатаграфіі © архіў куратарскай групы праекту

Меркаваньні аўтараў не заўсёды супадаюць з пазыцыяй рэдакцыі. Калі вы заўважылі памылкі, калі ласка, пішыце нам.