У чэрвені гэтага года на мастацкай рэзідэнцыі пры галерэі сучаснага мастацтва «Ў» у Менску гасцілі мастакі з Грузіі Ніні Палавандзішвілі і Дата Чыгалашвілі, прадстаўляючы платформу «GeoAIR». Ва ўнутраным дворыку галерэі яны арганізавалі публічную кухню — кожны мог прынесці хатнія рэцэпты і разам з мастакамі ды іншымі гараджанамі гатаваць, частаваць і абменьвацца адно з адным кулінарным вопытам, а галоўнае — сваімі гісторыямі, звязанымі з гэтымі рэцэптамі. Для Менска досвед такога наўпроставага, непасрэднага прыватнага ўзаемадзеяння аўтараў з публікай пакуль што рэдкі. Хоць, відавочна, у праектах такога кшталту шмат патэнцыялу не толькі для збліжэння і паразумення мастакоў з гледачамі, але магчымасць для саміх мастакоў выйсці за межы галерэйных пляцовак і больш даведацца пра тыя праблемы, зацікаўленні, тэмы, якімі жывуць сучасныя супольнасці.

Пра свае ўражанні ад Менска і ягоных жыхароў, пра ўзаемадачыненне кулінарыі, сучаснага мастацтва і публічнай прасторы, а таксама пра сучаснае мастацтва ў Грузіі расказваюць Ніні Палавандзішвілі і Дата Чыгалашвілі.

Дата Чыгалашвілі і Ніні Палавандзішвілі. Менск. Фота В.Шчарбаковай

Ніні Палавандзішвілі: Нефармальна платформа «GeoAIR» пачала сваё існаванне ў 2003 годзе з праекта «Чужы» («Foreigner») грузінскай мастачкі Сафіі Табатадзэ (Sophia Tabatadze). Яна тады вучылася і жыла ў Галандыі, і ў яе з’явілася ідэя прыехаць з сябрамі ў Грузію і штосьці тут зрабіць. У 2006 годзе Сафія зладзіла ў Тбілісі наступны праект — «Georgia Here We Come». Прыехалі мастакі з Галандыі, працавалі разам з грузінскімі творцамі і ў выніку арганізавалі выставу. Пасля гэтага Сафія стала думаць пра тое, каб заснаваць арганізацыю, і ў 2007 годзе разам з іншай мастачкай Надзяй Цулукідзэ (Nadja Tsulukidze) яна зарэгістравала «GeoAIR». Я жыла да гэтага ў Берліне 10 гадоў, вярнулася і стала прыглядацца, што тут адбываецца, пазнаёмілася з Сафіяй і так далучылася да «GeoAIR».

Мы вырашылі пачаць са стварэння архіва сучаснага грузінскага мастацтва. Калі мы вярнуліся ў Грузію, інфармацыі пра мастакоў — хто працуе з сучаснымі арт-практыкамі, што робіць, у якіх формах, — не было. Так сабралася група з 6-7 мастакоў, мастацтвазнаўцаў, куратараў, і мы пачалі збіраць архіў. Паралельна арганізоўвалі прэзентацыю творцаў, пра якіх збіралі інфармацыю.

Гэта была таксама новая для Грузіі форма камунікацыі публікі з мастакамі — размаўляць пра сучаснае мастацтва, чаму гэта мастацтва і якім яно можа быць.

У 2010 годзе мы вырашылі адкрыць рэзідэнцыю. Ад самага пачатку многія нашыя праекты былі ў супрацы з замежнымі аўтарамі, і калі яны прыязджалі, натуральна, хтосьці хацеў застацца даўжэй, паглыбіцца ў кантэкст, гэта значыць рабіць праекты, арыентаваныя на працэс. І так з’явілася першая ў Тбілісі рэзідэнцыя, якая мела праграму і працавала круглы год. Такім чынам зараз у нас ёсць тры ўзаемазвязаныя напрамкі дзейнасці — праекты, рэзідэнцыя і архіў. Мы стараемся прыбылых мастакоў інтэграваць у нашыя праекты альбо развіваць праекты ў супрацоўніцтве з імі.

— Значыць, «GeoAIR» заснавалі не тэарэтыкі — куратары, мастацтвазнаўцы, — але мастакі? У Беларусі падобная сітуацыя: асноўная ініцыятыва належыць аўтарам.

Дата Чыгалашвілі: Так, тэарэтыкі ў нас пакуль не такія актыўныя, як мастакі, гэта праўда. Напрыклад, пры «GeoAIR» мы збіраем бібліятэку, звязаную з архівам, кожны можа ёй карыстацца. Амаль побач з намі знаходзіцца Акадэмія мастацтваў, мы ўвесь час запрашаем студэнтаў у нашую бібліятэку, але пакуль зацікаўленасць не вельмі вялікая. Нядаўна наша калега Катарына Штадлер (Katharina Stadler), якая жыве і працуе ў Тбілісі, заснавала НДА «Канцэпцыя і Тэорыя — Тбілісі» (Concept and Theory — Tbilisi), каб развіваць гэты кірунак. Спадзяемся, у яе атрымаецца.

Н.П.: Тэарэтыкаў у нас мала. У Грузіі мастацтва ствараецца больш, чым аналізуецца, рэцэнзіі часцей за ўсё проста канстатуюць факт альбо капіююць прэс-рэліз. Вядома, мы зацікаўленыя мяняць сітуацыю. Зараз дамовіліся з адной нашай калегай, якая выкладае ў Акадэміі, што яны пачнуць уключаць сучасных грузінскіх масткоў у семестравую праграму і будуць выкарыстоўваць матэрыялы нашай бібліятэкі. Праграма пачне працаваць з верасня.

Д.Ч.: Трэба дадаць, што важная рэфлексія ўнутры праекта патрэбная і самім мастакам. Напрыклад, я працую ў напрамку site specific практыкі і ў міждысцыплінарным полі, дзе перасякаюцца мастацтва і антрапалогія. Натуральна, тэорыя тут іграе важную ролю. Ёсць мастакі, якія разумеюць, што гэта стала такім трэндам — працаваць у памежных сферах. Але без асэнсавання атрымліваецца толькі імітацыя формы, не больш. Вядома, ёсць прыклады і вельмі цікавых праектаў, якія працуюць і эксперыментуюць з рознымі практыкамі і формамі, але іх пакуль мала.

Смачныя гісторыі менчукоў. Чэрвень, Менск. Фота В.Шчарбаковай

— А што ў вас адбываецца ў сферы адукацыі па сучасных мастацкіх практыках?

Н.П.: У дзяржаўных вышэйшых навучальных установах адукацыя вельмі кансерватыўная і акадэмічная. Зацікаўленыя даведацца больш і атрымаць больш якасную і комплексную адукацыю з’язджаюць за мяжу альбо ідуць вучыцца ў прыватныя школы. Напрыклад, Вато Цэрэтэлі заснаваў Цэнтр сучаснага мастацтва ў Тбілісі, а пры ім адкрыў нефармальную школу адукацыі па сучасным мастацтве. У нашым прыватным універсітэце таксама з’явілася такая кафедра. Але самаадукацыя, дыскусіі і абмеркаванні, напэўна, працягваюць заставацца найважнейшымі спосабамі.

Д.Ч.: Мы стараемся, каб у нашыя праекты ўключаліся студэнты з розных навучальных інстытутаў, а таксама прыцягваем людзей з размаітых дысцыплінаў. У снежні ў нас на рэзідэнцыі быў антраполаг, ён арганізаваў воркшоп — паказваў розныя фільмы, абмяркоўваў іх з удзельнікамі, былі прадстаўленыя шматлікія тэорыі. У дыскусіі ўдзельнічалі мастакі, псіхолагі, антраполагі, сацыёлагі — атрымаўся добры ўзаемаабмен ведамі. І як вынік сумеснай працы — яны стварылі кароткі эксперыментальны фільм «Рытм штодзённасці: гісторыі тбіліскіх мігрантаў», у якім усе ўдзельнікі перадалі сваё бачанне жыцця мігрантаў у Тбілісі.

Н.П.:Ад самага пачатку для нас была важная даследчая частка рэзідэнцыі.

Нам не цікава рабіць проста фармальныя праекты, мы ўважліва падыходзім да таго асяроддзя, дзе жывем і працуем.

— Праект, які вы рэалізавалі ў Менску, а менавіта — узаемадзеянне і ўцягванне гледача, ці, дакладней, жыхара горада, — хутчэй рэдкасць у нашым кантэксце. Але перш чым пагаварыць пра тое, як вы працавалі тут, раскажыце пра досвед падобных праектаў у Грузіі. Як успрымаюцца вашыя ініцыятывы? З чым вам даводзіцца сутыкацца?

Д.Ч.: Складанасці ёсць, зразумела, але я думаю, гэта частка працэсу працы з такімі праектамі. Вядома, на пачатку заўсёды ёсць ідэя, як і што мы будзем рабіць, але не заўсёды так атрымліваецца і трэба да гэтага быць гатовымі. Часта сутыкаемся з тым, што нашую дзейнасць не ўспрымаюць як мастацтва, маўляў, дзе тут мастацтва? Вы сацыяльныя работнікі (прафесія таксама, на маю думку, годная і важная), а не мастакі. Гэта значыць, кансерватыўныя настроі застаюцца, але штосьці паступова мяняецца.

Н.П.: Безумоўна. Для мяне заўсёды тэма была цесна звязаная з месцам, дзе яна рэалізоўваецца. І калі я толькі пачынала рабіць праекты па-за сценамі белага куба і мастацкіх інстытуцый, узнікала шмат пытанняў: чаму я паказваю працы ў падземных пераходах ці, напрыклад, у закінутайкавярні ў Батумі, дзе засталася мазаіка савецкіх часоў? Маўляў, няўжо нельга было выбраць чыстае, прыгожае месца? Я старалася тлумачыць, размаўляць з людзьмі, таму што толькі праз камунікацыю магчымая сумесная праца і ўзаемапаразуменне. І калі казаць пра праекты па-за традыцыйнай прасторы, то зараз у прынцыпе ў нас стала нават модна рабіць іх у такіх месцах.

Тым больш важнае месца, калі працуеш з сацыяльнымі тэмамі альбо з тэмай супольнасцяў. Зразумела, калі ты выходзіш у публічную прастору, дык не можаш рабіць там толькі так, як хочаш ты, бо гэтая прастора ўжо камусьці належыць. Калі гэта парк — там ёсць людзі, якія шпацыруюць, гуляюць з дзецьмі.

І трэба ўлічваць тое, што яны хочуць, разумець, як яны карыстаюцца гэтай прасторай, уваходзіць у дыялог з рознымі групамі. Так, у нас бывае шмат перашкодаў, але мы заўсёды стараемся размаўляць з людзьмі. Гэта доўгі працэс, але ён рухаецца.

Смачныя гісторыі менчукоў. Чэрвень, Менск. Фота В.Шчарбаковай

Д.Ч.: Менавіта таму, мне здаецца, антрапалогія пачынае дзейнічаць разам з сучасным мастацтвам. Праца з людзьмі і пра людзей — адзін з важных аспектаў падзелу, ад самага пачатку трэба думаць пра тое, якім чынам я хачу ўключыць публіку ў праект. Таму я і бачу вялікі патэнцыял у такім абмене.

— Як шмат праектаў, звязаных з непасрэдным узаемадзеяннем з людзьмі, вы рэалізуеце?

Д.Ч.: Зараз, напэўна, мы толькі такія праекты і робім.

Н.П.: Але пачалося ўсё з праекта пра мігрантаў. Да гэтага, можна сказаць, былі проста мастацкія інтэрвенцыі.

Д.Ч.: Так, тэма міграцыя паўстала ў нас два гады таму. І пачалося ўсё з такога пілотнага праекта ў межах фестывалю аднаго з раёнаў Старога Тбілісі — Бетлемі. Мы ведалі, што там з даўніх часоў жывуць людзі розных нацыянальнасцяў і народнасцяў, там можна сустрэць грузінскага габрэя альбо грузінскага армяніна. Нам стала цікава пагаварыць з імі, даведацца, як яны жывуць, і зрабіць гэта праз іх нацыянальную кухню. З намі працавалі студэнты антрапалогіі і студэнты Акадэміі мастацтваў. Мы ўсе разам займаліся палявымі работамі, бралі інтэрв’ю, абмяркоўвалі, кухарылі, камунікавалі і друкавалі публікацыі. Падчас фестывалю нашыя ўдзельнікі ўжо для наведнікаў гатавалі тыя ж стравы, частавалі імі гасцей у сваіх дварах, пры гэтым ва ўсіх ахвочых была магчымасць і пакаштаваць, і пагаварыць з «кухарамі». Для нас гэта было добрымдосведам, і мы вырашылі далей працаваць з тэмай міграцыі, кулінарыі і публічнай прасторай у Тбілісі. Арганізавалі агульную публічную кухню з мігрантамі: мы разам з імі гатавалі і яны расказвалі пра тое, як ім жывецца ў Тбілісі, з якімі праблемамі яны сутыкаюцца. Аказалася, існуе багата стэрэатыпаў пра «добрых» і «дрэнных» мігрантаў, ёсць выпадкі расізму. Але шмат хто пра гэта нават не здагадваецца, не верыць, што такое можа быць у Тбілісі.

Акрамя публікацый, трапілі на тэлебачанне: удзельнічалі ў кулінарным ток-шоу, працавалі з дзецьмі ў школах: яны рабілі візуальныя гісторыі пра суседзяў, якія жывуць у іх раёне. Перад гэтым мы навучылі іх карыстацца фотаапаратам, навучылі базавым ведам фатаграфіі і візуальнага мастацтва, этнаграфічным метадалогіям.

Н.П.: То-бок мы стараліся выйсці на шырокуюпубліку: тэлебачанне глядзяць адны, газеты чытаюць іншыя, школа — гэта ўвогуле асобная прастора.

Д.Ч.: На нашую думку, ежа — гэта маркер нашай ідэнтычнасці, яна кажа пра тое, хто мы такія на індывідуальным і калектыўным узроўні. Таму кулінарыя аказалася той формай і спосабам, праз якія людзі могуць адкрывацца, збліжацца адзін з адным. Прыходзіць, напрыклад, чалавек у парк, а там нешта гатуюць і камунікуюць, там і твой сусед можа быць, якога ты кепска ведаеш, але ён гатуе, ты далучаешся. Так пачынаецца працэс збліжэння. Такім чынам ты даведваешся, што ў цябе было шмат стэрэатыпаў пра гэтых людзей, а яны такія ж, як ты, з падобнымі праблемамі і радасцямі.

Вядома, мы ніколі не мелі ілюзій пра маштабнасць нашых праектаў, маўляў, мы зробім гэта — і не будзе расізму. Але нам было важна хоць трохі падняць гэтую тэму. Думаю, нам гэта ўдалося.

Для мяне мастацтва якраз і валодае такім патэнцыялам — праяўляць, рабіць бачным многія рэчы і праблемы.

Смачныя гісторыі менчукоў. Чэрвень, Менск. Фота В.Шчарбаковай

— А дзе лягчэй рэалізоўваць такія праекты — у Тбілісі ці за ягонымі межамі? У вялікіх гарадах альбо мястэчках?

Н.П.: Па-рознаму, усё залежыць ад людзей. Калі я захачу зрабіць праект у раёне, дзе жыву, мне будзе складана, я з дзяцінства ведаю той кантэкст і назіраю за ім. Многае, зразумела, змянілася, і найперш мне трэба будзе знайсці аднадумцаў , каб потым ужо працаваць з мясцовымі жыхарамі. Я ўпэўненая: там будзе шмат перашкодаў, у тым ліку і таму, што мяне там ведаюць з маленства. За межамі Тбілісі ці нават Грузіі часам лягчэй: там да цябе іншы падыход — ты турыстка, чужаніца, узнікае іншы давер. У Грузіі цябе спачатку сустрэнуць пытаннем: чаму ты прыходзіш на маю тэрыторыю? Навошта табе ведаць мае гісторыі? Потым, калі вы пачынаеце размаўляць, ты тлумачыш сваю ідэю, складваюцца ўжо іншыя адносіны.

— А як вы ацэньваеце праект, які здзейснілі ў Менску? Ці было гэта інакш, чым у Грузіі? Наколькі лёгка ўключаліся менчукі ў вашую справу?

Н.П.: Тут важна сказаць, што ідэя рэалізаваць такі праект у Менску не была толькі нашай. Летась у нас гасцявалі Валянціна Кісялёва і Ганна Чыстасердава з галерэі «Ў», і мы пачалі разважаць, маўляў, было б цікава арганізаваць наш прыезд і рэзідэнцыю ў Менску. Мы тады спыталі ў іх, якія могуць быць актуальныя тэмы ці праблемы. І высветлілася, што ў галерэі, якая ўжо шэсць гадоў існуе ў гэтым месцы, так і не склалася камунікацыі з наваколлем. А калі думаць пра будучыя рэзідэнцыі, вядома, гэта важна.

Мы пачалі меркаваць, якім чынам можна прыцягнуць суседзяў, зацікавіць іх тым, што адбываецца ў галерэі. І першапачаткова была ідэя зрабіць гэта праз дзяцей, якія тут жывуць і гуляюць у пясочніцах і ў дварах. Пагаварыць з імі, напрыклад, і сабраць сямейныя рэцэпты іх бабуль, мам, а таксама гісторыі гэтых рэцэптаў. Але, як мы адзначалі ў пачатку, не заўсёды атрымоўваецца ўсё, як задумвалася. Узнікла праблема: у першы дзень, калі мы збіраліся ладзіць такую сустрэчу з дзецьмі, ніхто не прыйшоў. Аказалася, што дзяцей тут гуляе няшмат. Можа праз вакацыі іх ужо няма ў горадзе, не ведаю. Паўстаў новы план. Мы надрукавалі паштоўкі-запрашэнні з гасцінным тэкстам і рэцэптам грузінскага хачапуры.

Д.Ч.: Канцэпцыя ў тым, каб збіраць не выключна беларускія рэцэпты, але рэцэпты хатнія. Таму Ніні напісала рэцэпт не традыцыйнага хачапуры, а хачапуры з тварагом — сямейны рэцэпт сваёй сям’і.

Н.П.:Важны абмен: мы даем вам рэцэпт хачапуры, і нам бы хацелася, каб вы прыйшлі да нас і падзяліліся сваімі рэцэптамі. І дзякуй Віцы Шчарбаковай, якая нам дапамагала, яна заходзіла ў кожны пад’езд суседніх дамоў, запрашала людзей, размаўляла з імі. Але, на жаль, яны не зрэагавалі, хоць і казалі, што гэта ім цікава. Часу не заставалася, і мы вырашылі пашырыць праект на ўвесь Менск — запрасіць менчукоў з любога раёна падзяліцца сваімі хатнімі кулінарнымі байкамі. Сустрэча адбылася ў дворыку галерэі «Ў», мы разам гатавалі, распавядалі гісторыі пра іх і прасілі людзей распавесці свае. Сабралі каля 20 рэцэптаў, хтосьці не змог асабіста прыйсці на сустрэчу, але даслаў іх па пошце.

Д.Ч.: Мы заўсёды кажам, што горад — гэта людзі. Але важна глядзець на горад яшчэ і праз асабістыя гісторыі.

Нават праз кухню: гадоў сто таму людзі гатавалі іншыя стравы, былі іншыя сямейныя гісторыі, а зараз ёсць тайскія, італьянскія, вегетарыянскія рэцэпты — гэта шмат пра што гаворыць.

Смачныя гісторыі менчукоў. Чэрвень, Менск. Фота В.Шчарбаковай

Н.П.: У наборы адну паштоўку мы пакінулі пустой, і калі ёсць настрой і жаданне, кожны мог напісаць свой рэцэпт і гісторыю гэтага рэцэпту ды даслаць у галерэю. Спачатку мы думалі, маўляў, ну будуць рэцэпты дранікаў. А там раптам равіёлі, бо той чалавек быў у Італіі, яму вельмі спадабалася гэтая страва і ён навучыўся яе гатаваць. Так руйнуюцца навязаныя нам ідэалогіямі стэрэатыпы, напрыклад пра тое, што ў Грузіі ўвесь час ядуць хачапуры альбо хінкалі, а ў Беларусі — дранікі. Мы ў сям’і ямо хачапуры на святы. Тым больш змена пакаленняў, сацыяльныя і палітычныя зрухі ўплываюць на твае кулінарныя традыцыі.

Такім чынам гэткі спосаб камунікацыі — праз сумеснае гатаванне ежы — дапамагае больш даведацца пра горад і ягоных жыхароў.

— Якое першае ўражанне пра Менск у вас склалася? Што здзівіла, запомнілася?

Д.П.: У адрозненне ад Тбілісі тут усё ціха і павольна.

Н.П.: І медытатыўна. Мяне ўразіла колькасць зялёных зонаў, паркаў, у нас гэтага ўжо не хапае. Шмат веласіпедыстаў на вуліцах горада.

Д.П.: Вядома, мы разумеем, гэта такое першаснае, павярхоўнае ўражанне. Калі даведваешся кантэкст, ужо пачынаеш бачыць і жыць у гэтым горадзe па-іншаму.

Н.П.: Але галоўнае, вядома, зносіны з рознымі людзьмі. Мы пазнаёміліся з вашай мастацкай супольнасцю і ўбачылі, што ў нас шмат агульнага — тое ж становішча маладых мастакоў, праблема пляцовак, актуальныя тэмы. Намусё вельмі блізка і зразумела.

Д.П.: Учора падчас дыскусіі пра музеі прагучала ідэя Штэфана Ваквітца пра музей як пра аўтапартрэт грамадства. Я не зусім пагаджуся з гэтым, усё залежыць яшчэ ад кантэксту. Таму перадусім трэба размаўляць з людзьмі, калі прыязджаеш у новае месца, гэта пра грамадства раскажа больш.

Н.П.: Падчас дыскусіі ўчора шмат разважалі пра постсавецкую прастору, і я падумала: наколькі гэта было штучнае злучэнне людзей! Асабліва ярка гэта разумееш, калі пачынаеш з тым працаваць. Так, іх аб’ядноўваў Савецкі Саюз, але ўсе гэтыя людзі — савецкія грамадзяне — былі такія розныя: розныя менталітэты, культуры, мовы, зараз палітычны кірунак у краінах розны. Вядома, ёсць нейкія агульныя тэмы, якія можна распрацоўваць, дзяліцца досведам, але навошта штучна іх знаходзіць?

Варта больш камунікаваць, каб ідэі праектаў, кааперацыі ўзнікалі з непасрэдных жывых зносінаў. Але не таму, што стаіць такая задача.

Адмыслова для pARTisan

Меркаванні аўтараў не заўсёды супадаюць з пазіцыяй рэдакцыі. Калі вы заўважылі памылкі, калі ласка, пішыце нам.