Размова Ірыны Сухій і Сафіі Садоўскай пра “Evaa project”

pARTisanka #34’2020

“Evaa project” у 2012 годзе пачаўся як супрацоўніцтва трох арганізацый: грамадскага аб’яднання “Экадом”, установы “АгроЭкоКультура” і галерэі сучаснага мастацтва “Ў”. У межах праекта штогод праходзяць пленэры на хутары ля возера Балдук у прыродаахоўным заказніку “Блакітныя азёры”, у якіх удзельнічаюць мастакі і мастачкі, экалагічныя актывісты і актывісткі. Як правіла, праграма пленэраў сфакусаваная на канкрэтнай тэме, напрыклад будаўніцтва атамнай электрастанцыі ў Беларусі, праблемы забруджвання вады і глабальнага пацяплення, прырода гуку і іншыя. Вынікам становіцца выстава, якая адкрываецца ў галерэі сучаснага мастацтва “Ў” праз 10-12 дзён пасля заканчэння пленэра.

Фотаздымак Яўгена Ацецкага. З архіва С. Садоўскай

Сафія: Ты памятаеш, як узнік гэты праект? Як ён нарадзіўся?

Ірына: Ён пачынаўся з сельскай гаспадаркі. Мы сустрэліся неяк з Валянцінай Кісялёвай і марылі аб тым, што добра б было мець такі мікрааўтобус, які вандруе і прадае арганічныя прадукты і адначасова знаёміць з сучасным мастацтвам. Думалі, напрыклад, “зайцоў” Аляксея Лунёва туды пасадзіць. Гэта, вядома, былі фантазіі за келіхам віна, але ў рэшце рэшт менавіта гэтыя ідэі трансфармаваліся ў першы Агра-Культурны фэст.

Сафія: Так, я памятаю, была ідэя аб’яднаць кантэксты — калі мы ў галерэі сучаснага мастацтва робім Агра-Культурны фэст, то, акрамя фермераў і лекцый па арганічнай сельскай гаспадарцы, важна паказаць культурны і мастацкі складнік, зрабіць яго аб’ёмнай, заўважнай часткай усёй падзеі.

Па-беларуску мы выкарыстоўваем словазлучэнне “сельская гаспадарка”, па-ангельску гэта гучыць як “agriculture” — агракультура, у якім “культура” праяўленая.

Ірына: Сельская гаспадарка ў нас заўсёды асацыюецца з калгасам і нізавой культурай. Мы хацелі ад гэтай ідэі адысці радыкальна, у бок сучаснага мастацтва. Паказаць арганічную сельскую гаспадарку як альтэрнатыву калгасу і прамысловай сельскай гаспадарцы. Гэта такая нефармальная агракультура.

Сафія: А чаму раней у цябе не было праектаў, якія аб’ядноўвалі экалогію і мастацтва? Гэта ж было б так арганічна і нават арганічна з пункту гледжання твайго бэкграўнду — удзелу ў фота-рок-асацыяцыі “Беларускі клімат”.

Ірына: Чаму ты думаеш, што не было? Я перастала фатаграфаваць, але маю экалагічную дзейнасць можна разглядаць як мастацкі акт ці, хутчэй, працэс.

Сафія: Ці ёсць тады нейкая прыхаваная частка “EVAa project” у самім “Беларускім клімаце”? Ці былі нейкія ідэі, перадумовы? Быў жа яшчэ часопіс “Беларускі клімат” пра экалогію ўжо ў пачатку 1990-х?

Ірына: “Беларускі клімат” не рабіў прамых выказванняў на тэму экалогіі, але наша светаадчуванне было вельмі кантэкстным і мы заўсёды працавалі з асяроддзем як энвайранментам у нашых выставах і працах. А часопіс “Беларускі Клімат” — сайд-праект, прадукт нашай групы і Таццяны Новікавай менавіта пра экалогію, устойлівае развіццё і пермакультуру.

Сафія: Атрымліваецца, разрастанне “Беларускага клімату” — гэта такі натуральны працэс, жыццёвы цыкл, як і з “EVAa project”, чый рост і змены вельмі натуральныя. Цікава, але мы ніколі не прамаўлялі і не прапісвалі мэты і каштоўнасці праекта. Яны нейкім чынам прараслі самі. Адбылося пэўнае апладненне: спачатку гэтая ідэя вырасла ў Агра-Культурны фэст, на аснове якога натуральным чынам узнік фармат пленэру, што паступова абрастаў канцэптуальным зместам.

Ірына: Разумееш, пра мэты і каштоўнасці — гэта гісторыі новага часу, да 2000-х у мяне ў жыцці ўсё хутчэй прарастала, а не з’яўлялася ўзважаным, рацыянальным планам. Гэта цяпер прынята прапісваць для праектаў і арганізацый мэты, задачы, місію, метады, і гэта ўсё вельмі правільны праектны менеджмент. Але “EVAa project” тым і ўнікальны, што нарадзіўся ён натуральным чынам.

Сафія: Арганічны праект.

Ірына: А я вось не памятаю, як пленэр мы вырашылі рабіць.

Сафія: Пасля першага фэсту мы зразумелі, што мастакоў трэба далучаць да вады і лесу, то-бок у кантэкст экалагічнай праблематыкі. Выявілася, што яны не разумеюць ці не глыбока разумеюць экалагічныя праблемы і мы штучным шляхам ім навязваем тэмы. Але гэта не працуе. Бо ў іх ідэі таксама павінны прарасці ў  мастацтва і практыкі. Першыя пленэры ў нас былі такія троху інфармацыйна павярхоўныя.  

Ірына: Так, нам здавалася, што не трэба грузіць творчыя натуры нашымі зубаскрышальнымі экалагічнымі праблемамі, а потым аказалася, што гэта проста неабходна.

Фотаздымак Ягора Воінава. З архіва С. Садоўскай

Сафія: Цяпер мы яшчэ сталі падступацца да складаных тэарэтычных тэм. Да гэтага толькі трохі краналіся філасофскіх пытанняў у сесіях глыбіннай экалогіі і ў лекцыях [1]. Сёлета мы чыталі і тэксты Бадрыяра, Джэйн Бэнэт і Арыстоцеля, якія падабрала куратарка Ганна Карпенка. З намі быў Давідэ Бевелакуа, які прэзентаваў пытанні палітычнага ў экалогіі — экалагічнае як палітычнае. Праваабаронца Алена Танкачова таксама нас вяла ў гэты бок — мастацтва як самамэта або мастацтва як інструмент. І яна вяртала нас да пытання пра ўплыў выстаў і мастацкіх прац на змены ў грамадстве. Мне цікава, ці бачыш ты ў гэтым мэту — уплываць на змены альбо публічна ўплываць? Ці ёсць іншыя мэты, напрыклад асэнсоўваць праблемы, апрапрыяваць іх, браць на сябе адказнасць?

Ірына: Так, вядома, мэта актывісткай дзейнасці — вырабляць бачныя змены. Але змены не дасягаюцца праз маралізатарства, з якім часта асацыюецца экалагічны актывізм: будзьце прыстойнымі, эканомце ваду, ужывайце мясцовыя прадукты, сартуйце смецце… Нам здаецца відавочным, што трэба рабіць усё, каб прыносіць найменшую шкоду, рабіць найменшую колькасць выкідаў, — клімат мяняецца і свет руйнуецца, а гэта не ўспрымаецца на рацыянальным узроўні. Пра ўсё гэта ўжо шмат прагаворана многімі рознымі людзьмі і  рознымі спосабамі.

Чаму ж чалавецтва не ўсведамляе гэтага? Для нас важна праз мастацтва ўплываць на светапогляд, на карціну свету людзей у цэлым.

Сафія: То-бок развіццё экалагічнай адчувальнасці таксама мэта? Вяртанне да адчувальнасці?

Ірына: А што ты маеш на ўвазе пад экалагічнай адчувальнасцю?

Сафія: Я проста спрабую пазбегнуць маралізатарства і місіянерства. З пазіцыі “мы ведаем, як вам лепш”. Я думаю, што немагчыма навучыць кагосьці быць экалагічным, але мо акурат мастацтва якраз на роўных, не зверху распавядае, як любіць прыроду. Аднак вось зноў, фармулёўка “любіць прыроду”. Гучыць дзіўна, нібы мы не з’яўляемся часткай гэтай прыроды, як быццам можна любіць неяк правільна, але ўсе любяць няправільна. Магчыма, мэта якраз у тым, каб усвядоміць кантакт з прыродай, калі ты разумееш сябе яе часткай і, адпаведна, усе свае адкіды, выхлапы таксама становяцца часткай адной цэлай сістэмы, дзе мы ўсе ўзаемазалежныя. Пачуццё гэтае фармуецца толькі знутры, з магчымасці свядома ўзяць на сябе нейкі кавалачак адказнасці. Можна абкласці чалавека памяткамі, як сартаваць смецце і эканоміць ваду, але ўсё роўна гэтыя пытанні з’язджаюць ў самы ніз спіса патрэб. Бо ёсць рэчы, якія… не, яны не важнейшыя, а больш надзённыя, чым праблемы глабальныя. Экалагічныя праблемы самыя важныя, аднак у многіх людзей яны не ў прыярытэце, таму што трэба неяк жыць-выжываць. Няма кантакту з праблемай таму, што камунікацыя мусіць быць не толькі праз розум, але і на пачуццёвым узроўні.

Ірына: Напэўна, самы просты спосаб уключыць усведамленне праблемы — высечы тваё любімае дрэва ці пабудаваць смярдзючы завод у цябе пад акном. У гэты момант людзі прачынаюцца, але ўсё ўжо здарылася і мала што можна змяніць.

Каб было па-іншаму, трэба, каб змянілася парадыгма развіцця цывілізацыі. А тут без мастацтва ніяк.

Сафія: Так, усе сістэмы свету цяпер працуюць, перакладаючы адказнасць на чалавека. Маўляў, усё ў нашых руках — калі вы тут будзеце выкарыстоўваць торбачку, а тут даплаціце і мы пасадзім лес, за тыя кіламетры, якія вы наляталі, за вашыя ж грошы. Атрымліваецца, што адказнасць зноў не на кампаніях, а на спажыўцу. Маўляў, мы не можам спыніць гэтае капіталістычнае кола спажывання, але мы будзем прыкрывацца зялёненькім фігавым лістком.

Ірына: Так, гэта датычыцца і зялёных звычак — падзяляць смецце, менш лётаць і сартаваць паперу. Гэта важныя рэчы, але калі сістэма ўладкаваная так, што паляцець у тры разы танней, чым паехаць на цягніку, — што ты абярэш? А на пленэры выдатна! Там ты на час перастаеш быць часткай гэтай сістэмы, гэтай машыны спажывання.

Сафія: То-бок гэта яшчэ і рэтрыт такі.

Ірына: Так, і гэта важна. Ведаеш, што адбываецца з экаактывістамі? Ты ўвесь час у сітуацыі, калі ты не задаволены тым, што робіш, ты ўвесь час у кагнітыўным дысанансе і ў кантакце з адмоўнымі тэмамі — табе тэлефануюць, што нешта сячэцца, птушка з падбітым крылом, завод будуецца… І ўсё гэта трэба выпраўляць, і трэба заканадаўства мяняць зараз жа або змагацца супраць будаўніцтва завода, і ты ўвесь час у гэтай адказнасці. Нягледзячы на нашы вялікія намаганні, мы тут, у Беларусі, дамагаемся вельмі няшмат, зусім невялікія паляпшэнні. І тут ты стамляешся. Хочацца сказаць: “Ну і чорт з ім!”  — і паехаць пасадзіць бульбу на хутар, і яна вырасце ці не вырасціць, але можна навучыцца яе вырошчваць.

Фотаздымак Ягора Воінава. З архіва С. Садоўскай

Сафія: Так, мне здаецца, у мастацкім полі падобныя праблемы — паспрабуй прарасці праз асфальт мінкульту, абясцэньвання працы, немагчымасці знайсці прастору для рэалізацыі праектаў, цэнзуру і самацэнзуру. Цікава, дарэчы, мы заўсёды запрашаем мастакоў як удзельнікаў, а эколагаў і актывістаў як экспертаў, у наступным годзе на пленэр трэба мяняць стратэгію — запросім і эколагаў, і мастакоў удзельнікамі… А ты думала пра тое, якая перспектыва ў “EVAa project”? Ці рабіць міжнародныя пленэры і выставы? Ці выязджаць кудысьці? Развівацца ў міжнародны бок? Для мяне каштоўна працягваць рабіць пленэры як яны ёсць і ўсё ж заставацца тут, на гэтым месцы, з гэтымі ідэямі і паглыбляцца. Мне хочацца больш тэкстаў чытаць, глыбей ныраць у лес.

Ірына: Мне таксама не хочацца ў абсяг ісці. Было б цікава з тэорыяй папрацаваць, і мне здаецца, што важна на актуальныя праблемы глядзець як праз практычную экалогію, так і з філасофскім аспектам, то-бок прысвяціць гэтаму больш часу.

А калі ты спытаеш, якая мне бачыцца перспектыва — з акна хутара на возера і лес.

Ірына Сухій — мастачка, экалагічная актывістка, заснавальніца адной з найстарэйшых экалагічных арганізацый у Беларусі “Экадом”, суарганізатарка “EVAa project”.

Сафія Садоўская — мастацтвазнаўца, куратарка, суарганізатарка “EVAa project”.

[1]  Глыбінная экалогія — экалагічны рух і філасофія, якія разглядаюць чалавечае жыццё як адзін з многіх роўных кампанентаў глабальнай экасістэмы. Тэрмін “глыбінная экалогія” прапанаваў у 1972 годзе экафілосаф Арнэ Нэйсе. Галоўная ідэя глыбіннай экалогіі ў тым, што прыроду нельга разглядаць як крыніцу рэсурсаў чалавека, як метад. Глыбінная экалогія павінна аднаўляць атаясненне чалавека з прыродай, каб страты, які наносіцца ёй, успрымаліся як ўрон самому ці самой сабе.