ГОРАД ДРЭВА

Архіў! © pARTisan #9’2009

«А калі ўзысьці на каторую зь вежаў, што высяцца над Высокім местам, дык воку адкрыецца шырокі від на Менск і яго прадмесьці. На першы пагляд увесь прастор, заняты імі, выглядае адным вялікім садам. Але, прыгледзіўшыся, мы пабачым затопленыя ў садох дзераўляныя дамкі менскіх мяшчанаў. Гэтымі ж дамкамі, дзераўлянымі, абкружанымі садком і гародчыкам, і забудована большая часьціна вялікага прастору, занятага Менскам», 

— пісаў Аркадзь Смоліч для падручніку «Геаграфія Беларусі» ў годзе 1919-м.

Фота: Міхал Анемпадыстаў

Гэткі ідылічны краявід амаль бязь зьменаў праіснаваў да сярэдзіны ХХ стагодзьдзя. Вайна й пасьляваенная адбудова ўнесьлі ў менскі гарадзкі ляндшафт свае карэктывы. Амаль цалкам зьмянілася аблічча цэнтральнай, «афіцыйнай» часткі гораду, аднак за ейным парадным фасадам працягваў жыць прыватным, стоеным, прыхаваным ад чужога вока жыцьцём аднапавярховы драўляны Менск. «Вялікі сад» Смоліча падзяліўся на асобныя часткі, утварыўшы зялёныя анклавы спакою, за агароджамі якіх запаволіўся й згубіўся час.

Некранутымі, ці амаль некранутымі, заставаліся старыя прадмесьці й слабодкі, а пасьляваенны недахоп жытла спавадаваў паўстаньне новых раёнаў сядзібнай забудовы. Будаўнічы бум у прыватным сэктары пачаўся ў канцы 40-х і доўжыўся ажно да сярэдзіны 60-х, дзіўным чынам ігнаруючы пастанову 1961 году аб забароне прыватнага будаўніцтва. Камароўка прырасла Сельгаспасёлкам; кварталы ўздоўж Старавіленскага, Сморгаўскага й Даўгінаўскага трактаў выцягнуліся ў бок Навінак, Грушаўка перакінулася на другі бок былога Койданаўскага тракту; паўсталі новыя масівы прыватнай забудовы на поўдні й паўднёвым усходзе; паглынуліся горад прылеглыя вёскі й хутары. 

Паваенныя прыватныя дамы часьцяком узводзіліся з цэглы, па тыпавых праектах, часам праектаваліся й забудоўваліся цэлая вуліца альбо нават цэлыя кварталы.

Можна пабачыць такую комплексную аднапавярховую забудову ў раёне вуліцы Кавалеўскай, Ціміразева, Аэрадромнай. Працягвалі будавацца й драўляныя дамы сядзібнага тыпу — звычайна па традыцыйных мясцовых узорах, па адпрацаваных тэхналёгіях. Часам драўляныя дамы разьбіраліся там, дзе плянаваўся іхні знос (да прыкладу, на Камароўцы), і зьбіраліся нанова, як той канструктар, у іншым месцы. Тое ж самае тычыцца й некаторых іншых матэрыялаў, а перадусім дахоўкі, зрэдку цэглы. Таму ў кварталах паваеннай забудовы можна ўбачыць дамы, якія выглядаюць значна старэйшымі за суседзяў і розьняцца ад астатніх сваім старасьвецкім стылем, канструктыўнымі асаблівасьцямі альбо будаўнічымі матэрыяламі.

Адначасова з ростам «прыватнага сэктару» на пэрыфэрыі гораду старая драўляная забудова ў цэнтральных раёнах паступова зьнішчалася. Яна ніяк не стасавалася зь візэрункам новага Менску й была непажаданай (калі ня шкоднай) зьявай на тле гарадзкога краявіду. Будынкі з дрэва не ўважаліся за нешта эстэтычна каштоўнае, хутчэй наадварот, трактаваліся як прымітыў і прыкмета адсталасьці, «перажытак мінулага». Прастора кварталаў прыватнай забудовы не трансфармавалася — без кардынальнай перапланіроўкі — пад іншыя гарадзкія патрэбы й функцыі. Як вынік, знос раёнаў са старой драўлянай забудовай быў наканаваны.

Да 70-х гадоў мінулага стагодзьдзя пратрымалася Камароўка, міталягізаваная Сергіюшам Пясецкім у «Трылёгіі зладзейскай» як самае крымінагеннае прадмесьце дарэвалюцыйнага Менску. Сады, галубятні, дрэнажныя канавы, брукаваныя вуліцы ў засені каштанавых прысадаў, — Камароўка падавалася бясконцай, на ўсходзе яна злучалася зь Сельгаспасёлкам, які цягнуўся ажно да лясоў на ускраінах Менску.

У пачатку 80-х сканала старажытная й ціхая Пярэспа, разам з пахам печыва, старой бісквітнай фабрыкай і ейным маляўнічым адбіткам у люстры вады. Вуліца Стараслабодзкая ўпіралася проста ў раку, недзе там, дзе на сутоку балотнай Пярэспы й Сьвіслачы некалі стаяў млын мітычнага Мянеска. Суседняя Старажоўка й прадмесьце на супрацьлеглым беразе Сьвіслачы, якое здаўна называлася Татарскім канцом, разбураліся неяк па-садысцку доўга, і апошнія драўляныя будынкі прастаялі ажно да сярэдзіны 90-х. Татарскія агароды, якія месьціліся бліжэй да вады на правым беразе Сьвіслачы, зьніклі значна раней. Былі разбураныя, за выняткам некалькіх будынкаў, кварталы на захад ад Юбілейнай плошчы, там, дзе пад акупацыяй было Менскае гета, а таксама Залатая Горка, Нямецкая слабодка й іншыя, менш, можа, значныя для гарадзкой гісторыі раёны.

Але нешта захавалася й дагэтуль — ня дзякуючы, а насуперак.

Амаль цалкам захавалася Грушаўка, гістарычнае прадмесьце з ацалелай драўлянай забудовай пачатку ХХ стагодзьдзя, садамі, вытокам рэчкі Нямігі й камэрнай эклектыкай пасьляваеннай забудовы. Захаваўся маленькі кранальны цуд — Паўночны завулак, засталіся некранутымі забудова й дрэвы Прыгожага завулку, паасобныя вуліцы (альбо завулкі) старой забудовы ў раёне вул. Маякоўскага, Козыраўскай, Вільямса. Апроч гарадзкой забудовы, захаваліся драўляныя дамы некалі навакольных вёсак і нават былыя, дарэвалюцыйныя яшчэ, дачы.

Парадаксальна, але ўсё гэта захавалася шмат у чым дзякуючы неэфэктыўнасьці савецкай эканомікі й шматлікім забаронам, датычным рэканструкцыі прыватнага жытла. Цэлым вуліцам (і нават раёнам) надавалі катэгорыю «пад знос», і ўсялякая рэнавацыя пасьля гэтага спынялася. Часам на «знос» чакалі па 20 і болей гадоў, людзі жылі ў дыскамфорце, без элемэнтарных выгодаў, але зьнешні выгляд будынкаў і асяродзьдзя пры гэтым не мяняўся. Такім чынам, шмат чаго з драўлянай забудовы захавалася да пачатку ХХІ стагодзьдзя ў аўтэнтычным выглядзе.

Інэрцыя генпляну разьвіцьця Менску працягвае знос яшчэ дагэтуль ацалелых раёнаў драўлянай забудовы. У новай канцэпцыі разьвіцьця гораду месца для захаваньня гістарычных, адметных, утульных закуткоў не застаецца. А тым часам у цывілізаваным сьвеце драўляная забудова ўжо даўно стала аб’ектам апекі й аховы. І гэта тычыцца ня толькі адметных твораў архітэктурна-будаўнічай думкі, але таксама й нічым не выбітных, але цэльных аб’ектаў (зонаў). Цэльных у сэнсе фармаваньня традыцыйнага для гэтай мясцовасьці краявіду, наяўнасьці нацыянальных і рэгіянальных, а часам лякальных адметнасьцяў, сваёй гісторыі й міталёгіі.

Часьцяком нават гэтага ня трэба: людзі захоўваюць першапачатковы выгляд будынкаў альбо іх паасобных элемэнтаў толькі таму, што яны «старыя». Гэтая, дзіўнаватая для нас сёньня, аргумэнтацыя для большасьці эўрапейцаў не патрабуе дадатковага разгорнутага тлумачэньня й зьяўляецца самадастатковай.

«Старызна» для эўрапейскай культуры ёсьць катэгорыяй эстэтычнай, і продкі беларусаў не былі ў шанаваньні старызны выключэньнем. Варта прыгадаць назоўнік «старасьвеччына» й вытворны ад яго прыметнік «старасьвецкі» — словы спрэс пазытыўныя, словы-коды, якія дакладна адлюстроўваюць гэтую тэзу й азначаюць панятак старога як эстэтычную катэгорыю. Прыкладаў паважлівага стаўленьня да аб’ектаў матэрыяльнай культуры — безьліч. Гаворачы пра драўляную архітэктуру, прыгадаю некалькі, можа, ня ўзорна-паказальных, а з таго, што першае прыходзіць у галаву, бо якраз пра гэта й гаворка — пра тое, як звычайнае робіцца значным, запамінальным і, прабачце за гэтае слова, «прыгожым».

А прыходзіць у галаву шыкоўны музэй цацак у Тарту — аднапавярховы драўляны дом з пахам печак і скрыпам драўлянай падлогі; рэстарацыя «Царская», што месьціцца ў беражліва адрэстаўраваным драўляным будынку былой чыгуначнай станцыі, некалі спэцыяльна ўзьведзенай для расейскіх цароў у Белавескай пушчы, у яе цяперашняй польскай палове; двухпавярховы жылы драўляны дом у цэнтры Капэнгагену, такі маленькі, што да вакна другога паверху можна дацягнуцца рукой, і ў такім кепскім стане, што трымаецца дзякуючы ўмантаванай у зруб адмысловай стальной канструкцыі.

Прыгадваецца Віленскае Зарэчча, якое яшчэ 15 гадоў таму было крымінагеннымі драўлянымі трушчобамі, а сёньня пад літоўскім назовам «Ужупіс» вядомае як турыстычная атракцыя й адзін з найдаражэйшых сэгмэнтаў рынку жытла. Зноў прыгадваецца Данія, суперсучасны музэй архітэктуры ў будынку старога пакгаўзу. Будынак, праўда што, не драўляны, але ўсё канструктыўнае начыньне: калёны, бэлькі, — аўтэнтычныя, старыя, драўляныя. Лесьвіцы, падлога, столь, аконныя шыбы — новыя, але таксама з дрэва. І,каб нарэшце паставіць у гэтым пераліку кропку, прыгадаем Злучаныя Штаты й тамтэйшую любоў і павагу да сваіх амаль спрэс драўляных гістарычных будынкаў і сядзібаў. Гэткая архітэктура ня толькі рэстаўруецца, аднаўляецца й захоўваецца. Яна, як дэсань стылю й крыніца інсьпірацыі, паўтараецца ў новых праектах, зьвязваючы мінулае зь сёньняшнім днём, утвараючы пазнавальны й непаўторны краявід.

У кантэксьце вышэйсказанага спрэчкі вакол таго, што менавіта варта захоўваць з культурнай і архітэктурнай спадчыны, а што не, падаюцца не зусім карэктнымі, бо вартасьць мы вызначаем самі, і мерай гэтай вартасьці зьяўляецца натуральнае для чалавека пачуцьцё самапавагі й любові да свайго, роднага й звыклага. Іншымі словамі, захоўваць можна (і варта) усё тое, што дапамагае нам у самаідэнтыфікацыі, падкрэсьлівае культурную адметнасьць і непаўторнасьць, увасабляе й візуалізуе традыцыю.

І наадварот, калі наўзамен самапавагі й годнасьці прыходзіць пачуцьцё непаўнавартасьці, то ніякія ахоўныя сьпісы й адмысловыя праграмы ня ў стане ўратаваць створанае й назапашанае продкамі й перадаць яго нашчадкам.

У Менску захавалася багата адметных і непаўторных, маляўнічых, цікавых сваёй гісторыяй і лякальнай міталёгіяй куткоў, мясьцінаў са сваім водарам, смакам і аўрай, але адначасова занядбаных, недагледжаных, якім нестае галоўнага — любові.
Астатняе дадасца.

Міхал Анемпадыстаў (16 сакавіка 1964 — 24 студзеня 2018)


Leave a Reply


pARTisan©, 2012-2024. Дызайн: Vera Reshto. Web development by Kasten Technology