Дыскусія «Глабальнасць вачыма беларусаў» адбылася ў межах выставы Аляксея Талстова «Самакантроль», Галерэя «Ў»,  кастрычнік 2013. Публікуецца скарочана. Цалкам будзе надрукава ў pARTisan #26.

Таццяна Арцімовіч: Добры вечар! Дзякуй, што прыйшлі. Нагадаю, што тэма нашай сённяшняй дыскусіі — «Глабальнасць вачыма беларусаў», і яна праходзіць у межах выставы Аляксея Талстова «Самакантроль».

Ідэя такой дыскусіі ўзнікла спантанна, але, падаецца, менавіта ў межах гэтага праекта такая тэма гучыць вельмі натуральна. Яшчэ колькі гадоў таму ў беларускім культурніцкім асяроддзі актыўна абмяркоўвалі праблему таго, што аўтары з Беларусі не працуюць з мясцовым кантэкстам. Сёння мы ледзьве не штомесяц бачым новы арт-праект, непасрэдна звязаны з Беларуссю. Праект Аляксея Талстова, відавочна, выпадае з гэтага шэрагу. Мастак сам прызнаецца, што шмат людзей пыталася ў яго: «А дзе ж Беларусь?»

З аднаго боку, паказчык пазітыўны. З іншага — такое пытанне да мастака ўзнімае праблему  якраз таго, як беларускія аўтары і публіка гатовыя гаварыць пра глабальныя працэсы.

Абмеркаваць гэтыя пытанні мы запрасілі экспертаў з розных сфераў: гісторыка, рэдактара інтэрнэт-партала «Новая Еўропа» Аляксея Братачкіна, менеджарку мультымедыйнага маладзёвага часопіса «34mag.net» Інгу Ліндарэнка, сацыёлага, даследчыцу візуальнай культуры Лідзію Міхееву, філосафа, перформера, медыяаналітыка Аляксандра Сарну, філосафа, рэдактарку інтэрнэт-партала «Новая Еўропа» Вольгу Шпарага.

І першае пытанне, на якое прапаноўваецца выказацца экспертам, гучыць так: якім чынам, знаходзячыся ў Беларусі, мы можам казаць пра глабальны свет і тыя працэсы, якія там адбываюцца?

Аляксандр Сарна: Перш за ўсё, дазвольце ўсумніцца ў магчымасці супрацьпастаўлення Беларусі і глабальнага свету. Такі падыход не вельмі прадуктыўны, бо, калі мы гаворым пра глабальныя маштабы сусветных зменаў, зразумела, што наша дзяржава пры ўсім жаданні не можа выпасці з іх. Яна будзе ўключаная ў гэтыя працэсы на ўзроўні палітычных зносін і эканамічных узаемасувязяў, так што мы залежым ад іх нават мімаволi, як паказаў нядаўні крызіс. Любое параўнанне Беларусі з «островком стабильности в океане хаоса» проста абсурднае.

Але, калі ўспомніць пра кантэкст нашай дыскусіі — пра саму выставу, — тут, на мой погляд, асабліва яскрава выяўляецца нашая арыентаванасць на глабальныя працэсы, якія прымушаюць нас задумацца пра саміх сябе, пра стаўленне да гэтых працэсаў і нашую ролю ў іх. У працах Аляксея прадстаўленыя падзеі, якія дэманструюцца ў СМІ як ключавыя сюжэты апошніх гадоў. Іх можна лічыць найбольш значнымі інфармацыйнымі нагодамі, якія прыкоўвалі ўсеагульную ўвагу. Тут мы бачым вобразы, якія сталі «медыяабразáмі», — але якое нашае стаўленне да іх?

Я звярнуў увагу на цікавую дэталь, якая мне падалася ўдала прадстаўленай у прасторы выставы і дазволіла зафіксаваць пазіцыю назіральніка альбо відавочцы падзей, што адбываюцца. Выстава вельмі ўдала дапоўненая інсталяцыяй: крэслам насупраць экрана. Атрымліваецца, што беларусу адведзена месца ў гэтых глабальных працэсах — ён сядзіць і пасіўна назірае за ўсім, што адбывалася навокал. Магчыма, ён адчувае задавальненне альбо некаторую трывогу, а можа, нічога не адчувае. Менавіта так мы можам вызначыцца, якім чынам (прычым літаральна) мы прадстаўлены ў гэтых глабальных працэсах. Таксама ёсць крэсла каля працоўнага стала, і я палічыў за лепшае заняць яго, таму што тут можна працаваць, пісаць тэксты, выходзіць у інтэрнэт і рабіць уплыў, пакідаючы водгукі на ўсё, што адбываецца.

У крэсле ж насупраць экрана — пазіцыя пасіўнага спажыўца, які можа адчуваць эстэтычнае задавальненне, але ніякай рэакцыі не выяўляе. Таму я заклікаю вас вырашыць, якое крэсла заняць.

Аляксей Братачкін: Пытанне — як мы ўспрымаем глабальны свет — я зразумеў літаральна і падумаў, што нашыя ўяўленні пра гэта змяняюцца. У гэтым сэнсе я ўспомніў цікавы артыкул Аляксандра К’ёсева, які быў надрукаваны ў часопісе «Перекрестки» у 2000-х гадах і называўся «Самакаланізаваныя культуры». Гэта артыкул балгарскага аўтара, які апісваў феномен «самакаланізацыі», характэрны не толькі для Балгарыі, але для многіх культур, якія так ці інакш пераставалі быць лакальнымі і адкрываліся знешняму свету.

К’ёсеў піша пра тое, што ёсць «традыцыйны» феномен каланізацыі, калі, напрыклад, Брытанія каланізуе Індыю ці французы — Афрыку. А ёсць «самакаланізаваныя культуры», якія, калі сталі ўключацца ў знешні (сёння мы гаворым — глабальны) свет, сутыкнуліся з феноменам уласнай адсутнасці. Прадстаўнікі гэтых культур пачалі казаць пра тое, што калі параўноўваць іх культуру з чымсьці «ўніверсальным», то «ў нас» культуры «няма», мастакоў «няма», тэатраў «няма» і г. д.

І хоць артыкул апісвае балгарскі нацыяналізм ХІХ ст., яго можна экстрапаляваць на перыяд канца 1980-х — пачатку 1990-х гг. Гэта была такая траўма, якая многімі перажывалася: палітычныя межы СССР зніклі, жалезная заслона ўпала, і мы сапраўды пачалі параўноўваць сябе і глядзець, што ёсць у нас і што — у іншых. І, як піша К’ёсеў, апісваючы балгарскі досвед (а мы гэта казалі пра сябе): мала таго, што мы зразумелі, што ў нас чагосьці не хапае, дык яшчэ вынайшлі гэтую «ўніверсальнасць», у дачыненні да якой мы выказваемся пра тое, чаго нам не хапае.

Гэта значыць стварылі «Захад», у якім гэта ўсё «ёсць». Стварылі пэўныя адчуванні гэтага Захаду і цяпер спрабуем пераадолець гэтую траўму, адкрываем універсітэты, «як на Захадзе» і г. д.

І далей К’ёсеў паказвае, як развіваецца дынаміка самаапісання гэтых самакаланізаваных культур. Спачатку траўма — тут нічога не хапае, у нас нічога няма. А потым усім надакучае гэтае адчуванне траўмы і «недахопу», і гэта спрабуюць пераадолець. І робяць гэта цікавым спосабам: пачынаюць перакульваць гэтую бінарную канструкцыю і казаць, што, наадварот, у нас усё ёсць. У гэтым кантэксце К’ёсеў прыводзіць лозунг афраамерыканскага руху: «Чорнае — самае выдатнае». Ці, разважаючы пра Балгарыю, згадвае тэкст, у якім усё, што адбывалася ў Балгарыі, тлумачылася як ужо завершанае, ідэальнае, тое, што не патрабуе зменаў. У Беларусі, на мой погляд, адбыліся такія ж змены.

Была абвешчана траўма адсутнасці, а цяпер, калі паглядзець на СМІ альбо дыскурс некаторых інтэлектуальных аб’яднанняў, адбываецца зваротная рэч: у нас усё добра, у нас усё ёсць, «Захад» ужо не такі добры, як раней, ён наогул ужо не важны і г. д.

І напрыканцы свайго артыкула К’ёсеў задае пытанне. Мы як самакаланізаваная культура гаворым пра саміх сябе двума спосабамі: альбо кажам, што нам чагосьці не хапае ў дачыненні да ўніверсальнасці Захаду, альбо кажам, што ў нас усё ёсць, гэта значыць малюем нейкі іншы, супрацьлеглы канструкт. Але і адзін шлях, і другі — гэта дарогі, якія вядуць у тупік. І як знайсці іншую мову, ідэалогію, як наогул сёння казаць пра ўсё гэта інакш, каб гэтую траўму пераадолець?

Лідзія Міхеева: Мне здаецца, што калі мы будзем ісці ад самога індывіда, які жыве ў Беларусі, то трэба звярнуцца з пытаннямі да яго: за кошт чаго ён адчувае сябе ўключаным у глабальны свет? Ён глабалізаваны толькі таму, што такі ж спажывец усіх тых тавараў, паслуг і медыяпрадукцыі, якія спажываюць і іншыя еўрапейцы, азіяты, амерыканцы? І наступнае пытанне:

ці не хоча гэты індывід быць глабалізаваным інакш, не толькі праз такія спажывецкія практыкі? Ці жадае ён упускаць у сябе новыя дыскурсы, новыя веды? 

Выстава называецца «Самакантроль». Самакантроль — гэта адна з ключавых трансфармацый постмадэрнавага свету, гэта тое, на што мы аказваемся асуджанымі, калі нейкія знешнія цэнзары — фігура бацькі ці добрага цара або фігура Бога, якія нас кантралююць, — раптам знікаюць і інкарпаруюцца ў нас саміх. Мы самі можам гэтага не заўважаць, але, калі нават засланіць усе рэлігійныя дыскурсы, пераважныя над намі, замяніць аўтарытарызм на дэмакратыю, мы ўсё адно будзем адчуваць кантроль: нешта кантралюе нас знутры, цэнзар змешчаны ўсярэдзіну структуры нашай асобы.

І тут, мне здаецца, можна было зрабіць істотны крок і супрацьпаставіць модусы кантролю, якія прысутнічаюць у беларускай сітуацыі і сусветнай. Наш самакантроль — ён які? Як мы ў Беларусі перажываем агульнае для Еўропы, для ЗША адчуванне, якое Жыжэк назваў «адсутнасць вялікага Іншага», гэта значыць непарушных аўтарытэтаў, бацькавай фігуры, фігуры Бога, імем якога ўводзіліся б забароны, законы?

Інга Ліндарэнка: Калі тэма глабалізацыі толькі пачала ўздымацца, мы, канешне, баяліся адмоўных знешніх эфектаў, але, безумоўна, чакалі і станоўчых. Напрыклад, што ў выніку лібералізацыі эканомікі адбудзецца лібералізацыя і ў іншых сферах. Спадзяваліся на паляпшэнне сітуацыі са свабодай слова і з доступам да праўдзівай інфармацыі, у выніку чаго медыя змаглі б працаваць вольна, а журналісты — не цярпець рэпрэсій з боку ўладаў. Але гэтага, як мы бачым, не адбылося.

Мы ў рэдакцыі адзначаем для сябе цікавы факт. Матэрыялы, якія выходзяць на нашым рэсурсе і прысвечаны «спажывецкім» інтарэсам — напрыклад, адкрыццю кавярняў, — выклікаюць самую вялікую цікавасць, вакол іх зараджаюцца дыскусіі, узнікаюць спрэчкі пра культуру кавы і пра неабходнасць развіваць гэтую культуру ў Менску і г. д. Але тэмы, якія тычацца правоў чалавека, свабоды слова, сацыяльнай несправядлівасці, такіх дыскусій не выклікаюць. Нам здаецца, прычына сярод іншага і ў тым, што людзі не ведаюць, як пра гэта гаварыць у прынцыпе.

Тое поле, на якім яны навучыліся ваяваць, — гэта поле барацьбы за культуру кавы: у гэтай прасторы яны дасягаюць вынікаў.

Як ваяваць на тэрыторыі пакуль хаця б дыскурсу грамадзянскіх правоў, грамадзянскай супольнасці, яны не ведаюць. Як ужо адзначалася вышэй, шмат у чым таму, што гэтыя тэрміны не гучаць у школе, ва ўніверсітэце, у медыя, — і таму з’яўляюцца terra incognita.

Вольга Шпарага: Пачну з таго, што сказала Інга: у нас няма мовы, каб гаварыць пра глабалізацыю, праблемы пратэсту, супольнасць, ідэнтычнасць так, каб не пераходзіць увесь час да этнасу, да праблемы мовы альбо паходжання, то бок гаварыць на нейкай іншай мове. Праблема мовы шмат у чым звязаная з сітуацыяй гуманітарнай адукацыі ў Беларусі, з яе дрэнным станам, з тым, што ў нас няма публічнай сацыялогіі, гісторыі, філасофіі. Людзей, якія выступаюць у публічнай прасторы з лекцыямі, можна па пальцах пералічыць, і многія з іх тут. Гэта вельмі важнае пытанне, нам патрэбна гэтая мова.

І важнасць гэтай выставы ў тым, што нейкія інструменты, першыя словы, зачэпкі Аляксей прапаноўвае. У сувязі з гэтым істотна, што былі напісаныя тэксты да гэтай выставы. У тэксце Вольгі Сасноўскай і Аляксея Барысёнка, напрыклад, сцвярджаўся факт, што калі мы з Беларусі глядзім на глабальны свет, то бачым яго не тое што аднабакова, але ў замкнёнай сістэме: бачым альбо дрэннае, альбо добрае.

Аляксей Братачкін часткова пра гэта казаў: альбо гэта таму, што ў нас саміх ёсць комплекс непаўнавартаснасці, альбо таму, што гэты комплекс перакульваецца (але не пераадольваецца) і аказваецца, што ў нас усё добра, а ўсе праблемы недзе там. Мне падаецца, у гэтай выставе ёсць якраз плённая дваістасць глабалізацыі. Таму што з усіх прац зразумела, што кантроль расце, і гэта, як Ліда адзначыла, не столькі татальны (дзяржаўны або рэлігійны) кантроль, колькі розныя формы кантролю. У тым ліку кантроль грамадскі, звязаны з грамадскімі інстытутамі і практыкамі. Хоць гэта і не толькі пазітыўны кантроль. Такім чынам, мы на гэтай выставе бачым новыя формы кантролю, але і ягоную амбівалентнасць. Аляксей Талстоў кажа, і гэта вельмі важна, што легітымным гэты кантроль можа быць толькі ў тым выпадку, калі ў нас ёсць аўтаномія. Гэта значыць, калі мы самі нейкім чынам удзельнічаем у ажыццяўленні кантролю — супраціўляемся, крытыкуем.

Тое, што прапануе Аляксей, — гэта супрацьлегласць дамінантнай у Беларусі апазіцыі ў поглядзе на глабальны свет, гэта спроба падысці да глабалізацыі ў новай дваістай перспектыве, убачыць у гэтых працэсах грамадскага кантролю і аўтаноміі таксама дваістасць. Мастак прапануе складаную оптыку, і мы бачым, што, хоць кантроль узрастае, яму можна супраціўляцца:

можна паасобку, можна з дапамогаю медыя ці аб’яднаўшыся. Мастак пытаецца таксама, ці можна супраціўляцца, седзячы ў крэсле, альбо для гэтага трэба абавязкова выйсці на вуліцу.

Т. А.: Прагучала шмат цікавых ідэяў: і пра баналізацыю глабальнага, якая адбываецца ў Беларусі, пра формы нашага ўдзелу ў гэтым глабальным — напрыклад, быць аўтаномным, якім чынам быць аўтаномным. Але адкуль мы бярэм інфармацыю пра глабальнае, і якія ў нас ёсць рэсурсы (веды, адукацыя, досвед) для ягонай інтэрпрэтацыі? Так гучыць наступнае пытанне нашай дыскусіі. Калі ў заходнім свеце ключавымі паняткамі сёння з’яўляюцца мультыкультуралізм, сучасныя тэхналогіі, крызіс публічнасці, то якія паняткі асноўныя для нас?

А. С.: Усе гэтыя сюжэты падкрэслена медыйныя і носяць глабальны характар менавіта таму, што былі пададзены ў СМІ як тыя, што маюць сусветнае значэнне. Інакш бы пра іх ніхто не даведаўся, і яны засталіся б значнымі толькі на лакальным узроўні. Трэба памятаць пра суадносіны глабальнага і лакальнага: тое, што ўспрымалася як лакальная праблема, трапляючы ў медыя, прымае глабальны характар, таму што ўсе пра гэта даведваюцца, пачынаецца зваротная рэакцыя, рухі пратэсту ці падтрымкі і г. д.

Задамося пытаннем: наколькі мы можам давяраць медыя, надзяляць іх паўнамоцтвамі прадстаўляць для нас глабальны свет і рабіць адны падзеі значнымі, а іншыя — не, расстаўляць акцэнты, даваць каментары і г. д.?

Зразумела, што інтэрнэт у гэтым плане мае перавагі: у ім ёсць магчымасці наладзіць «персанальны інтэрфейс» для выбару крыніц інфармацыі, зручны для кожнага карыстальніка. Ён таксама выводзіць нас на ўзровень міжгрупавых стасункаў, арганізацыі супольнасцяў паводле зацікаўленняў, дзе мы можам знаходзіць блізкіх па духу людзей. У гэтым плане «сусветнае павуцінне» з’яўляецца не толькі крыніцай інфармацыі, але і інструментам узаемадзеяння, які дазваляе наладзіць сувязі ў межах супольнасці ці па-за імі, адрасна ўздзейнічаць на аўдыторыю, улічваючы персанальныя запыты кожнага з нас, каардынаваць сумесныя дзеянні і іншае.

Гэта адкрывае магчымасць сацыяльнага актывізму, у тым ліку рэакцыі ў адказ на ўздзеянне дзяржаўных СМІ, што асабліва важна ў нашай сітуацыі. Бо тыя самыя сюжэты, якія мы бачым на гэтай выставе, дзяржаўныя тэлеканалы паказваюць як негатыўныя тэндэнцыі — сімптомы хаосу і распаду, усеагульнага крызісу, на фоне якога выбудоўваецца вобраз «моцнай і квітнеючай» Беларусі. Афіцыйныя медыя працуюць на прапаганду, запалохваючы нас і адбіваючы ўсякае жаданне паспрабаваць знайсці што-небудзь за межамі Беларусі.

Таму мы, вядома, не павінны давяраць медыя, а мусім быць крытычнымі да іх — прычым не толькі да афіцыйных, але і да незалежных. 

Таксама карысна паспрабаваць самім разабрацца ў тым, што адбываецца, непасрэдна на «месцы здарэння». Трэба больш падарожнічаць, мець стасункі, не сядзець у гэтым крэсле, пасіўна чакаючы карцінак, якія нам пакажуць, быць крытычнымі да розных ацэнак і меркаванняў. Але гэта, вядома, патрабуе выдаткаў, дадатковых намаганняў, творчай ініцыятывы.

І. Л.: У сувязі з гэтым я б хацела расказаць пра адзін нядаўні праект арганізацыі Amnesty International. Сутнасць досыць простая. На галоўнай старонцы праекта карыстачу прапануецца адкрыць доступ да сваёй старонкі ў фэйсбуку і задаецца пытанне: «Вы сапраўды лічыце, што вы не злачынца і не здзейснілі ніякіх злачынстваў?» Большасць карыстальнікаў, вядома, думаюць, што яны не з’яўляюцца правапарушальнікамі і выконваюць закон. Толькі закон у розных краінах розны. На гэтым і пабудавана ідэя праекта. Робат скануе ваш фэйсбук, апрацоўвае старонкі, на якія вы падпісаныя, тэмы, якія вы публікавалі, вашыя зацікаўленні і інтарэсы вашых падпісчыкаў — і напрыканцы выдае мапу свету, на якой адзначана, дзе і якія пакаранні вы б панеслі.

Напрыклад, у адной краіне мяне б пакаралі смерцю за тое, што я падпісаная на старонку ЛГБТ Беларусь. У іншай — мяне б публічна збілі, а ў трэцяй — пасадзілі ў турму. Такая наглядная мапа і пакаранні, якія ты можаш панесці за тыя рэчы, якія тут здаюцца бяспечнымі, вельмі хутка апускае цябе ў глабальныя кантэксты. На мой погляд, гэта добры прыклад таго, як тэхналогіі могуць працаваць на ўцягванне аўдыторыі ў глабальнае. Медыя варта браць на ўзбраенне такі інструментарый і гаварыць з людзьмі на той мове, якую яны ўспрымаюць лепш за ўсё.

А. Б.: Я, дарэчы, заўважыў, што ў беларускіх СМІ вельмі мала знешняй інфармацыі. Калі, напрыклад, паглядзець на загалоўкі Бі-Бі-Сі або DeutcheWelle, там глабальны нерв падзей перажываецца як «свой». І гэта цікавы феномен. У Беларусі многія лічаць такія матэрыялы, у якіх пазначана непадробная цікавасць да знешняга свету, еўрапейскім цынізмам. У працяг рэплікі Аляксандра пра тое, што трэба падарожнічаць. Нядаўна я браў інтэрв’ю ў гісторыка і сацыёлага Міхаіла Габовіча, і ён распавядаў пра такі феномен, як «рэвалюцыйны турызм», уздым якога цяпер адбываецца.

Людзі сапраўды хочуць на ўласныя вочы паглядзець на «арабскую вясну», падзеі ў Турцыі — магчыма, таму што не давяраюць СМІ, магчыма, з іншых прычынаў.

Л. М.: Я згодная са сцверджаннем Аляксандра Сарны, што трэба падарожнічаць. І вяртацца. Тэма рэвалюцыйнага турызму, хоць, можа, і экзатычная, але таксама важная. У мяне шмат знаёмых, якія займаюцца гэтым турызмам. Але я вось прыгадваю 19 снежня 2010 года, і чамусьці занадта мала рэвалюцыйных турыстаў, якія жывуць у Менску, перамясцілі свае рэвалюцыйныя целы ад канапы і тэлевізара на гэтую плошчу. І не такая вялікая колькасць людзей была гатовая пайсці туды і паглядзець, што там насамрэч адбываецца.

Часта нам здаецца, што са сферы палітычна радыкальнага мы выключаныя, выключаныя з Падзеі. І гэта, мне здаецца, адна з цэнтральных праблемаў гэтай выставы. Яна бліскуча сфармуляваная яшчэ ў Кафкі: як даведацца, што цябе не пускаюць, калі ты не паспрабаваў увайсці ў гэтыя дзверы, у так званую Браму Закону?

Калі ты сядзіш ля гэтых дзвярэй, баючыся стражніка, а яна аказваецца адкрытай, і чакалі за ёю цябе, менавіта цябе.

В. Ш.: Крыху абагульню і дадам да таго, што было ўжо сказана. Добра, што мы прыйшлі да тэмы ведаў. Я з самага пачатку не была згодная з Аляксандрам у тым пункце, што нам трэба толькі параўноўваць розныя медыя, таму што, каб параўноўваць, патрэбныя веды. Мы не можам проста параўноўваць, калі ў нас няма падмурку. Але акрамя ведаў нам патрэбныя яшчэ каштоўнасці, таму што веды таксама бываюць розныя. І ў любых ведаў ёсць нарматыўнае вымярэнне, якое адсылае ў канчатковым выніку да мінімальных правілаў, якія мы вызначаем і дзякуючы якім мы можам існаваць адно з адным.

Нядаўна выйшла кніга Т. Снайдэра «Крывавыя землі». Гэта гісторыя той тэрыторыі, на якой мы знаходзімся. І гэтая кніга паказвае, як гэтая гісторыя перапісваецца, актуалізуецца ў сувязі з паняццем гвалту. Тут я дадам да таго, што Ліда сказала: каб зарыентавацца ў гэтым свеце тэорыі, мне падаецца важным быць адкрытым Іншаму. Гэтыя тэорыі існуюць, таму што іх вырабляюць іншыя навукоўцы, іншыя людзі. І трэба зразумець, у сувязі з чым яны гэта робяць, якія праблемы вырашаюць і чаму мы таксама не можам без іх абысціся. Але акрамя гэтага, мне здаецца, трэба быць адкрытым падзеям. Філосафы шмат пра гэта пішуць.

Магчыма, Плошча — гэта ўжо эпіцэнтр, але ёсць больш дробныя падзеі, вакол нас жывуць людзі, у іх розныя праблемы, і быць адчувальным, быць сведкам, удзельнічаць — важна. 

І плюс глабалізацыі, напэўна, у тым, што яна дае магчымасць быць адкрытым і Іншаму, і падзеі, але далей адказнасць ляжыць на нас. Як мы з гэтым разбярэмся — з каштоўнасцямі, тэорыямі, з іх выкарыстаннем да ўласнага кантэксту, — залежыць ад нас.

Пераклад з расейскай мовы.

Фатаграфіі // Вікі Шчарбаковай, ygallery.by

Меркаванні аўтараў не заўсёды супадаюць з пазіцыяй рэдакцыі. Калі вы заўважылі памылкі, калі ласка, пішыце нам.