На стэндах кнігарні «ЛОГВІНАЎ» ужо раскінуліся каляровымі шатрамі-вокладкамі постмадэрновага гуллівага шапіто «жоўтыя» асобнікі рамана. А 8 студзеня менавіта тут можна будзе не толькі набыць трэці раман галоўнага рэдактара самага «партызанскага» культурнага часопіса, але і падпісаць у аўтара персанальны асобнік.
Над раманам «Шклатара» разам з Артурам у якасці рэдактаркі працавала перакладчыца і арт-менеджарка ІРЫНА ГЕРАСІМОВІЧ. Напярэдадні аўтограф-сесіі спецыяльна для «pARTisan» Ірына распавядае пра асаблівасці мовы герояў, спецыфічны гумар вокладкі, каханне, пустэчу і агрэсію інтэлектуальнага гета, а таксама тлумачыць, чаму сюжэтныя лініі «Шклатары» так падобныя да тканіны з нечаканым узорам.
Калі я ўбачыла вокладку «Шклатары», у мяне быў экстаз! Я ж сама менавіта так і чытала раман! Згадваю, як мы з Артурам чыталі яго разам, рэдагуючы. Ён чытаў уголас, і было шмат момантаў, з якіх мы разам смяяліся. Нагодай для смеху быў нязменна сам тэкст. Ці не файна, калі сядзяць рэдактар і аўтар і смяюцца?! Гэта ж значыць, што тэкст функцыянуе! І мне здаецца, што гэта тая энергетыка, якую адчуе і чытач.
У гэтым плане вокладка мне падаецца цудоўнай: яна жорсткая, правакацыйная, іранічна-сур’ёзная. Мне падабаецца, што яна зроблена як афіша. Цырк — гэта феерычна і весела, цырк — таксама спроба напоўніць рэчаіснасць. Але ж ёсць і адваротны бок: усе тыя высілкі, што патрабуюцца для напаўнення, траўмы, стома, спустошанасць.
У пэўным сэнсе гэта і ёсць тое бразгатанне шклатары, што адчуваецца праз увесь раман. Бразгатанне экзістэнцыйнай пустэчы.
«Шклатара» — аўтабіяграфічны раман. Гэты раман, перш за ўсё, — учынак адказнасці Артура Клінава за самога сябе. Гэта высокая ступень адказнасці за ўласнае жыццё — напісаць раман пра свой досвед, зрабіць гэты досвед адкрытым і даступным для іншых. Я бачу ў гэтым мужнасць. Гэта энергія, якая робіць раман патэнцыйна цікавым для кожнага чытача, незалежна ад ягонай сферы дзейнасці або краіны пражывання.
На маю думку, раман цесна звязаны з тымі творамі, што раней былі напісаныя Артурам Клінавым: «Горад сонца» і «Шалом». «Горад сонца» — непасрэдная вербалізацыя менскай прасторы, «Шалом» — вербалізацыя пазіцыі мастака ў нашай прасторы. «Шклатара» ў гэтым сэнсе яшчэ вышэй на прыступку, таму што тут вербалізацыя больш шырокая, аўтар намагаецца расказаць нашую прастору і наш час, расказаць, як гэтую прастору і гэты час пражывае асобны чалавек. Артур па-шпіёнску, нібы той партызан, расказвае пра тое, што адбываецца ў нашым вузкім культурным асяроддзі, шырэй — пра тое, што адбываецца ў краіне.
Гэта такая партызанская справаздача з закрытай тэрыторыі, прычым пад «закрытай тэрыторыяй» тут можна разумець і культурнае асяроддзе, і душу галоўнага героя.
Але тут няма маралізатарства, больш важкімі з’яўляюцца адчуванні і перажыванні героя ў гэтай прасторы і ў гэты час. Без ніякіх катэгорый звонку, вельмі, вельмі непасрэдна. На ўласнай скуры. Так, энергетыка адчування «на ўласнай скуры» праходзіць праз увесь раман.
Нельга сказаць, што ў рамане ёсць лініі, тэматычна адасобленыя адна ад адной. Ёсць агульныя тэмы, што праходзяць праз увесь раман: тэма сэнсу, пустэчы, улады, кахання як спробы запоўніць пустэчу ды знайсці апору… Сюжэтных ліній у рамане шмат. Насамрэч, калі я ўяўляю сабе структуру рамана, то я не бачу літаральна ліній. Гэта, хутчэй, такі шматок тканіны, дзе пераплятаюцца шмат сюжэтаў. Своеасаблівае сюжэтнае ткацтва! Штосьці знаходзіцца ўнізе, штосьці наверсе, потым тое, што было ўнізе, выходзіць наверх, і гэтак далей.
Мяне захапляе канцоўка рамана, калі ўсе лініі сплятаюцца, і часам аж уздрыгваеш, калі нешта, што ўжо ведаў, інтуітыўна адчуваў, раптам выходзіць на паверхню! Атрымоўваюцца такія тэматычныя ўзоры, дзе пераплятаецца шмат нітак!
Калі казаць спрошчана, то цэнтральная лінія — гэта лінія галоўнага героя, персанажа, якога мы сустракаем у рамане як «Я». Ужыванне першай асобы ўжо само па сабе ставіць героя на нейкую асаблівую прыступку: калі персанаж кажа «Я», то аўтаматычна ён становіцца бліжэй за ўсіх да чытача. «Я» — герой, які ўласна распавядае ўсе гісторыі, менавіта ягонымі вачыма мы бачым усё, што адбываецца ў рамане.
Галоўны герой распавядае гісторыю свайго кахання. Прычым, на мой погляд, сапраўдная гісторыя блізкасці, чалавечага сутыкнення, балючай, неадназначнай повязі — гэта каханне не з Машай — галоўнай гераіняй, а з Палінай, былой жонкай персанажа, з якой у яго вельмі заблытаныя, нават агрэсіўныя, узаемадачыненні.
Здаецца, што яны ненавідзяць адно аднаго. У той жа час вельмі выразна адчуваецца, што менавіта ў гэтай лініі вядзецца аповед пра сапраўднае каханне.
Такое, калі людзі ўжо добра ведаюць адно аднаго, больш востра заўважаюць усе недахопы, але тым не менш паміж імі існуе нейкае прыцягненне, і яны не могуць адно аднаго адпусціць. Вельмі жывыя стасункі, менавіта з прычыны сваёй супярэчлівасці і неадназначнасці.
Сама Маша, хутчэй, усё ж такі ўспрымаецца як гераіня, якая сімвалізуе ўцёкі персанажа ад непасрэднай рэчаіснасці, балючай рэчаіснасці, дзе шмат расчараванняў. Маша — няўдалая спроба персанажа знайсці сэнс. Ні галоўны герой, ні мы самі, уласна, пра Машу амаль нічога не даведваемся. На працягу ўсёй гісторыі яна так і застаецца своеасаблівай функцыяй сэнсазнаходжання, карцінкай, амаль не набываючы жывых, чалавечых рысаў.
Таксама ў рамане мы знаходзім лініі, звязаныя з прафесійнай дзейнасцю героя, з ягоным перажываннем падзей, якія адбываюцца ў краіне падчас таго, як развіваецца дзеянне рамана. Асабліва каштоўным мне падаецца, што Артур Клінаў спрабуе знайсці форму, каб выказаць адчуванні героя ў сувязі з палітычнымі падзеямі. Адзін вобраз тут змяняе другі, аўтар нібыта мацае тое, што так складана паддаецца вербалізацыі — стан пасля разгону Плошчы, шукае для гэтага стану адпаведнага выяўлення. І яно знаходзіцца акурат у паліфаніі розных вобразаў.
Я мяркую, шмат хто з чытачоў на гэтых старонках востра ўзгадае і свой стан пасля тых падзей.
Яшчэ адна лінія — «старажытная» частка, сцэнар, які піша галоўны герой у сучаснасці. Яна складзеная паводле твора «Шляхціц Завальня» Яна Баршчэўскага. Але гэта не проста пераказ «Шляхціца Завальні», мы зноў і зноў знаходзім паралелі паміж сучаснасцю і старажытнай часткай. За кошт гэтай лініі падзеі, што адбываюцца ў сучаснасці, набываюць новыя фарбы, напрыклад, з’яўляецца прысмак містыцызму і фантасмагорыі.
Напрыклад, адчуванне «наслання» моцна рэзануе, акурат дзякуючы існаванню сцэнарнай часткі. Гэтыя старажытныя ўстаўкі — нібыта такія збаны ў сценках той гісторыі, што развіваецца ў сучаснасці, яны паляпшаюць акустыку, робяць гучанне сучаснай часткі больш выразным.
У рамане ёсць яшчэ адна лінія, якую можна назваць «паэтычнай». Яна сціслая, інтэнсіўная, кампрыміраваная. Гэта «лінія Імператара», як мы паміж сабой называлі яе з Артурам. Лініяй яе можна назваць умоўна, гэта, хутчэй, паэтычныя ўстаўкі, дзе апісваецца стан чалавека, які адчувае сябе Імператарам. Паэтычныя часткі нібыта выпраменьваюць гэтую энергію на ўвесь тэкст, дзе зноў і зноў мы сустракаем розных персанажаў, якія альбо хочуць пачувацца Імператарамі, альбо ўжо пачуваюцца. Імператар — гэта і галоўны герой у маладосці, і Імператар краіны, дзе жыве галоўны герой, і розныя другасныя персанажы, якія ў пэўных кантэкстах таксама намагаюцца адчуваць сябе або быць Імператарамі.
Імператар — такая асоба, якая насамрэч вельмі непасрэдна сутыкнулася з адсутнасцю сэнсу. Ён страшна баіцца пустэчы, якая адкрываецца, калі сэнсу няма.
І тады ён спрабуе падпарадкаваць сабе рэчаіснасць, каб стварыць сабе нейкую глебу пад нагамі, каб было на чым стаяць, але раз за разам усё ж саслізвае ў бездань бессэнсоўнасці. У адчуваннях Імператара, магчыма, ёсць нават нейкая адсылка да Ніцше — воля да ўлады.
У гэтым сэнсе тэкст можа разглядацца як раман пра ўладу, але пра ўладу, хутчэй, з экзістэнцыйнага, філасофскага, чым з выключна сацыяльнага пункту гледжання. Тэма ўлады тут шчыльна звязаная з тэмай сэнсу. З напаўненнем сэнсам. Тут добра спрацоўвае вынесены ў загаловак вобраз шклатары. Шклатара — пустое, тое, што трэба напаўняць.
«Шклатара» — раман пра экзістэнцыйную пустэчу. Ён, можна сказаць, постмадэрнісцкі ці, прынамсі, мадэрнісцкі, бо менавіта ў мадэрне чалавечая асоба раптам сутыкаецца з праблемай сэнсазнаходжання. Трэба знайсці сэнс, альбо сканструяваць сэнс, або сысці ў свае фантазіі, знаходзячы сэнс там. Сэнс не зададзены. Мы нараджаемся ў свет і рана ці позна ўсё адно сутыкаемся з тым, што сэнс не зададзены аднекуль — з нябёсаў або яшчэ адкуль.
У рамане ёсць кавалак, які вельмі выразна адсылае да гэтай тэматыкі. Кавалак, калі галоўны герой едзе ў цягніку на Варшаву і перапісваецца са сваёй былой жонкай Палінай. Ён тлумачыць, што Паліна ніколі не разумела, што пустэчу можна запоўніць толькі самому. Зрабіць нейкі карнавал за кошт іншага — з гэтага ніколі нічога не атрымоўваецца.
Трэба сказаць, што беларуская рэчаіснасць вельмі выразна прысутнічае ў рамане. Тут апісанне рэчаіснасці супала з маім уласным адчуваннем. Герой знаходзіцца вельмі блізка да аўтара. І крытэр усяго — суб’ектыўнае адчуванне аўтара, якім ён дзеліцца вельмі шчыра. Сама шчырасць спрыяе таму, што мы бачым нейкую праўдзівую выяву, зрэз рэчаіснасці. Нават калі там раз-пораз ужываюцца нейкія фантазійныя назвы, з цягам часу яны пачынаюць успрымацца як нават бліжэйшыя да рэчаіснасці, чым рэальныя. Бо яны нясуць на сабе адбітак аўтарская стаўлення.
Менавіта праз тое, што ў аўтара ёсць выразнае стаўленне да ўсяго, што ён апісвае, яно робіцца такім аб’ёмным і праўдзівым.
Мова ў гэтай кніжцы мае вельмі шмат шыхтоў. Зноў жа гэта звязана з рознымі лініямі, тэматычнымі ніцямі. Мы можам там сустрэць і сапраўды паэтычныя кавалкі, адчуваецца розніца паміж мовамі старажытнай і сучаснай частак. Але, хаця і гісторыя адбываецца ў мінуўшчыне, яна распавядаецца вуснамі сучаснага чалавека: літаральны «цюнінг» пад Баршчэўскага быў бы нецікавы. Мы адчуваем, што гэта сцэнар, над якім герой працуе.
Мне асабіста вельмі падабаецца, што ў беларускай мове сёння шмат прасторы, каб рабіць зломы, збоі, каб мець магчымасць характарызаваць персанаж праз ягоную мову.
З гэтага пункту гледжання файна, што беларуская мова не да канца нармавана, таму што гэта дазваляе пачувацца ў мове вельмі вольна. І мы пастараліся гэты шанец выкарыстаць. Адной з маіх персанальных задач было выкарыстаць гнуткасць беларускай мовы. Напрыклад, там ёсць сучасныя дыялогі на мове, якую вы можаце пачуць, напрыклад, у гэтай кавярні. Гэта не нейкая зробленая штучная мова. Другой маёй задачай было захаваць аўтарскі голас Артура. Гэтая кніжка — вельмі асабістая, таму важна, каб усё расказвалася ягоным голасам.
Я мяркую, што, з аднаго боку, рэакцыя будзе станоўчай, ухвальнай. Я думаю, што ў нашай прасторы досыць людзей, якія свядома і шчыра абыходзяцца са сваім уласным досведам, таму для іх гэтая кніга будзе каштоўнай. Спадзяюся, што людзі, якія шануюць і цэняць тэкст, якія ў стане атрымоўваць эмоцыі ад тэксту, ад таго, як ён зроблены, сканструяваны, адчуюць ад чытання чыста літаратурнае задавальненне.
З іншага боку, раман Клінава — гэта чалавечыя энергіі, апісанне чагосьці, што не вельмі паддаецца апісанню. Трэба мець вельмі тонкую інтуіцыю, каб гэта адчуць, і смеласць, каб гэта выказаць, каб гаварыць на тэрыторыі, дзе вельмі шмат чаго нявызначанага.
Мы чуем голас чалавека, які гаворыць знутры сваёй экзістэнцыйнай сітуацыі. А сітуацыя ў кожнага з нас тая ж самая: мы нараджаемся, мы памрэм.
У нас ёсць пэўны кавалак часу, дзе, па вялікім рахунку, мы сутыкаемся з невядомасцю. Знаходзячыся ў гэтай невядомасці, гаварыць пра гэтую невядомасць, гаварыць у гэтай невядомасці пра ўласныя страхі — гэта вельмі адказны ўчынак. І мне здаецца, што тым гэтая кніжка таксама будзе каштоўная. Уласна, любы якасны твор мастацтва сутыкае чалавека з самім сабой.
Не выключана, што кніжка выкліча даволі шмат агрэсіі. Таму што вось так адчуваць сябе — як я апісала — складана, насамрэч. Людзі часцяком захінаюцца ад таго, каб адчуваць сябе непасрэдна. Для гэтага існуе шмат канструкцый: палітычных, сацыяльных, стасункі, каханне, сям’я — гэта ўсё можа быць сродкам, каб захінуцца ад экзістэнцыйнай няўпэўненасці. І калі чалавека ставяць перад фактам экзістэнцыйнага стану, яму складана з гэтым справіцца. Таму і з’яўляецца страх, а страх натуральна выклікае агрэсію.
Раман могуць нібыта таксама не заўважаць — гэта яшчэ адна праява агрэсіўнага стаўлення.
Я згадваю, што ў рамане ёсць герой, які завецца «выдавец кніжак для гета». Разважаючы пра будучых чытачоў «Шклатары», я мушу сказаць: «Ну вось гэтае ўласнае «гета» і будзе чытаць!» Але ж не, шчыра кажучы, мне хацелася б, каб раман чыталі не толькі ў «гета». Хочацца наладзіць масткі паміж людзьмі з розных «гета».
Здаецца, што раман можа быць такім мастком да іншай публікі. Да людзей, якія не круцяцца ў гэтай культурнай суполцы: студэнтаў, магчыма, нават і працаўнікоў, якія б хацелі зазірнуць у тое, як функцыянуе культурнае асяроддзе. Для іх гэта выдатная магчымасць!
Уласна, каханне, страх, нянавісць — тое, што зразумела і блізка кожнаму.
Ад чытача патрэбная, перш за ўсё, «падключка». Ведаеце, ёсць такі акцёрскі тэрмін, які мне самой вельмі падабаецца. «Падключка» — гэта настройка на вельмі ўважлівае ўспрыманне іншага чалавека. У дадзеным кантэксце маю на ўвазе настройку на тое, каб успрыняць тэкст непасрэдна і гэтаксама шчыра, як ён напісаны. Патрэбныя высілкі, каб толькі падключыцца ў гэтую разетку, а ток ужо пойдзе.
А вось што ўжо запрацуе ад гэтага току?
Гутарыла Вольга Бубіч
Аўтограф-сесія Артура Клінава адбудзецца 8 студзеня а 19-й гадзіне ў кнігарні «Логвінаў» (пр. Незалежнасці 37а).
Меркаваньні аўтараў не заўсёды супадаюць з пазыцыяй рэдакцыі. Калі вы заўважылі памылкі, калі ласка, пішыце нам.
«Шум і пустэча» — так яно і ёсць. На жаль! Рабіць героямі — каго?