Пра тое, што Менску татальна бракуе вольных культурных прастор, гаворыць медыйнае ўзбуджэнне, якое выклікае любая навіна пра з’яўленне новай крэатыўнай зоны. Так было некалькі гадоў таму з «ДК ля Мора», Чырвоным дворыкам, пешаходнай зонай на Карла Маркса. Навіна пра з’яўленне ў Менску МЕ100 таксама абмяркоўвалася задоўга да адкрыцця крэатыўнага кластара. , і ўжо першыя мерапрыемствы сабралі натоўпы гледачоў.

Пра пустэчу Менска, ягоны патэнцыял і нестандартныя падыходы да гарадской прасторы разважае ідэйны натхняльнік, заснавальнік МЕ100, малады архітэктар Гоша Заборскі.

Гоша, як і чаму ўзнікала ідэя МЕ100?

Гоша Заборскі: Некалькі гадоў таму ў нейкі момант мне стала ў Менску сумна выкладаць і жыць, а з’язджаць кудысьці не хацелася. Я зразумеў, што мне не хапае свабодных прастор. І мне падалося, што можна сабраць супольнасць аднадумцаў, творчых людзей Менска, якія захочуць нешта змяніць. У 2011 годзе мы паспрабавалі пагаварыць пра гэта. Але тады ўсё звялося да таго, што адны казалі: «А навошта?», а другія: «У нас ужо гэта ёсць». Тады мы нічога не зрабілі, але сабралі супольнасць з некалькіх чалавек, якім гэтая ідэя таксама была цікавая. Потым я з’ездзіў у Маскву, зрабіў там лофтавы праект, паглядзеў знутры, як гэта функцыянуе. Вярнуўся, і мы пачалі рабіць.

З якімі праблемамі ты сутыкнуўся?

Г.З.: Самая вялікая перашкода не матэрыяльная ці заканадаўчая, але несупадзенне маіх чаканняў і рэальнай ментальнасці мінчан. Напрыклад, выходзіць чалавек з лекцыі, майстар-класа або канцэрту з задаволеным тварам, падыходзіць да мяне і кажа: вельмі круты праект, але вы павінны рабіць гэта бясплатна. Але мы таксама павінны плаціць за памяшканне, альбо нічога не рабіць! Усе грошы, якія зарабляем, сыходзяць на арэнду. Тым не менш, нас лічаць камерсантамі.

А вы не спрабавалі пра гэта казаць? Напрыклад, рабіць акцэнт на тым, што вы плаціце не дзеля таго, каб мы зараблялі, а каб мы мелі магчымасць працягваць гэта рабіць.

Г.З.: Кожны раз, праводзячы мерапрыемства, я гучна прамаўляю гэтую фразу. Ўсё роўна ўзнікае пытанне: напэўна, вы робіце нешта няправільна. Адкуль гэта бярэцца? У нас, у Беларусі сапраўды ёсць шмат усяго, што здаецца халявай. У прадпрымальнікаў ёсць такі выраз: «no free lunch».

Але ўсё беларусы ўпэўненыя, што бясплатныя сняданкі ўсё-ткі бываюць.

Але яны бываюць двух відаў: гранты заходніх фондаў або дзяржпадтрымка. І ў тым, і ў іншым выпадку гэта залежнасць, пытанне толькі ад каго. А мне заўсёды здавалася, што наша моладзь зарабляе ўжо дастаткова, каб самім сабе купіць цікавае жыццё. Так, культурны спажывец у Беларусі выхоўваецца, але вельмі павольна.

З’яўленне МЕ100, а таксама існаванне іншых падобных ініцыятыў, можна пазначыць як права на горад, якога пакуль не хапае мінчукам.

Г.З.: Дакладна. Нам цікава ствараць прастору, якая сапраўды кіруецца публікай, куды, напрыклад, можна прыйсці са сваім праектам і рэалізаваць яго. Стварыць у горадзе паражніны, у якіх можна нешта цікавае рабіць, і такім чынам запоўніць пустэчу гэтага горада.

У чым гэтая пустэча асабіста для цябе выяўляецца?

Г.З.: У першую чаргу, пустэча ад прадпісанага выкарыстання прастор і аб’ектаў. Гэта шмат дзе актуальнае пытанне, не толькі ў Беларусі − і ў Расіі, ў Еўропе. Проста там з гэтым больш актыўна працуюць. Наступае крызіс індустрыяльнага горада.

За апошнія паўтара стагоддзя мы абмежавалі жорсткімі прадпісаннямі ўсе магчымасці гарадскога асяроддзя, і горад не можа зараз змясціць новыя інтэрпрэтацыі, пачынае перашкаджаць развіццю.

Напрыклад, мы дакладна ведаем, што бардзюр − гэта не каб сядзець на ім, а каб агароджваць траву ад праезнай часткі. А на лесвіцы трэба не сядзець і слухаць лекцыю, а падымацца або спускацца. Плот − гэта каб не хадзілі, дзе не трэба. А па платах як раз так цікава хадзіць! На іх можна сядзець ці вырошчваць уюнкоў. І ў Менску ўсё так прапісана. Ніхто не прыйдзе ў кафэ, каб, напрыклад, паставіць у ім уласны фільм. Я бачыў такія выпадкі, так, але гэта, хутчэй, выключэнні. Таму і хацелася стварыць прастору з гнуткімі правіламі, каб можна было эксперыментаваць ў ёй.

Як дзеці, якія лазяць на закінутыя будоўлі не таму, што там прыгожыя іржавыя жалязякі, а таму што там кожнай жалязяцы можна прыдумаць новую гульню. Так і мы захацелі стварыць прастору, у якой кожнаму аб’екту можна прыдумаць новаю ролю, і гэта можа зрабіць кожны неабыякавы госць.

У адной нашай гутарцы ты распавёў пра гарадскія праекты ў расійскіх правінцыйных гарадах: бізнесмены сабраліся і вырашылі нешта рабіць, таму што іх дзеці з’язджаюць. Можа наша праблема ў тым, што, напрыклад, самі менскія бізнэсоўцы не жывуць у Менску?

Г.З.: Так, гэта адна з цяжкасцей. Але, мне здаецца, у нас усё роўна ёсць рэсурс, проста мы не ўмеем з ім працаваць. Чыноўнікі жывуць тут, і ў іх ёсць дзеці, і гэтыя дзеці таксама хочуць з’ехаць. Магчыма, ім было б цікава змяніць асяроддзе так, каб іх дзеці не з’язджалі?

А можа яны імкнуцца да таго, каб іх дзеці з’ехалі?

Г.З.: Магчыма.

Пра стэрэатыпы, замацаваныя за месцам. Ты як архітэктар якія бачыш прасторы ў Менску, якія маглі б выкарыстоўвацца нейкім нечаканым спосабам, але не выкарыстоўваюцца?

Г.З.: Спачатку скажу пра тыя, якія выкарыстоўваюцца. «ДК ля Мора» з пункту гледжання падыходу да прасторы − гэта крута. Замест таго, каб шукаць памяшканне ў цэнтры ў каменным доме (стэрэатып!), яны знайшлі дом у прыватным сектары. Гэта прыгожы ход. Калі казаць пра тое, што не выкарыстоўваецца: усюды існуе два фармата выкарыстання старой прамысловай прасторы. А ў нас з іх жыве толькі адзін, прычым прамежкавы.

Першы зразумелы: гэта поўная рэканструкцыя пад якую-небудзь камерцыйную функцыю. Напрыклад, бярэм вуліцу Кастрычніцкую і робім там «Ньютан». Мы так ўмеем, але гэта патрабуе шмат рэсурсаў, і так можна зрабіць толькі зразумелую рэч, кафэ, напрыклад. Але так нельга зрабіць месца, якое вы не можаце растлумачыць. Напрыклад, цэнтр нефармальнай адукацыі, вольную рэпетыцыйную прастору для тэатра ці музыкаў.

Іншы падыход – гэта атрымліваць мінімум, выкарыстоўваючы часовы доступ да прамысловай прасторы. Так робяцца фестывалі. У пэўнай ступені поспехам у гэтым кірунку быў выставачны праект «Радыус нуля». Так была зробленая «Арт-стрэлка», на месцы якой потым паўстаў Інстытут урбанізму, дызайна і медыя «Стрэлка» ў Маскве. Замест таго, каб укладваць вялікія грошы, ты бярэш прастору ў кароткатэрміновую арэнду або ў бязвыплатнае карыстанне за тое, што ты яго адрамантуеш: адродзіш электрычнасць, навядзеш парадак, але абяцаеш потым адтуль сысці. Для цябе гэта рэалізацыя 10 праектаў за 3 месяцы. Для ўладальніка − часовае выкарыстанне пустуючых плошчаў.

І такія механізмы − норма для многіх заходнееўрапейскіх краін і Расіі, але ў Менску з гэтым складана, таму што ніколі не патлумачыш арэндадаўцу, навошта табе гэта трэба.

Ён кажа: «1000 еўра». А ты: «Але ты ж зараз атрымліваеш  0, а я табе прапаную 100». − «Не, 1000», − і застаецца са сваім нулём.

Асобна скажу пра рэжымы выкарыстання. У нас ёсць шмат кафэ, але ўсе яны ў асноўным працуюць на ўзроўні пакарміць. Ёсць рэдкія выключэнні, напрыклад, мерапрыемствы Сярожы Пагарэлава з серыі «Кава і архітэктура» у «Зерно». Але такога магло б быць больш. Калі ў Менску ў апошні раз гучала жывая музыка ў кафэ, калі гэта не канцэрт? Ці чыталі вершы?

Але ў першую чаргу, вядома, пустуюць прамысловыя зоны, якіх у Менску вельмі шмат, і іншыя гарадскія прасторы: двары, тупікі, пустэчы. Чырвоны дворык − гэта добры прыклад, як да гэтага можна падыходзіць.

Так, ёсць такое перакананне, што не дазволяць. Але на самой справе кажуць «нельга» значна радзей, чым здаецца. Проста мы ўжо прывыклі, што ўсе нельга, і займаемся ў асноўным самацэнзурай.

Да мяне перыядычна прыходзяць людзі і прапануюць праекты, якія, на мой погляд, лепш было б правесці на Карла Маркса, чым у лофце. Я прапаную хлопцам, а яны: «Нас не возьмуць». − «А вы спрабавалі?». − «Не». Мне здаецца прычына такога пераканання ў тым, што Маркса падараваная горадам, таму людзі не адчуваюць, што здзейснілі намаганні па яе прысваенні, а ім гэта неабходна. Яны хочуць рэалізавацца праз тое, што яны самі прыйшлі і ўзялі. А тут ім далі. Таму камусьці гэта падабаецца, а камусьці не дастаткова.

Альбо ёсць недавер да ўладаў.

Г.З.: Магчыма, таму што калі табе нешта даюць бясплатна, узнікае пытанне: чаго яны хочуць? Тым больш, ты не ведаеш: а хто «яны»?

А як ты ацэньваеш тыя падзеі, якія адбываюцца на Карла Маркса? У мяне асабіста ёсць адчуванне нейкага прымусу, няма той атмасферы, якую можна сустрэць на падобных святах у іншых краінах.

Г.З.: У мяне ёсць тры процілеглых кута гэтага трыкутніка. Вядома, добра, што гэта з’явілася, таму што ў нас самая вялікая праблема горада − даць людзям хоць трошачкі права на горад. Паказаць, што чалавек з барабанам у горадзе не злачынец. Але ёсць другі момант: інтэрфейс альбо не зразумелы, альбо зразумелы ледзь-ледзь. Таму ў многіх складваецца ўражанне, што гэта закрытая паў-элітарная тусоўка, ў якой трэба быць сваім. Але я ведаю, што гэта не так. Пэўна, нешта зроблена няправільна.

І трэцяе, што мяне больш за ўсё бянтэжыць, гэта тое, што атрымалася такое гета вулічнай культуры.

І замест таго, каб адчуваць права на горад, мы адчуваем, што ёсць такі гайд-парк, дзе можна. А гэта яшчэ больш падкрэслівае тое, што ў іншых месцах нельга.

Аднойчы я бачыў сітуацыю ў скверы каля Свіслачы: сядзяць двое хлопцаў, барабаняць, падыходзяць два міліцыянты і ветліва кажуць, маўляў, што вы тут робіце, тут нельга, ідзіце на Карла Маркса. Атрымліваецца, што ёсць такі адстойнік, куды будзем ўсё скідваць. Але гэта значна збядняе горад!

У якім кірунку, на твой погляд, адбываюцца змены ў сённяшнім Менску?

Г.З.: Па-першае, у горадзе ўзнікаюць розныя мабільныя фарматы. Тыя, хто падумваў пра соцпрадпрымальніцтва − адкрыць хостэл, каворкінг, нестандартнае кафэ − робяць гэта. Гэта праекты па вядомай тэхналогіі, але для Менска гэта на карысць. Па-другое, змяняецца свядомасць арэндадаўцаў. Наш прыклад паказальны. Калі мы прыйшлі паўгода таму да арэндадаўца, буйной прыватнай структуры, якая валодае кавалкам завода, ён пытаецца: «Што вы там будзеце рабіць? Піць, ці што?». Я растлумачыў, што гэта будзе культурная прастора, там можна будзе папрацаваць, увечары будуць адбывацца мерапрыемствы, лекцыі. «А, − кажа ён, − значыць піць». На той момант немагчыма было нават растлумачыць, што мы збіраемся арганізаваць.

Мы казалі, што забрэндзіруем ваш завадскі будынак, куды захочуць прыйсці ўжо іншыя, больш камерцыйныя прадпрыемствы. Вы будзеце здаваць усе, а не некалькі соцень квадратных метраў пад склады. Нам не верылі, а цяпер гэта ўжо працуе, і арэндадаўца сам кажа пра гэта.

Але большы прагрэс адбудзецца, калі яны зразумеюць, што такім, як мы, можна даваць зніжаную арэнду, таму што з-за нас прыйдуць камерцыйныя арандатары.

Да гэтага пакуль не дайшлі. Але я спадзяюся, калі мы прааналізуем дзейнасць МЕ100 і выдадзім брашуру, гэта неяк паўплывае на змяненне свядомасці.

Другі момант − Менск моцна расце, у асноўным − ўшыркі і без сэнсу. Набывае маштабы аўтамабільнага горада. Менск, пачынаючы з 1950-х гадоў, быў пешаходным горадам, у якім быў невялікі культурны цэнтр. Сёння гэты цэнтр больш не здольны падпітваць энергіяй раёны, якія знаходзяцца на адлегласці 10 станцый метро. Таму з’яўляюцца вымерлыя зоны ускраін, дзе трэба ствараць нешта новае, але ніхто не ведае, як. Чыноўнікі кажуць, што рост Менска выкліканы высокай прывабнасцю горада для інвестыцый і чалавечага капіталу. Але адносная прывабнасць Менска, як месца для жыцця, выкліканая непрывабнасцю іншых гарадоў Беларусі, і гэта страшна.

Мы прымаем за перамогу тое, што ёсць паразай. Мы кажам: клас, Менск расце! Але гэта таму, што мы страцілі іншыя гарады.

Але, як быццам, гэта пачынаюць разумець. Паказальна, што на нашу дыскусію пра Барысаў, арганізаваную незалежнай супольнасцю ў нас у лофце, прыйшла чыноўніца, адказная за генплан Барысава.  Яна так і сказала: мы сябе вычарпалі, нам патрэбныя ідэі і людзі.

Год таму падчас дыскусіі, якая адбылася пасля прагляду фільма Стэфана Русу, згадалі форум маладых архітэктараў, які напярэдадні праходзіў у Менску. Прагучала думка пра тое, што праекты маладых спецыялістаў не ўпісваюцца ў рэальныя ўмовы. Будучыя архітэктары не думаюць пра запыты менчукоў.

Г.З.: Тут некалькі момантаў. Па-першае, трэба разумець, што такі форум − адукацыйны працэс. На такіх праектах у адрозненне ад універсітэта, дзе ў нас моцна адстаюць нават ад ВХУТЕМАСа 1921 года, людзі эксперыментуюць, спецыяльна выходзяць за рамкі, каб адчуць, дзе гэтыя рамкі знаходзяцца. У гэтым сэнсе такія праекты вельмі карысныя.

Па-другое, шмат чаго, вядома, залежыць ад т’ютараў: можна зрабіць рэчы, якія будуць рэальна здзейсненыя ў горадзе. Не проста супер музей, але тое, што можна ўжо сёння пабудаваць. Таму часам карысна стрымліваць фантазію студэнтаў і накіроўваць у рэчышча, дзе яна будзе звязана з кантэкстам. Я стараўся весці сваю групу менавіта так, але праект «згубіўся» сярод больш яркіх і фантастычных.

А трэцяя штука ў тым, што ва ўсіх краінах гарады развіваюцца таму, што архітэктары прапануюць новыя рэчы, функцыі і погляды, а не проста задавальняюць запыты. Месяц таму на форуме ў Варонежы выдатны малады сацыёлаг зачытаў вынікі свайго даследавання, праведзенага ў Піцеры, каб паказаць, што гараджанін − гэта не сярэднестатыстычная адзінка, але як мінімум 25 розных тыпаў у розных групах. Потым ён паказаў, як яны выкарысталі гэта, прыдумляючы новыя фарматы прасторы ў Новай Галандыі. Трэба было бачыць рэакцыю: ўсе архітэктары, старэйшыя за 40 год, ўскочылі, павылазілі на трыбуну, і пачалася лаянка. Таму што спакон веку было так: архітэктар  павінен задавальняць канкрэтна выказаны запыт, а тут яму прапануюць стаць аналітыкам.

Але ж калі, напрыклад, планаваць інфраструктуру ў Шабанах ці Малінаўцы, трэба правадзіць даследаванне, каб зразумець запыты менавіта гэтых раёнаў.

Г.З.: Так, вядома. Але даследаванне ў форме апытанкі не такое ўжо эфектыўнае. Людзі называюць вядомыя ім праблемы і перавагі, зыходзячы з таго, што бачылі. У кожным маленькім расейскім гарадку, у якім мы працавалі, моладзь казала, што марыць пра боўлінг. Але толькі таму, што нічога іншага яны не спрабавалі, і таму вольны час асацыююць толькі з боўлінгам.

Цікавая думка. Таму што ў мінулым годзе, калі мы абмяркоўвалі пытанне прасоўвання сучаснага мастацтва праз медыя, прадстаўнікі Citydog прывялі ў прыклад апытанку: «Чаго ж усё-ткі не хапае Менску», якая паказала, што гараджане, у першую чаргу, хочуць фаст фуд, веладарожкі і каву на вынас, а попыт на галерэі і культурныя цэнтры знаходзіцца дзесьці ў хвасце. То бок, людзі проста могуць не мець ўяўленне пра тое, што такое паўнавартасны культурны цэнтр?

Г.З.: Так. Менавіта гэта я маю на ўвазе, калі стаўлю пад сумнеў аб’ектыўнасць любога даследавання. Апытанкі трэба рабіць, але ў першую чаргу для таго, каб разумець, на якой мове гаварыць. Калі заказчык, гараджанін думае канцэртамі, напрыклад, то кажучы пра культурны цэнтр, трэба акцэнтаваць у першую чаргу на наяўнасці канцэртнай пляцоўкі. А потым ужо гаварыць пра астатняе, якое будзе ацэнена пасля. Аб’ект жадання − заўсёды аб’ект знойдзены.

Якім павінен быць горад, каб ты адчуў, што гэты горад твой?

Г.З.: Ёсць утапічны ідэя пра тое, што кожны мае права на горад і павінен уплываць на яго. Я працаваў у многіх праектах, звязаных з правам на горад, і прыйшоў да высновы:

не кожны хоча мець гэтае права. І не трэба да гэтага нікога абавязваць. Але кожны, хто выказаў жаданне, павінен мець магчымасць рэалізаваць яго.

Эксперыментаваць ў горадзе, змяняць яго па сваім меркаванні. Гэта не значыць, што калі я кажу: дайце мне стадыён, − мне павінны яго даць. Але калі я кажу, што ў мяне ёсць нейкі праект − культурны, сацыяльны, архітэктурны, я павінен мець уяўленне, куды пайсці з гэтым праектам, каму яго прапанаваць. У Менску гэта не зразумела, няма інтэрфейсу.

Напрыклад, чалавек гатовы бясплатна запраектаваць класныя велапаркоўкі замест тых агідных, якія цяпер стаяць па горадзе. Ён ведае, як гэта зрабіць, але не ведае, да каго пайсці, каб гэта прапанаваць. Ці чалавек, напрыклад, гатовы праводзіць кінафестываль. У яго ёсць 4 сябра-амерыканца, якія здымаюць незалежнае кіно, якое відавочна будзе цікава мінчанам. І куды ісці? Так, у цябе ўсё ёсць, а далей што?

Такім чынам права на горад − гэта, у першую чаргу, калі ты ведаеш, дзе інтэрфейс, на якую кнопку націснуць, каб пачаць сябе рэалізоўваць.

Гэта як раз тое, з-за чаго маё пакаленне з’язджае ў Берлін, Лондан ці ў Маскву: там кнопкі вядомыя, яны розныя і іх шмат.

Ад рэд. Гэтае інтэрв’ю адбылося пару тыдняў таму. Ўжо тады абмяркоўвалася пытанне пра змены ў кіраўніцтве МЕ100. На мінулым тыдні афіцыйна Гоша Заборскі паведаміў пра тое, што ягонае каманда сыходзіць. Але сам праект, які, відавочна, вельмі патрэбны гораду, магчыма пад ужо іншым імем, застанецца. Хто яго ўзначаліць, пакуль не раскрываецца. Але галоўнае, каб ён быў.

Гутарыла Таццяна Арцімовіч. Пераклад з расейскай мовы.

Фатаграфіі ©  pARTisan

Меркаваньні аўтараў не заўсёды супадаюць з пазыцыяй рэдакцыі. Калі вы заўважылі памылкі, калі ласка, пішыце нам.