Пераклад з нямецкай Ірыны Герасімовіч

У дамове, заключанай паміж мною, прамоўцам, і арганізатарамі Швейцарскіх тэатральных сустрэч, якім я шчыра дзякую за запрашэнне, вызначана, пра што сёння мае ісці гаворка, а менавіта належыць разгледзець, якія задачы стаяць перад тэатральным мастацтвам у нашай краіне. Трэба знайсці адказ на наступныя пытанні: “Якую ролю адыгрывае тэатр сёння, калі па самых розных каналах да нас паступаюць інфармацыя і гісторыі? Тэатр дорага каштуе, дык чаму ён каштоўны для нас?” Далей паўстае пытанне апраўданасці дзяржаўнай падтрымкі, пытанне, што дае нам тэатр і якую карысць прыносіць грамадству.

Усе гэтыя пытанні апошнім часам зноў гучаць усё часцей. І нярэдка яны азначаюць, што ад тэатра патрабуюць апраўдаць сваё існаванне. Вось я і вазьмуся апраўдаць тэатр і адкажу на кожнае з гэтых пытанняў, раз і назаўжды. Веру, у мяне атрымаецца. Іначай не падпісваў бы дамову.

Франц Кафка «Павятовы лекар», сцэна са спектакля, рэжысёр Юра Дзівакоў. Фота: Яўген Чарняўскі

Вібрацыі мяккага паднябення

Аднак перш чым вазьмуся выканаць кантракт, дазвольце зрабіць пэўны экскурс і пагаварыць пра штосьці абсалютна іншае, а менавіта пра гукі. Дакладней, пра тыя шумы, што выдае чалавечае цела. Пра тыя акустычныя феномены, якія не адносяцца да мовы ці музыкі і прычынай якіх з’яўляецца сам чалавек. Да такіх гукаў ён мае неадназначнае стаўленне, перадусім да тых, якія здараюцца мімаволі, якія чалавек утварае, не будучы ў стане іх кантраляваць.

Ноччу мяккае паднябенне вібрыруе ў павевах дыхання: чалавек храпе. Сківіца заціскаецца і закусвае пустэчу – чуецца скрыгат. А калі сняданак даўно ператраўлены, а да абеду далёка, то будзе бурчэць жывот.

Мы ненавідзім не самі гэтыя гукі, а тое, што яны непадуладныя нам. Хто шчыры, той прызнаецца, што некаторыя з гэтых гукаў у зацішнасці на самоце могуць прыносіць пэўнае задавальненне. Ва ўсякім разе,  калі чалавек адзін, гукі ўласнага цела ніколі не ўспрымаюцца як праблема. Прычына няёмкасці і сораму – у  прысутнасці іншых людзей, не ў нас саміх: мы адчуваем, што нас заспелі на чымсьці заганным. У дадзеным выпадку – выкрылі нашу прыналежнасць да той прыроды, якую мы падзяляем са звярамі і нават з раслінамі. Уласны абмен рэчываў падуладны чалавеку гэтак жа мала, як і аднаклетачным. Парасімпатычная нервовая сістэма не цікавіцца нашым меркаваннем. У чалавека, асабліва у сучаснага чалавека, які дбае пра ўласную культуру, гэта, вядома ж, не можа не выклікаць сораму.

Працягваючы нашу невялікую тыпалогію, пяройдзем да нямоўных і немузычных гукаў, якія мы ўтвараем па ўласнай волі. І тут рэпертуар таксама сціплы. Пстрыканне, тупат, скрабанне, грукат – больш за жменю не набярэцца.

Не, чалавек не багаты на гукі. Абышоўся б і без іх. Не адчуваў бы асаблівай нястачы. За адным істотным выключэннем, вядома ж, – і гэта воплескі.

Прызнанне, згода, радасць

Воплескі – каралева чалавечых гукаў. Гук са старажытнай і разам з тым жывой традыцыяй ужывання. Гук, што можа мець шматлікія формы і рознае выражэнне. Плясканне можа азначаць прызнанне, згоду, радасць, але і поўную супрацьлегласць – здзек ды кпіны. Ёсць шмат сітуацый, калі мы пляскаем у далоні, але па-сапраўднаму на сваім месцы гэты гук у цырку, на канцэрце і асабліва ў тэатры. 

Там плясканне ператвараецца ў апладысменты. Апладысменты – своеасаблівая істота, можа нават падацца, што яны не выражэнне жывога, а самі штосьці жывое. Кожны спектакль яны іншыя, у кожным месцы іншыя. Акцёры натрэніраваліся счытваць і інтэрпрэтаваць апладысменты. Яны бываюць, напрыклад, прыязнымі, нават бурнымі, але занадта часта стрыманымі і без ахвоты. Апладысменты могуць уздымацца хвалямі, спадаць і заміраць, апошняе акцёры імкнуцца калі не прадухіліць, то хоць бы адцягнуць. Прымаць апладысменты – асобнае мастацтва. Тут трэба не толькі смеласць, але і спрытнасць: выходзіць і трымацца так, каб задаць ім дынаміку, якая можа паўплываць на прысуд: поспех або правал. Менавіта таму існуюць клакёры, падкупленыя пляскальнікі, якія пляскаюць не з пераканання, але з разліку.

Напісаць гісторыю апладысментаў будзе складана, бо бракуе сведчанняў, аднак нарыс антрапалогіі гэтага адзінага сацыяльнага шуму, вядомага чалавеку, быў бы вельмі змястоўны і карысны. І ўсё ж засталося б без адказу пытанне: чаму мы менавіта пляскаем у далоні? Чаму не вырабляем які-небудзь іншы шум ці гук? Калі мы пляскаем, а калі не?

Кінатэатр без апладысментаў

У кінатэатры мы ў далоні не пляскаем. І перад тэлевізарам таксама. Падаецца, апладысменты прывязаныя да непасрэднай прысутнасці адрасата. Можа быць, менавіта таму ніхто не апладзіруе і ў царкве. Воплескі былі б пацвярджэннем прысутнасці, а хто можа прысутнічаць у царкве, калі не Бог? Толькі вось вырашаць, ці прысутнічае Усемагутны тут і цяпер, не ў кампетэнцыі парафіян. Так што апладысменты былі б дзёрзкай саманадзейнасцю. 

Сам па сабе гэты гук не мае спецыфікі. Любое плясканне падобна да іншага, па ім няшмат чаго зразумееш: ці высокі чалавек пляснуў у далоні, ці малы, мажны ці худы, багаты ці бедны, дурны ці разумны. У адрозненне ад мовы ў воплесках мы ўсе аднолькавыя. Разам з тым формы воплескаў могуць быць вельмі разнастайнымі ў залежнасці ад рытму і гучання – дзвюх рэчаў, з якіх пачынаецца музыка. Вядома, можна музіцыраваць аднаму, але калі хочаш граць з кімсьці разам, на інструменце або пляскаючы ў далоні, давядзецца суладжвацца.

Апладысменты настолькі старажытныя і настолькі распаўсюджаныя па ўсім свеце, бо адлюстроўваюць дзве праявы ўніверсальнага досведу: па-першае, перад пэўнымі з’явамі мы ўсе роўныя. І па-другое, грамадству неабходна сапраўдная прысутнасць людзей тут і цяпер.

У цэнтры – чалавек

Апладысменты такія ж эгалітарныя, як і сам тэатр. Усе маюць роўную ўладу, ці то на сцэне, ці то побач з ёй, кожны можа выказвацца і ўдзельнічаць у ігры. Але ніхто не ў стане сам-адзін вызначаць, што будзе адбывацца. Тэатр немагчымы без паразумення і здольны функцыянаваць, толькі калі большасць, то бок публіка, на нейкі час адмовіцца ад сваёй улады. Адмовіцца дзеля магчымасці агульнага досведу: чалавек, не важна, акцёр ці персанаж, можа зрабіцца іншым. Так што мы апладзіруем яшчэ і ператварэнню ды спадзеву, што ўсё можа быць і іначай, што ніякай фатальнасці не існуе. І апладзіруем тым мацней, чым большым было змаганне з лёсам і чым больш дасканалым атрымалася ператварэнне ў тэатры. На інструменце, пры дапамозе якога мы ўшаноўваем ператварэнне, можа граць любы, незалежна ад статусу. Апладысменты адрозніваюць людзей ад жывёл з раслінамі, але лучаць іх між сабою. Таму воплескі – праяўленне быцця чалавекам, чалавечнасці. А яшчэ тэатр ведае, што чалавек не заўжды чалавечны і часам апладзіруе забойствам, катаванням ды прыніжэнням.

Дазвольце ж мне цяпер выканаць кантракт і адказаць на пастаўленыя ў пачатку пытанні: задача тэатра – даць нам тое, што знаходзіць выражэнне ў апладысментах, а менавіта: прысутнасць і супольнасць.

Што праўда, то праўда: тэатр – справа працаёмкая, і менавіта таму ён так дорага каштуе. Не праз дэкарацыі з касцюмамі. Дарагія ў тэатры людзі. Няма ніводнага, без каго можна было б абысціся. Калі некага няма на месцы, нават калі ён выконвае самую дробную задачу, тэатр не пачнецца, пакуль не знойдуць замены. Тэатр немагчыма ані нарыхтаваць пра запас, ані запампаваць ды захаваць. У тэатр не выправіш свайго прадстаўніка, і сам тэатр прадстаўнікоў не мае.

Таму цэнтральны элемент тэатра – зусім не п’еса, не забава, цэнтральны элемент тэатра – выключна і толькі чалавек. Чалавек каштуе дорага. Кажучы іншымі словамі, чалавек – каштоўнасць.

Антаніна Слабодчыкава. Калаж з праекта «Яно тут»

Утопія ператварэння

Таму страшэнна памыляюцца ўсе тыя, хто сцвярджае, што тэатр выйшаў з моды, здаў пазіцыі пад націскам новых тэхналогій ды ілюзорнага наватарства новых форм апавядальнасці. Калі тут выпадае гаварыць пра памылку. Бо, можа быць, тыя крытыкі трымаюцца меркавання, што разам з тэатрам выйшаў з моды і чалавек ці, прынамсі, тыя ўласцівасці, што дагэтуль складалі яго існасць: дваістае ўсведамленне сябе як індывіда і як часткі супольнасці. Дык мо ад тэатра хочуць адмовіцца, таму што хочуць адмовіцца ад супольнасці.

“Камунікацыя вядзе да ўніфікацыі людзей праз адасобленасць”, – пішуць Адорна і Хоркхаймер у кнізе “Дыялектыка асветы”, што выйшла ў 1947 годзе. Пры ўсёй праніклівасці гэтых філосафаў і яны не маглі сабе ўявіць, якой дасканаласці дасягне наша эпоха – у камунікацыі, але таксама і ва ўніфікацыі ды адасобленасці.

Тэатр аказвае супраціў гэтай тэндэнцыі. Таму хай штосьці з яго эстэтыкі і падпадае пад уплыў моды, але сам прынцып застаецца па той бок асабістага густу. Тэатр – гэта ўтопія ператварэння, якая знаходзіць сваё выражэнне на сцэне. Гэта ўтопія супольнасці роўных, сімвалам якой з’яўляюцца публіка ды апладысменты. Тэатр – гэта праяўленне быцця чалавекам, які не задавальняецца гібеннем у бляклым святле экранаў, не задавальняецца хатнім кінатэатрам, што гатовы забаўляць яго сарака серыямі ды долбі-сураўнд, тэатр – гэта сімвал чалавека, які не задавальняецца самотным жыццём без апладысментаў.

Рэдактар: Сяргей Паўлавіцкі
Карэктарка: Марына Чарнякевіч
Lukas Bärfuss
Krieg und Liebe
Essays
© Wallstein Verlag, Göttingen 2018.

Пераклад зроблены пры падтрымцы Швейцарскай рады па культуры Пра Гельвецыя.