Каптарунскія перакладчыцкія размовы. У межах форуму Міжмор’е літаратур у арт-вёсцы Каптаруны ў ліпені 2018 года.

Удзельнікі: Астап Слівінскі, Мэхдзі Марадпур, Артур Клінаў
Мадэратарка: Ірына Герасімовіч

Ірына Герасімовіч: У якасці ўводзінаў хачу расказаць, які сон я сёння сасніла. Мне сніўся Мэхдзі. Ён размаўляў. Інтанацыя была звыклай, жэсты, манера гаварыць. Але я не магла зразумець ні слова і нават не ведала, на якой мове ён размаўляе. І ў сне я закрычала на Мэхдзі па-нямецку: “Das ist Nicht-Sprache. Sprich mit mir nicht in der Nicht-Sprache!” (Гэта не-мова. Не размаўляй са мной на не-мове). Трэба адзначыць, што акурат зараз я займаюся перакладам вельмі складанай п’есы Мэхдзі пад назвай “цела для цяпер і сёння”.

Артур Клінаў, Астап Слывінскі, Ірына Герасімовіч, Мэхдзі Марадпур. Фота: Дзіны Даніловіч

Мяркую, адзін з найвялікшых страхаў перакладчыкаў у тым, што мова аўтара не адкрыецца яму, застанецца цалкам недасяжнай, так што не зможаш падабраць да яе ніякага ключа. Атрымліваеш нейкі тэкст, з якім зусім не можаш працаваць. Стаіш перад гэтай рэччу ў сабе, і няма за што зачапіцца. Астап, ты ківаеш, знаёмая сітуацыя? Маеш які канкрэтны досвед?

Астап Слівінскі: Скажу так: калі магчыма такія тэксты не перакладаць, то лепш таго не рабіць.

Ірына Герасімовіч: Мэхдзі, ты тут прысутны не толькі як перакладчык, але яшчэ і як аўтар. Мой аўтар. Ці маеш ты якія страхі, звязаныя з тым, што цябе перакладаюць? Сёння вечарам будуць чытаць нешта, што лічыцца тваім. Але разумець гэтага ты не будзеш.

Мэхдзі Марадпур: Страху няма. Ёсць цікаўнасць. Я сапраўды не зразумею таго, што будзе чытацца. Магу паспрабаваць сачыць за гучаннем, за інсцэніроўкай. Мне вельмі цікава, як гэта будзе. Я ўяўляю сябе нібы на адлегласці ад гэтага тэксту, буду спрабаваць апазнаць нейкія фрагменты. Што да страхаў ды панічных атак, то збольшага праз іх праходзіш, калі пішаш. Мяркую, калегі пацвердзяць.

Калі справа даходзіць да перакладу, то ўжо не так шмат прасторы для гэтых страхаў застаецца.

Ірына Герасімовіч: Калегі, ці пацвердзіце меркаванне Мэхдзі наконт страхаў падчас пісання?

Астап Слівінскі: Думаю, у нас з Мэхдзі падобны досвед, бо мы абодва і пішам, і перакладаем. І я абсалютна пагаджуся з тым, што больш страхаў перажываеш, калі пішаш свой тэкст. Бо ты не ведаеш, куды цябе вынесе, куды занясе ўласны тэкст. Пераклад нібыта абмежаванне, з аднаго боку, але з іншага – нібыта такі страховачны канат, які не дазволіць табе сарвацца. Сарвацца ў нейкую прорву ўласнага падсвядомага. Калі я бяруся пісаць свой тэкст, то адчуваю большы трэмар, чым калі перакладаю, бо ведаю, што арыгінальны тэкст, якога ты абавязаны трымацца, нібы ратавальная дошка або кола – заўжды ўтрымае на паверхні. Але часам здараецца, што арыгінальны тэкст, які ты перакладаеш, – гэта камень, які цябе топіць. І тады трэба як мага хутчэй ад яго адвязацца.

Ты пыталася пра канкрэтны досвед. Надоечы мы з двума калегамі скончылі даволі вялікі праект, гэта была двухмоўная анталогія балгарскага авангарду ў перакладзе на ўкраінскую мову. Я ніколі не думаю, што можа стацца так, што мне давядзецца перакладаць тэкст, якога я зусім не разумею. А сярод балгарскага авангарду 1920–30-х гадоў былі тэксты, якіх я наогул не разумеў. У такой сітуацыі адпачатку ёсць вельмі няправільны элемент. Джордж Стайнер, адзін з вялікіх лінгвістаў і найважнейшых тэарэтыкаў перакладу, сцвярджаў, што напачатку любога працэсу перакладу павінна знаходзіцца калі не разуменне, то прынамсі вера ў тое, што ў тэксце, за які бярэшся, ёсць сэнс і што табе ўдасца той сэнс неяк з таго тэксту вылушчыць, здабыць.

А ў паэзіі балгарскага авангарду былі тэксты, якія для мяне – нібы гладзенькі шар, нейкае сферычнае цела, што завісла ў вакууме. Там зусім не было за што зачапіцца. Я там нічога не мог намацаць, каб увайсці ў сярэдзіну тэксту. Я лічу, што ад такіх тэкстаў проста трэба адмаўляцца. Мы не геніі, каб разумець усе тэксты.

З перформанса Юры Дзівакова па п’есе Мэхдзi Марадпура “цела для цяпер i сёння”. Каптаруны, 2019. Фота: Дзіны Даніловіч 

Ірына Герасімовіч: Частка прафесіяналізму – разумець і прымаць уласныя абмежаванні. Разумець, што мае магчымасці як перакладчыцы не бязмежныя. Але нярэдка бывае, што перакладчыкі не разумеюць уласных меж: сустракаюцца акурат з падобным герметычным для сябе тэкстам, але ўсё адно неяк яго перакладаюць, абы зрабіць.

Астап Слівінскі: Сапраўды, бывае такое. Нават скажу, што недастаткова ведаць, як зроблены той тэкст, недастаткова прыняць пэўную яго інтэрпрэтацыю, зразумець механізм. Калі гаворка ідзе пра мастацкі тэкст, то павінна існаваць нейкая эмацыйная еднасць з ім. Я нават думаю, што добры пераклад немагчымы без элементу любові да тэксту. Ты павінен яго палюбіць, каб добра яго перакласці.

Мэхдзі Марадпур: Вельмі добра разумею. Усе тэксты, якія я перакладаў, выклікалі ў мяне і смех, і слёзы, не працэс перакладу, а менавіта змест гэтых тэкстаў.

Ірына Герасімовіч: Таксама пацверджу: вельмі важна, каб тэкст цябе закранаў.

Мэхдзі Марадпур: Праўда, калі заказ, то, бывае, спрабуеш заднім чыслом выбудаваць сувязь з тэкстам.

Ірына Герасімовіч: Ці выклікаюць страх сітуацыі, калі сутыкаешся з тэкстамі, якія цябе не кранаюць?

Мэхдзі Марадпур: Такія сітуацыі выклікаюць хутчэй раздражненне, чым страх. Я больш баюся тэкстаў, якія мне падабаюцца, дзе мне важна схапіць дух, гучанне тэксту.

Астап Слівінскі: Яшчэ вялікую ролю адыгрывае працягласць гэтага забегу, наколькі вялікая гэта праца. Я зараз перакладаю раман на 900 старонак. І я не магу падтрымліваць у сабе ўвесь час эмацыйнае напружанне, патрэбнае для ўзаемадзеяння з тэкстам. Гэта як марафонскі забег: ёсць важныя моманты, калі ты часам нават страчваеш разуменне сэнсу таго, што ты робіш, стамляешся ад тэксту, прабягаеш пэўныя адрэзкі шляху чыста механічна, без радасці.

З кароткімі тэкстамі, з вершамі гэта крыху іначай працуе: можаш перакласці на адным дыханні. Хаця часам здараюцца блакады, у тым ліку і з тэкстамі, якія я люблю і адчуваю. Бывае, усё ніяк не магу знайсці формы, а потым раптам верш перакладаецца за паўгадзіны.

Ірына Герасімовіч: Сапраўды, такое здараецца. І калі ўжо маеш досвед, то верыш, што настане такі момант, калі тэкст нібы сам сабой перакладзецца. А калі досведу яшчэ не так шмат, то лёгка ўпасці ў паніку, калі пачынаецца блакада, калі нібыта нічога не адбываецца ні ў табе, ні ў тэксце.

Астап Слівінскі: Так, з часам ужо ведаеш, што ўсё ў выніку будзе добра. З досведам чалавек набывае канструктыўны песімізм: ведае, што будзе складана, але ўсё магчыма, хаця давядзецца памучыцца.

Ведаеш, які найбольшы страх перакладчыка з майго досведу? Гэта страх неперакладальнасці. А з досведам у мяне цалкам знік гэты страх: я не веру, што існуюць неперакладальныя тэксты.

Любы тэкст можна неяк перакласці. Трэба толькі знайсці трапныя інструменты. Напрыклад, усім перакладчыкам вядома, што можна не толькі шукаць эквіваленты, але і ствараць аналагі. Напрыклад, ёсць нейкая ідыёма, якую перакласці немагчыма, бо адпаведнікаў яна не мае, але мы можам наноў стварыць гэты элемент, выкарыстоўваючы сродкі нашай культуры. Тое самае можна рабіць і з цэлымі тэкстамі, якія падаюцца нібыта неперакладальнымі, гэткімі замкнёнымі сферамі. Такія тэксты трэба проста наноў напісаць.

Ірына Герасімовіч: Пераклад як пісанне наноў. Пісанне як пераклад нечага ў сабе. Артур, якія працэсы перакладу маюць для цябе значэнне ў тваёй пісьменніцкай працы?

Артур Клінаў: Мой досвед перакладу зусім іншы. Бо я займаюся самаперакладам. Кожную сваю кніжку я раблю ў дзвюх версіях, па-беларуску і па-руску. Чаму так? Гэта звязана з чыста беларускай спецыфікай: калі хочаш, каб кніжка мела на парадак большую аўдыторыю, то мусіш рабіць яшчэ і рускую версію. Калі хочаш, каб кніжка мела шанс быць перакладзенай на іншыя мовы, то таксама мусіш рабіць і рускую версію, бо перакладчыкаў з беларускай на іншыя мовы вельмі мала. Такім чынам, з кожнай кніжкай я займаюся самаперакладам, але гэта яшчэ палова праблемы.

Другая палова праблемы ў тым, што ты займаешся самаперакладам у любым выпадку ўжо ў момант напісання, таму што мы жывём у такой шызафрэнічнай моўнай сітуацыі. Сказаць, што ў нас двухмоўе, было б вельмі аптымістычна. У нас не двухмоўе. Амаль усе мы выраслі ў рускамоўных сем’ях. Амаль усе мы вучыліся ў рускамоўных школах. Я не магу сказаць, што для мяне беларуская мова з’яўляецца мовай дзяцінства. Таму цяпер пісаць па-беларуску – гэта ўжо самапераклад. Вядома, ёсць беларускія пісьменнікі, якім пашанцавала, у якіх беларуская мова аўтэнтычная, з дзяцінства, але для большасці беларускіх пісьменнікаў гэта не так, так што большасць, як і я, вымушаная займацца гэтым самаперакладам.

А цяпер што тычыцца страхаў. Пераклад заўсёды файны, калі перакладаеш з іншай мовы на сваю аўтэнтычную. А мы перакладаем з неаўтэнтычнай мовы на неаўтэнтычную, бо і руская таксама не наша аўтэнтычная мова. Мы не размаўляем на чыстай рускай мове. Таму заўжды ёсць страх, ці пішу я правільна па-беларуску. Супраць гэтага страху ёсць адзін добры метад. Справа ў тым, што беларуская мова яшчэ вельмі неўнармаваная. Яна мае мноства версій: тарашкевіца, наркамаўка і яшчэ розныя варыяцыі, – на гэтай мове можна добра эксперыментаваць. Што б ні напісаў, можна сказаць, што на тваю думку правільна менавіта так. Нават быў час, калі я штучна запазычваў словы з іншых моў, у першую чаргу з нямецкай, і спрабаваў іх інкарпараваць у беларускую мову. У мяне была такая канцэпцыя: паколькі беларуская мова на два стагоддзі знікла з гарадоў, то яна страціла дынаміку, трэба штучна яе паскорыць і гэтыя два стагоддзі навярстаць. У развіцці мовы запазычанні з іншых моў адыгрываюць вялікую ролю. Гарады ў нас былі габрэйскія, так што натуральна, што запазычанні маглі ісці з ідыш – мовы, блізкай да нямецкай. Таму я пазычаў словы з нямецкай і адаптаваў у спадзеве, што мо і прыжывуцца. Гэта было ў маладосці, калі я толькі пачынаў як аўтар, таму быў смелы. Але гэтым займаюцца многія. Асабліва ў дзевяностыя, калі з’яўляліся цэлыя школы адраджэнцаў, якія імкнуліся замяніць усе русізмы. Ішоў вельмі актыўны апгрэйд мовы. Гэта я да таго, што беларускам мова – дынамічная, таму я тут магу не баяцца, я маю свабоду, бо няма канона, які б стрымліваў.

А вось з рускай складаней, бо там ужо ўсё ўнармавана. І наша руская, мінская напрыклад, зусім не маскоўская. У рускай мове перад табой стаяць класікі, віртуозы рускай мовы, і ты разумееш, што цягацца з імі складана. Можна, вядома, сказаць, што Набокаў ды Купрын – гэта мінулае стагоддзе, але і калі чытаеш сучасных аўтараў, таго ж Дзмітрыя Быкава напрыклад, то разумееш, што ў гэтай мове трэба вырасці, каб настолькі віртуозна ёю валодаць. У нашых рускамоўных школах такой рускай мовы мы не атрымліваем. Адпаведна, узнікае страх, што так віртуозна па-руску ты ніколі не зможаш напісаць. Пераадолець гэты страх могуць дапамагчы прыклады з гісторыі, напрыклад той жа Фёдар Міхайлавіч Дастаеўскі, які пісаў па-руску вельмі карава. Яго бацька наогул не ўмеў нармальна па-руску размаўляць, бо быў тыповы “палячышка” з тэрыторыі цяперашняй Беларусі, размаўляў, як бы сёння сказалі, трасянкай. Адчувальна, што для Дастаеўскага руская мова не родная, усе рускія снобы крытыкуюць мову Дастаеўскага. І бачачы прыклад Дастаеўскага, думаеш: калі ўжо Фёдар Міхайлавіч мог дазволіць сабе каравую рускую мову, то і нічога страшнага, калі твая таксама не будзе дасканалай, абы сэнс не губляўся.

Гэтая гісторыя вельмі беларуская, бо жывём увесь час у сітуацыі суцэльнай падвоенасці: і што да аўтэнтычнай мовы, і што да тых жа свят, ва ўсіх сферах мы сутыкаемся з падвоенасцю.

Хіба што толькі ва Украіне можа быць нешта падобнае, але там, напэўна, усё ж больш аўтэнтычных рэгіёнаў.

Антаніна Слабодчыкава: Артур, а ці не хацеў бы ты, каб цябе хто-небудзь з расійскіх перакладчыкаў пераклаў на класічную рускую мову? Проста каб даведацца, як гэта будзе гучаць.

Артур Клінаў: Я думаў пра гэта, але ў Мінску я ж такога перакладчыка не знайду. Тут на рускую мову мяне лепш за мяне самога ніхто не перакладзе. У Маскве – магчыма, але хто там за гэта будзе брацца? Не Быкава ж я буду прасіць мяне перакласці.

Антаніна Слабодчыкава: З іншага боку, гэтую сітуацыю можна разглядаць як нашу адметнасць.

Артур Клінаў: Так і ёсць, гэта наша ўнікальнасць, і не трэба тут надта пераймацца і сумаваць.

Перформанс Антаніны Слабодчыкавай па п’есе Мэхдзі Марадпура “цела для цяпер i сёння”. Фота: Антаніны Слабодчыкавай

Ірына Герасімовіч: Твае тэксты вельмі моцна звязаныя менавіта з нашай моўнай глебай. Ведаючы, што ты не зможаш так напісаць, як Дзмітрый Быкаў, ты спрабуеш намацаць, а як можаш менавіта ты, як можна пісаць, зыходзячы з нашай моўнай сітуацыі.

Вельмі часта, аднак, гэтая неўнармаванасць беларускай мовы вядзе да няпэўнасці, людзі імкнуцца стварыць як мага больш правіл і абмежаванняў і як мага больш строга прытрымлівацца іх. У тых, хто працуе з беларускай мовай, часта сустракаеш памкненне зрабіць усё абсалютна правільна, а гэтай абсалютнай правільнасці і не існуе. Вядомы жарт: дзе два беларусы, там тры варыянты правільнага напісання аднаго слова. Ёсць аўтары і перакладчыкі, якія спрабуюць гуляцца з гэтай сітуацыяй, а ёсць і такія, хто спрабуе з гэтым змагацца, вырашаюць для сябе як правільна і настаўляюць астатніх, часам нават агрэсіўна. Нярэдка і да зместу справа не даходзіць, разбор тых жа перакладаў застаецца на гэтым павярхоўным узроўні кшталту “паланізм-русізм” і г. д.

Астап, Артур выказаў меркаванне, што ва Украіне сітуацыя можа быць падобнай да беларускай, як табе падаецца?

Астап Слівінскі: У нас сітуацыя адрозная тым, што я не ведаю аўтараў, якія б былі вымушаныя сябе перакладаць, каб прабіцца да замежнага чытача. Перакладчыкаў з украінскай таксама не вельмі шмат, але пакуль іх хапае, мы не мусім сябе перакладаць на рускую. Існуе рускамоўная ўкраінская літаратура, і зараз акурат адбываецца працэс інтэграцыі, што добра для ўсіх: і для рускамоўных, і для ўкраінамоўных пісьменнікаў ва Украіне, бо праз тое ўкраінская літаратура робіцца панадмоўнаю, набывае ідэнтычнасць, завязаную, хутчэй, на дзяржаве, на дзяржаўнай культуры, часткай якой з’яўляюцца, напрыклад, і татарскія пісьменнікі Украіны, і аўтары з Закарпацця, якія пішуць на венгерскай мове.

Для мяне, напрыклад, руская мова – замежная. Я вучыўся ва ўкраінскай школе, у сям’і ў нас гаварылі і гавораць па-ўкраінску. Я валодаю польскай, якой бацька вырашыў мяне навучыць, або балгарскай, якую я вучыў ва ўніверсітэце, лепш, чым рускай. Нават калі б я захацеў сябе перакласці на рускую мову, нічога добрага ў мяне б не атрымалася.

Артур Клінаў: Але ты паходзіш з Заходняй Украіны.

Астап Слівінскі: Так. Але ў Цэнтральнай Украіне сітуацыя таксама будзе адрознівацца ў залежнасці ад таго, ці гэта вялікі горад, ці маленькае мястэчка. На тэрыторыях па-за вялікімі гарадамі ўкраінская мова функцыянуе нармальна. Там могуць быць рэгіянальныя варыянты, там суржык – украінская мова з вялікай колькасцю рускай лексікі, але не граматыкі. Але структура мовы застаецца ўкраінскай, што вельмі важна, бо словы проста замяніць. Кіеў – асобная гісторыя, там шмат пластоў. Залежыць яшчэ і ад сферы жыцця, напрыклад, вялікі бізнес, сфера паслуг, друкаваныя СМІ ў сваёй большасці рускамоўныя. Але і гэта ўжо патроху змяняецца. Нават уласнікі вялікіх выдавецкіх канцэрнаў, якія выдаюць буйнымі накладамі газеты і часопісы, спрабуюць рызыкаваць і звяртацца і да ўкраінскай мовы.

Артур Клінаў: Для Беларусі такая сітуацыя, на жаль, была немагчымая, хіба што зараз, можа быць, нешта зменіцца.

Мэхдзі Марадпур: Вельмі цікавая дыскусія, я не ўсведамляў, наколькі складаная тут сітуацыя. Я ведаю падобныя кантэксты, але сітуацыя, якую апісаў Артур, усё ж надзвычай спецыфічная. І ўкраінская сітуацыя ў сваю чаргу таксама вельмі спецыфічная. Я з вялікай цікавасцю слухаў вас.

Ірына Герасімовіч: Мэхдзі, цікава было б падрабязней даведацца, якія кантэксты табе падаліся супастаўляльнымі з беларускай сітуацыяй?

Мэхдзі Марадпур: У нечым супастаўляльныя моўныя сітуацыі складваюцца з вуснымі мовамі, якія пакуль неўнармаваныя. Такія мовы існуюць паўсюль у свеце, але я ведаю сітуацыю ў першую чаргу ў Лацінскай Амерыцы ды Індыі. І ў Паўночным Іране існуе шмат версій азербайджанскай мовы, а таксама курдскай, яны таксама неўнармаваныя. Людзі вырастаюць у мове, якая не з’яўляецца афіцыйнай. Яны вымушаныя перакладаць сябе на афіцыйную мову. І яшчэ, можа быць, з каталанскай мовай была падобная сітуацыя пяцьдзясят гадоў таму. Або з сорбскай мовай у Германіі. Але там, вядома, не было такой эктраардынарнай палітычнай сітуацыі, якая склалася тут у мінулым стагоддзі.

Ірына Герасімовіч: Дзякую за такое падрабязнае абмеркаванне моўных сітуацый, якія для нас і стымул, і абмежаванне, выклікаюць і страх, і цікавасць.

Хачу задаць вам яшчэ адно пытанне датычна абмежаванняў: ці існуе штосьці, чаго вы сабе як аўтары і як перакладчыкі, у тым ліку і сябе саміх, ніколі не дазволіце, што зусім для вас немагчыма? Напрыклад, я для сябе вырашыла, што ніколі не буду перакладаць не з арыгінала.

Астап Слівінскі: Я лічу, што існуюць сітуацыі, калі гэта можна рабіць. Напрыклад, ізраільскі аўтар Этгар Керэт настойвае на тым, каб яго перакладалі не з іўрыта, але з англійскага перакладу. Ён лічыць англійскі пераклад сваіх твораў дасканалым. І ён лічыць, што будзе лепей, калі на іншыя мовы яго будуць перакладаць добрыя перакладчыкі з англійскай, а не сярэднія ці кепскія перакладчыкі з іўрыта. І я лічу, што ў такім выпадку з пазіцыяй аўтара трэба лічыцца.

Ірына Герасімовіч: Так, натуральна. Я наогул лічу, што ўсё ж аўтар – галоўная інстанцыя ў працэсе перакладу.

Астап Слівінскі: Але і не варта выконваць усё, чаго захочацца аўтару. Не заўжды тое, што аўтар кажа пра свой тэкст, ёсць найлепшым, што можна пра яго сказаць.

Ірына Герасімовіч: Я мела на ўвазе не тое, што мы ва ўсім пагаджаемся з аўтарам, а тое, што мы дзейнічаем у яго інтарэсах. Вядома, бываюць аўтары, якія самі сабе шкодзяць, якія, напрыклад, думаюць, што ведаюць мову і настойваюць на непрымальных варыянтах.

Мэхдзі Марадпур: Я таксама хацеў бы дадаць пару прыкладаў да пытання перакладу не з арыгінала. Я ведаю аўтараў-эмігрантаў і з Ірана, і з Кубы, якія таксама лічаць за лепшае, калі іх творы на нямецкую будуць перакладацца з англійскага перакладу. З аднаго боку, таму што англійскія пераклады вельмі добра распрацаваныя. З іншага боку, яшчэ і па палітычных матывах, бо часам для перакладчыкаў бывае праблематычна перакладаць аўтара-эмігранта. Напрыклад, ёсць кніга пра Тэгеран, называецца “Горад падману. Секс і смерць у Тэгеране”, напісала яе маладая іранская аўтарка, якая вырасла ў ЗША, з’ездзіла ў Іран, вярнулася і напісала гэтую кнігу на персідскай мове, потым сама ж пераклала на англійскую. І калі зайшла гаворка пра пераклад на нямецкую, то з персідскай ніхто нават не ўзяўся яе перакладаць, гэта было б занадта небяспечна для перакладчыка.

Артур Клінаў: У мяне былі два выпадкі, калі мая кніга перакладалася не з арыгінала. Напрыклад, венгерскі пераклад “Горада СОНца” зроблены з польскага, а французскі – з нямецкага. Польскі пераклад сапраўды вельмі добры, я яго сам мог прачытаць і ацаніць. І калі добры перакладчык зрабіў добрую кніжку, з яе можна перакладаць як з арыгінала, я лічу. Нямецкі пераклад я не мог прачытаць, але падаецца, што ён таксама добры. І ў сітуацыі, калі перакладчыкаў з беларускай вельмі мала, лепш так, чым зусім нічога.

Палова антычнага мыслення дайшла да нас нават не ў перакладах, а ў пераказах, дый тое часам у адных фрагментах. Але дзякуючы ім мы хаця б пра гэта ведаем.

Валянцін Акудовіч: У нас тут усё сапраўды страшэнна складана. “Код адсутнасці” па-нямецку выйшаў толькі таму, што тады ўжо быў яго пераклад на рускую мову. Іначай ён бы ў Нямеччыну не трапіў яшчэ гадоў дваццаць. З усіх маіх замежных кніжак толькі адна перакладзена з беларускай на польскую, усе астатнія – праз рускую.

Астап Слівінскі: Я вярнуся да пытання, якое ты задала: што для нас абсалютна недапушчальна пры перакладзе, чаго мы ніколі сабе не дазволім. Для мяне пераклад не з арыгінала наогул не ёсць нейкай страшнай праблемай. І зараз мы пачулі, што ёсць мноства сітуацый, калі гэта цалкам апраўдана. Але я магу сказаць, што дакладна не вазьмуся за пераклад тэксту, у якім ёсць нянавісць, неталерантнасць, нежаданне дыялогу.

Мне здаецца, што мы як перакладчыкі перадусім мусім спрыяць размове, дыялогу, паразуменню паміж рознымі народамі, грамадствамі, культурамі, але існуюць тэксты, якія блакіруюць дыялог.

Я лічу, што іх не трэба перакладаць. Каб не быць галаслоўным, прывяду прыклад.

Некалькі гадоў таму мне прапанавалі перакласці на ўкраінскую раман польскага аўтара Станіслава Сракоўскага пад назвай “Украінскі каханак”. Мне здаецца, што выдавец не вельмі ўважліва чытаў той тэкст або не чытаў наогул, прачытаў толькі анатацыю. Яго аргументацыя была, маўляў, раман пра каханне, украінская тэматыка, чаму б не выдаць, будзе прадавацца. Але выдавец не ўхапіў вельмі моцнага антыўкраінскага акцэнту ў той кнізе. У гэтым рамане галоўная тэма закамуфляваная пад сюжэтам пра каханне, а галоўная тэма – гэта нянавісць украінцаў да палякаў, як ён гэта прадстаўляе, вельмі аднабакова. Украінцы там нейкія звяры, чалавеканенавіснікі, крывавыя забойцы. Дзеянне адбываецца на Валыні ў 1943 годзе падчас валынскай разні, калі мелі месца забойствы ўкраінцамі палякаў, але былі і зваротныя акцыі. У тым рамане ўкраінцы цалкам пазбаўленыя людскога аблічча. Я сказаў выдаўцу, што перакладаць такое не буду, калі мяркуеце, што такі раман павінен з’явіцца па-ўкраінску, то няхай гэта будзе на вашым сумленні. Гэта зусім не той тэкст, якія спрыяе паразуменню паміж нашымі народамі.

Мэхдзі Марадпур: Я вельмі добра разумею цябе, Астап. Я таксама б не стаў перакладаць тэксты, якія прадстаўляюць расісцкія, фашысцкія погляды, а такіх апошнім часам развялося вельмі шмат. І ў ЗША, і ў Германіі, і ў некаторых балканскіх рэгіёнах з’яўляецца дзіўная літаратура. На шчасце, я пакуль ні разу не атрымліваў такой прапановы, але і не прыняў бы яе, хай фашысты самі сябе перакладаюць. Мяркую, яны і не дадумаюцца да мяне звярнуцца. Але возьмем, напрыклад, Мішэля Уэльбека, французскую зорку сусветнага маштабу, яго перакладаюць на ўсе мовы, вельмі шмат чытаюць. Яго персанажы часцяком правыя экстрэмісты, правыя анархісты. Напрыклад, зараз я чытаю “Магчымасць выспы” і ўжо задаваўся пытаннем, ці перакладаў бы я такое. Геніяльны раман, але галоўны герой – антысеміт, гамафоб, абсалютны сексіст. Чытаць гэты раман часам невыносна. І разам з тым гэта літаратурны шэдэўр. І вось тут пачынаюцца складанасці, як на мяне. Я б гэта не перакладаў, ні ў якім выпадку.

Іншы прыклад – Петэр Хандке, які вельмі шанаваў Мілошавіча, але піша неверагодна добрую літаратуру. Можна раздзяліць аўтара і яго твор, але не заўсёды.

Артур Клінаў: Акурат з гэтай кнігай Уэльбека ў мяне быў такі эпізод: я натрапіў на фрагмент, ад якога мяне проста затрэсла і захацелася выкінуць кніжку. Адзінае, што мяне стрымала: я ляцеў у самалёце, але дома сапраўды выкінуў у фортку.

Астап Слівінскі: Часам у падобных выпадках у перакладчыка ўзнікае спакуса згладзіць тэкст. Вельмі небяспечная спакуса. Мы павінны паказаць аўтара такім, якім ён ёсць. Нам нельга браць на сябе ролю адвакатаў аўтара. Перакладчык можа або адмовіцца ад тэксту, або прыняць яго і перадаваць такім, якім ён ёсць, з усімі яго грахамі. Адзінае выключэнне – гэта дзіцячая літаратура. Там можна адаптаваць.

Ірына Герасімовіч: Калі прымаеш, то прымаць з усімі грахамі. Зноў жа пра любоў, без якой, як мы казалі напачатку, немагчымы добры пераклад.

Дзякую вам за шматгранную размову!

Матэрыял падрыхтавала Ірына Герасімовіч

Пераклад з нямецкай і ўкраінскай Ірыны Герасімовіч

На вокладцы: З перформанса Юры Дзівакова па п’есе Мэхдзi Марадпура “цела для цяпер i сёння”.