Архіў! pARTisan #03’2004. Друкуецца фрагмэнтамі

1-Заійка,
або Пра выкіданьне карціны на сьметнік

Кроў у мяне разьліву 1958. Важна — кроў высьпела ў 58-ым годзе. Так, я належу да таго ўраджаю. Лёгка ўявіць, як разам са мною высьпявалі яблыкі, сьлівы, агрэст і гарбузы. Нехта хавае дату высьпельваньня; адны амалоджваюцца, іншыя сталасьці дадаюць. Мухлююць. Сэнс? Калі сасьпеў у 58-ым, значыць, так і ёсьць. Можна на бутэльцы зь віном накрэмзаць найлепшы з сонечных гадоў, толькі напой ня стане смачнейшы. Так і з кроўю. Нідзе ня дзецца. Мой лёс і мая кроў закрасавалі напрыканцы верасьня, калі беларускія сады пахнуць яблыкамі-антонаўкамі.

У 68-ымя намаляваў першую карціну, а ў 84-ым — апошнюю. Для ўяўнай сымэтрыі можна выправіць 84 на 88. Ня буду. Было й было. Ня стаў бы я сьпяваць рэквіем па карціне, каб не замовы. Пісаць рэквіем без замоўцы ў чорна-чорна-чорнай сукні — непаэтычна й непатэтычна. І так зазаікаста атрымліваецца. Я — зайіка.

Падкацілася да мяне мастацтвазнаўка, з тварам манаха, хворага на хранічны піланэфрыт, і прашчабятала-праціціўкала: «Твой мінімалістычны жывапіс нас зусім не кранае. Але нас цікавіць, чаму ты ня пішаш карціны? Можаш, а не жывапіпісуеш…» Паабяцаў я пра свой жывапіпіс напіпісаць — і не напіпісаў. Мне не цікава тое, што ёй цікава. Паабяцаў, каб адсьцябалася. Просты прыём: паабяцай — і адсьцябуябуцца. Некалькі разоў манахааблічная жанчына ў чорным нагадвала пра мае абяцанкі-цацанкі. Панагадвала й перастала, бо яе патурылі з часопіпіса «Мастацтва» за палітычныя перакананьні. У нас так: як каго выкідаюць-звальняюць, адразу палітыка пачынаецца. А тое, што мастацтва не было ў яе «Мастацтве», усім абыякава. Палітыка, палітыка, лёс нанацыі! Замананалі. Мяне жывапіс цікавіць, а ня плыткае палітыканства мастацтвазнавак пазітыўна апазіцыйных ці дзяржаўна заангажаваных.

Я мастацтву прысьвяціў жыцьцё, да крыві з горла, да званоў у вушах, да цемрадзі ўваччу. I ніколі пра тое не шкадаваў, ані на кропельку.

Тут другі замоўца ўзьнік, як той чорт з партабакі. Чакіравы, чарнавокі, малінавагубы — антыанёл антыанёлам у зялёна-балотным палітончыку, прыдбаным на лёнданскай барахолцы. «У мастацтве застой, засёр, запор і ступар. Мастакі п’юць, бзьдзяць і брудна +буцца. Надзея на мастацтвазнаўцаведаў. Раблю праект „Голая праўда“. Тэкст і фота. На фота: суцэльнаголы аўтар. Будзеш з намі загаляцца?» — «Фоткі з абвіслым чэлесам у мяне ёсьць. Знойдуцца і з уздыбараным. Засталося голы тэкст накатаць». Вось і ляскачу на компе. Выстукваю рытм свайго сэрца, што пампуе кроў з 1958 году ад Божага нараджэньня.

Першая мая карціна называлася «Змагар». Намаляваў я музчыну чырвона-чырвонаскурага — індзейца з племені семінолаў. Ён быў такі чырвоны, такі супер-пупер-чырвоны, чырванейшы за сьцягі КНДР і СССР разам перамяшаныя. Пёры ўсіх колераў зіхацелі над каменна-мужным тварам змагара за свабоду. Вакол індзейца віселі джунглі. Тоўстыя зьмеі-ліяны кішмя-кішэлі наўкол нязломнага змагара. У руцэ індзеец сьціскаў дзіду. Ён глядзеў табе ў вочы й маўчаў. Карціны маўчаць. Такі іх, прадвызначаны формаю, лёс.

Маўклівага змагара павесілі ў Дзяржаўным мастацкім музэі, тым самым, што цяпер намалёваны на банкноце ў 1000 беларускіх рупіяў. Мне далі грамату й прэмію — набор кітайскіх пэнпэндзьлікаў і вялікую каробку з акварэльнымі фанабэрыстымі фарбамі «Ленинград». Во бывае: намаляваў адну карціну, а яе адразу завалаклі ў дзяржмузэй. Іншаму мастаку да Дзяржаўнага музэю трэба палову жыцьця на какарачках паўзьці, а шмат хто й не дапаўзе. Мяне адразу прызналі, ацанілі, ушанавалі й матматэрыяльна ўзнагародзілі. Ну і…

Кінуў я малякакаць. Не малякаў чатыры гады, пакуль мяне не задзяўбла д’яблава сярэсярэднеадукацыйная школка. Яна так задз+ўбла, што я вырашыў яе кінуць і пайсьці ў вучэльню. Сярод іх самай прыстойнай выглядала мастацкая.

Уцягнуўся я ў жывапісальныя працэсы. Засмактала мяне спакусьлівая твань мастацтва. Карцін панафарбоўваў гару. А потым — бац, і як адрэзала. Замоваў няма. Выставы пазабаранялі. Сядзеў я ў майстэрні з маленечкім акенцам сярод нікому не патрэбных палотнаў ды гермэтычныя аповяды прыдумляў. Туды й прыйшла цётка, спакушальніца на тоўстых абцасах. «Нарадзі карціну. Зробім выставу…» Мы гулялі ў тэатральным парку вакол фантану. «Нарадзі!!!» — «Напішу, дамовіліся, зраблю табе сваю апошнюю карціну!» Цёткам абы нараджалася, абы было, хай сабе форма бязь зьместу, працэс, працэс, нанараджэньне.

Што ёсьць карціна? Я здагадваўся, адчуваў і ўяўляў. Карціна — мадэль разуменьня сусьвету. Касмас? Патас? Хай! Толькі так. Рухомы, зьменлівы, шматаблічны, засьмечаны космас мусіць адбіцца ў аху+цельна стабільнай выяве. Я выбудаваў за+бацельскі эвалюцыйна-рэвалюцыйны ланцуг гісторыі мастацтва. Адбітак далоні (рэльеф). Быкі-татэмы (наскальны жывапіс). Паляўнічыя забіваюць быка (жывапіс, спалучаны з графікай). Паляўнічыя ідуць на паляваньне (графіка). Гіерогліф (графіка). Літара (графіка). Падобная эвалюцыя ёсць і ў музыцы. Рык, крык, песьня, слова. Ды мне тым разам замовілі карціну, а ня песьню. Гэта цяпер я сьпяваю тэкст-песьню пра сваю апошнюю карціну. Называецца палатно «За два імгненьнi, як стаць чымсьці», «За імгненьне, як чымсьці стаць», «Перад тым як зрабіцца чымсьці»… Бяз розьніцы, як называлася, называецца ці назавецца карціна. Я напісаў жыважывапіснае, якое імкнецца да графічнага, графічнае, якое спрабуе дафармавацца ў гіерогліф, каб пазьней набыць абрысы літары.

«Ты можаш узяць свае сраныя фарбы, выціснуць зь цюбікаў у вядро, перамяшаць іх і сказаць, што жывапіс здох?» — спытаў жывапісец Вова. «Магу!» — «А я не магу!»

Вова зьехаў у Амэрыку, Вова жывапісуе парадныя партрэты герантааблічных амэрыкосаў, Вова вывыціскае фарбы на палітру мітусьлівай будзённасьці, а не ў вядро ўсёпаглынальнай засьмечанай вечнасьці… Мая апошняя карціна якраз і нагадвала працэс выцісканьня й перамешваньня фарбаў у вядры. Белы, чорны й чырвоны зьмяшаліся на ёй у колер сырой зямлі.

Праз 20 гадоў пасьля напісаньня я выставіў карціну. У актавай зале бібліятэкі імя Янкі Купалы паставіў на сцэну мальбэрт з палатном. Паглядзець на… Ну, не на старую карціну прыйшло паглядзець 200 чалавек. Прыйшлі вершы паслухаць, пытаньні задаць… Сустрэча з чытачамі была. Нешта нейкае я паспрабаваў мармытаць пра ланцуг пераўтварэньняў, але спыніўся, перайшоў да вершаў.

Карціна? У мяне ў кабінэце вісіць над сталом і спрабуе-намагаецца чымсьці стаць, хоць бы часткай новага праекту «Голая праўда». Зрэшты, яна ўжо была часткай праекту, і нават не аднаго.

Так, карціну напісаў, намаляваў, нарадзіў. Выставу забаранілі. Мы разьвесілі карціны, а выставу забаранілі. Людзі прыйшлі, а мянты іх не пусьцілі ў залу Дому літаратарараў. Бл+дзі, сукі, савецкія калябаранты +баныя. Камісію прыслалі зь міністэрыіі культуркі. Цёткі ў футрах, дзядзькі ў пыжыкавых вушанках пахадзілі-паглядзелі. Не зразумелі ні х+юшанькі. «Мы ня можам даць дазвол!» — «Чаму?» — «Гэта не мастацтва!» Пытацца ў сьмярдзючых чыноўнікаў, а што ёсьць мастацтва, я не стаў. Я пайшоў з забароненымі мастакамі ў майстэрню й напіўся.

Нараніцу пасьля роспачнай п’янкі прыдумаўся сцэнар пэрформансу «Выкіданьне карціны на сьметнік». Здымаю карціну са сьцяны. Нясу па сходах. Выношу на вуліцу. Валаку на сьметнік. Засоўваю у кантэйнэр. Захлопваю кантэйнэрную накрыўку. Сыходжу. Так і зрабіў. Паклікаў фатографа. Выкінуў тое, што мусіла чымсьці стаць, а нічым ня стала. Сыходзіў. І тут голас… Спакойны разважлівы голас, якім гавораць старыя настаўнікі на занятках па біялёгіі. «Забяры сваю карціну. Яна яшчэ не сасьпела. Яна сасьпее. Ёсьць час пісаць карціны, і час паказваць карціны». Так сказаў мне Сьметнік. Я паслухаў яго. Згадаў, як мы дасьпельвалі памідоры на падваконьні. Як дом пах сакавітай памідорнасьцю. Як ружавелі іх зялёныя бакі. Я павесіў карціну дома на сьцяну, каб дасьпявала. Дадасьпее.

3-Доктар,
або Пра канфлікт у юркансультацыі, што на Чырвонай-5

Доктар захварэў. Калі хварэе ня доктар, перажываеш меней, чымсьці пабачыўшы хворага ўрача. Капец чакае ўсіх! Ад такога й скептык скепсіцца. Па суседзтву гэты Доктар жыў. Добра, калі побач Доктар. Можна спытаць пра мазольны плястыр ці таблетку ад кашлю пазычыць. Кансультацыя за проста так — выдатная рэч.

У нашага Доктара знайшлі невылечную хваробу. Ён сам яе й адчуў ды паказаў калегам. Сумняваўся. Калегі пагадзіліся з дыягнасам. Каюк табе, дарагі саратнік белахалатны! Доктар з гора пачаў квасіць. Заходзіў штовечар у кафэшку, сядаў каля вакна й заліваў у сябе 0,5 гарэлкі. Цягнулася тое заліваньне месяцы са тры.

У нядзелю Доктар пайшоў зь зяцям у лазьню. Папарыліся, піва папілі, ну і зблажэў урач. «Вы-ка-лі-кай ху-кую-тку!!!» Зяць не адразу разабраў словы зь перастаўленымі складамі. Хвароба якраз і мусіла на пэўным этапе пашкодзіць мозг. Пашкодзіла. Словы ў доктаравым роце паразвальваліся, склады паперастаўляліся. Як там нi перастаўлялася, а зяць цесьця зразумеў, у бальніцу завёз і апэрацыю аплаціў.

Доктар вярнуўся дахаты, як сказалі, «паміраць». Гаварыць ён зусім ня мог. Спрабаваць спрабаваў, але выходзіла абракадабра, і сьлёзы цяклі з вачэй. Тут доктарава дачка высьветліла, што татка яе любы не напісаў запавет. Павезьлі доктара да натарыюса. Юрысты ў нас горшыя за дактароў. Натарыюс, бабец стокіляграмовы ў парычку, сказала, што не зарэгіструе запавет, не пагаварыўшы з кліентам тэт-а-тэт. Ёй і так тлумачылі, і гэтак. Не! Ня веру. Ён жа нармальна выглядае.

Засталася юрыстка з доктарам у кабінэце, а зяць з дачкою чакаюць пад дзьвярыма. Тут гвалт усчаўся, натарыюсіха вылецела ў калідор… «Забярыце! Забярыце яго!!!» — «Што, што здарылася?!» — «Я да яго, як да чалавека, а ён пачырванеў і як скажа: «А ідзі ты на х+й!» — «Так „на х+й“ і сказаў?» — «Так і сказаў: „на х+й“!» — «Дзякуй Богу, мова вярнулася!»

Толькі мова не вярнулася да Доктара. Адзінае, што ён можа разборліва вымавіць: «А ідзіце вы ўсе на х+й!!!»

4-Чаравічнік,
або Пра бунт студэнта ў Менскай мастацкай вучэльні імя Глебава

Хто што ведае пра чаравікі Мікелянджэла? Ды ніхто нічога ня ведае й ведаць ня можа. Выдумляюць рознае, а наівы веры даюць.

Наш выкладчык акадэмічнага малюнку — Калючы — начытаўся рознай лабуды пра тытана Адраджэньня й пачаў даставаць навучэнцаў. Спачатку ўсіх даставаў гэтым Буанароці, а потым зьдзекі засяродзіў на Жоржыку.

Жора ад прыроды тупы, любіў Брэйгеля й хадзіў маляваць прадавачак на Камароўскі кірмаш. Жыцьцё народнае прываблівала Жоржыка больш чым біблейскія казкі. Прадавачка рыбы Таня грэла ягонае сэрца ўтрая мацней за распусьніцу Еву з цмокавым яблыкам. Ня верыў Жора ў Бога. Мо за гэта яго й вылучыў Калючы. «Жор, ня выйдзе зь цябе мастака, не атрымаецца… Ведаеш — чаму?» — «Ну?» Жорж змрачнеў, шкрэб непаголенае тры дні падбародзьдзе, чакаў.

«Ты, Жора, вельмі любіш свае чаравікі. Замест таго, каб любіць мастацтва, ты захапіўся чаравікамі сваімі. Чысьціш іх да бляску. А Мiкелянджэла ніколі ня чысьціў чаравікі. Адзяваў новыя й не здымаў, пакуль не згніюць. Мiкелянджэла цікавіла толькі мастацтва. А цябе, Жор, — толькі чаравікі».

Спрачацца з Калючым за нейкія там гнілыя чаравікі ніхто не зьбіраўся. Ніхто, акрамя Жоры — Чаравічніка нашага. Ён ня мог дараваць выкладчыку тое, што пастаўлена пад сумнеў мастакоўскасьць — мэта й сэнс жыцьця. І, калі Калючы ў сто першы раз узгадаў гнілыя чаравікі Мiкелянджэла Буанароці, Чаравічнік харкнуў яму ў пысу. Рыла ў Калючага і так непрывабнае, усё ў бурачковых бародаўках, а калі на тыя бародаўкі яшчэ й Чаравічнікавы соплі зялёныя паначапляліся, відут атрымаўся неапісуальнай прыгажосьці.

Давялося Чаравічніку выбачацца, дараваньне прасіць і вымольваць, але ён захаваў галоўнае — веру ў тое, што стане мастаком нават у чыстых і бліскучых чаравіках.

Адам Глобус

Фатаграфіі © Адам Глобус

Меркаваньні аўтараў не заўсёды супадаюць з пазыцыяй рэдакцыі. Калі вы заўважылі памылкі, калі ласка, пішыце нам.

Пры перадрукоўцы артыкулу выкарыстаньне аўтарскага візуальнага матэрыялу забароненае.