Да менскіх падзеяў 19 сьнежню 2010 году. Артыкул Вольгі Шпарагі, што быў надрукаваны ў чацьвертым нумары часопісу, прысьвечаным Плошчы 2006 году, а дакладней, існаваньню Аўтара пасьля тых падзеяў.

Архіў! © pARTisan #4’2006

Рэвалюцыйныя сакавіцкія падзеі ўсё яшчэ займаюць нашыя думкі й хвалююць сэрцы. Таму мы не перастаем да іх зьвяртацца, яны штораз уплішчваюцца ў нашыя размовы зь сябрамі.

Гэты дзіўны фэномэн — абрастаньне тых падзеяў усё новай і новай плоцьцю — напраўду можна назваць фэномэнам публічнасьці, бо сутнасьць апошняй, напрыклад, Ч. Тэйлар бачыць у фармаваньні мэтапрасторы шматбаковай камунікацыі. Гэткая камунікацыя магчымая дзякуючы таму, што падзея, за абмеркаваньнем якой учора вечарам мы сачылі па тэлевізары, сёньня зранку ажывае на палосах газэтаў, каб перайсьці заўтра ў радыёэтэр.

І ўсё ж такі беларуская сытуацыя спэцыфічная, бо ў сетках нашай камунікацыі ўвесь час знаходзяцца разрывы, а пэўныя тэмы, у прыватнасьці, зьвязаныя з падзеямі сакавіка 2006 году, не існуюць на экранах тэлевізараў і ў радыюсе хваляў грамадзкіх радыёперадатчыкаў (за невялікім выключэньнем). Апанаваўшы аднойчы ў тыя сьцюдзёныя дні мэдыяэтэр, яны назаўсёды яго пакінулі, перабраўшыся кудысьці ў іншае месца.

Выкажу думку, што гэтае месца шукае cёньня свайго ўвасабленьня, вандруючы пакуль з адной кавярні ў іншую, з аднаго абмеркаваньня ў іншае, з аднаго мэдыя ў іншае. Мастацтва адыгрывае ў гэтай справе не апошнюю ролю, бо, як мяркуюць мастацтвазнаўцы, яго сучасны (мадэрны) стан наўпрост зьвязаны з сучаснай публічнасьцю. То бок аўтаномнай, апасродкаванай мэдыямі публічнасьцю.

Гаворка пойдзе пра тое, як і чаму менавіта мастацтва, альбо эстэтызацыя Падзеі, можа падтрымліваць сёньня ў Беларусі жыцьцё гэтай самай Падзеі, спрыяць яе перанараджэньню й новым нараджэньням. Пачнем з гэтага пытаньня «чаму?».

«ЧАМУ»: ГІСТОРЫЯ ПЫТАНЬНЯ, альбо СЫМБАЛІЧНЫ НЕДАХОП БЕЛАРУСКАЙ РЭАЛЬНАСЬЦІ

Перш-наперш, чаму гэтак важна было паcтавіць і бараніць намётавы гарадок на плошчы Кастуся Каліноўскага (былой Кастрычніцкай)? Вернемся да самога вобразу «намётавага гарадка на цэнтральнай плошчы» й дасьледуем яго.

Цэнтральная плошча Менску — пляц побач з рэзыдэнцыяй прэзыдэнта й Палацам рэспублікі. То бок гэта плошча навідавоку Ўлады, месца сустрэчы Ўлады зь людзьмі. Гэта азначае, што, калі людзям хочацца штосьці паведаміць Уладзе, цалкам лягічна выйсьці менавіта на гэтую плошчу. Выйсьці й паведаміць.

Інакш кажучы, гэтая прастора фізычная — у якую выходзяць, і мэтафізычная, т. б. сымбалічная — у якой прамаўляюць і спрачаюцца. Плошча, як і ўся іншая гарадзкая прастора, прызначаная для нашых выхадаў і акцый. Гэты тэзіс і быў сьцьверджаны, аднак затым фізычна зьніштожаны ў сакавіку 2006 году. Нягледзячы на гэта, яго сымбалічны эфэкт сьцьвердзіўся там назаўсёды.

Такім чынам, спэцыфіка беларускай сытуацыі заключаецца ў тым, што сымбалічная дзейнасьць па выказваньні людзьмі свайго меркаваньня, на якой і грунтуецца ўдзел у вызначэньні нашага калектыўнага лёсу, абярнулася ў сакавіку 2006 году неабходнасьцю цалкам фізычнага адваяваньня прасторы для ажыцьцяўленьня гэтай самай дзейнасьці.

Таму плошча Кастуся Каліноўскага й намётавы гарадок на ёй зрабіліся эпіцэнтрам падзеяў: яны сталіся сымбалічным і фізычным увасабленьнем публічнасьці — першай і неабходнай перадумовай палітыкі ў шырокім сэнсе гэтага слова як практыкі вызначэньня нашага калектыўнага лёсу. І з прычыны таго, што зрастаньне сымбалічнага з ф і з ы ч н ы м а д л ю с т р о ў в а е с п э ц ы ф і к у б е л а р у с к а й сытуацыі, цаной палітыкі сталася фізычнае здароўе альбо нават жыцьцё канкрэтных а р г а н і з а т а р а ў публічнасьці й іх памочнікаў на плошчы.

Жыцьцё ў Беларусі выявіла сваю сымбалічную неабароненасьць, н а й в а ж н е й ш ы м у в а с а б л е н ь н е м якой зьяўляецца, вядома ж, Закон (Канстытуцыя), у выніку чаго замест апазыцыі гісторыя—прырода мы сутыкнуліся з а п а з ы ц ы я й сьмерць—жыцьцё. Удзельнікі акцыі ўсімі сіламі хацелі п е р а т в а р ы ц ь сьмерць альбо пагрoзу — свайму й НАШАМУ жыцьцю — у закон, культуру й гісторыю, каб абараніць сябе й нас ад СЬМЕРЦІ альбо каб нарэшце супрацьпаставіць сьмерці й пагрозе Закон.

Гэткім чынам яны зьдзейсьніліся менавіта як людзі (то бок сталі людзьмі), якія, у адрозьненьне ад Багоў, што супрацьпастаўляюць сьмерці вечнасьць, запачаткоўваюць і cтвараюць гісторыю — працяглую й рухомую форму калектыўнага жыцьця (напрыклад, нацыі), арганізаванага згодна з усталяванымі правіламі, якія павінны супольна абмяркоўвацца.

Цікава, што ў 50-я гады ў Чэхіі, у сытуацыі, вельмі падобнай да нашай, пра нараджэньне чалавечай гісторыі разважаў у сваіх «Ерэтычных эсэ» філёзаф Ян Патачка. Момант узьнікненьня гісторыі ён зьвязваў са зьяўленьнем фэномэну polemos(a) — спрэчкі, дыскусіі,абмеркаваньня, як іх апісваў яшчэ Геракліт.

Такім чынам, згодна з лёгікай развагаў Патачкі, у пэўны момант здараецца, што чалавечае жыцьцё больш не зьмяшчаецца ля хатняга агменьчыку ў чатырох сьценах, а патрабуе прынцыпова новай разамкнёнай і адкрытай прасторы. Людзі ўступаюць у гэтую прастору, каб на роўных абмяркоўваць сваё супольнае жыцьцё й такім чынам вызваліцца ад прымусу й паняволеньня прыроды (самая відавочная праява тут — неабходнасьць працы) і праз тое ўжо пачаць свабодна ствараць гісторыю.

«Немагчыма, — піша Патачка, — б ы ц ь грамадзянінам — polites — іначай, чым у супольнасьці адных супраць іншых, прычым гэтая спрэчка сама с т в а р а е напружаньне, тонус жыцьця гораду, форму той прасторы свабоды, якую жыхары полісу наўзаем адзін аднаму даюць і разам умацоўваюць — даюць жа, шукаючы для свайго дзеяньня апірышча і пераадольваючы супраціў».

У гэтым сэнсе ўдзел у гісторыі мае на ўвазе зварушэньне звыклых асноваў існаваньня ля хатняга цяпельца й патрабуе сталага напружаньня й асэнсаваньня, «жыцьця ў вырашальным моманце», нязьменнай гатоўнасьці, а таксама пастаяннай не-ўгрунтаванасьці й не-абгрунтаванасьці.

Парадаксальным чынам гэткая не-ўгрунтаванасьць і не-абгрунтаванасьць утварае глебу, на якой паўстае эўрапейскі горад, які трэба разумець як мноства вольных для дыскусій пляцовак. Плошча, публічнасьць, горад насамрэч зьяўляюцца плошчай, публічнасьцю й горадам толькі тады, калі яны ёсьць пляцоўкамі свабоды. І калі гэтак здарылася, што яны згубілі свой сэнс, то менавіта зь вяртаньня ім таго сэнсу й можа пачацца гісторыя, якая па-за свабоднымі пляцоўкамі ператвараецца ў прымітыўную, альбо падфарбаваную мітамі, фізіялёгію.

«ЯК»: УЯВІЦЬ АЗНАЧАЕ ПАЧАЦЬ ЖЫЦЬ

Адказаўшы на пытаньне «чаму», паспрабуем перайсьці да пытаньня «як» і да ролі ў пошуку адказу на гэтае пытаньне эстэтычнага. Пачнем з таго, што нараджэньне публічнасьці ў час мадэрну (XVI ст.) адзін з буйнейшых тэарэтыкаў публічнасьці Ю. Габэрмас наўпрост зьвязвае з мадыфікацыяй статусу культурных актараў, альбо аўтараў. Гэтая мадыфікацыя вядзе да нараджэньня такога фэномэну, як мастацкая аўтаномія. Пасьля чаго аўтар перастае быць прадстаўніком культу альбо якойсьці іншай Ідэалёгіі зь вялікай літары. Ён пачынае вызначацца публікай, якая абмяркоўвае яго ў часопісаў, літаратурных кавярняў, піша пра яго ў часопісах, гоніцца за ім на рынку.

Гэтая сытуацыя выяўляе, аднак, парадокс: з аднаго боку, аўтары робяцца залежнымі ад публікі, зь іншага — яны яе й фармуюць. Ад таго, наколькі ўдала аўтар зможа артыкуляваць гэты парадокс і выявіць яго спэцыфічную канфігурацыю, залежыць ня толькі ягоная будучыня, але і будучыня ягоных твораў.

Аднак беларуская сытуацыя зноў мадыфікуе ўяўленьне аб сучаснай аўтарскай аўтаноміі. Гэтая аўтаномія робіцца праблемнай ня толькі таму, што ў краіне адсутнічае рынак, з прычыны чаго няма й часопісаў, літаратурных кавярняў і г. д. і ўсё яшчэ існуе прэтэнзія Ўлады на Ідэалёгію зь вялікай літары.

Сытуацыя, здаецца, перш за ўсё перадвызначаецца тым, што беларускі аўтар не разумее прынцыповай значнасьці публічнага сьцьвярджэньня сваёй аўтаноміі, т. б. неабходнасьці фармаваць — расьціць і выхоўваць — сваю публіку.

Аднак як магчымае такое ўзаемнае фармаваньне аўтаноміі пры адсутнасьці неабходнай для яе фізычнай прасторы, умоваў для ўзьнікненьня мэтапрасторы, што ствараецца й падтрымліваецца разнастайнымі незалежнымі мэдыямі?

Адказаць на гэтае пытаньне «ніяк немагчыма» азначае не адказаць нічога. Бо гаворка тут пойдзе перадусім пра эстэтычны досьвед, стрыжнем якога зьяўляюцца ўяўленьне й вынаходніцтва. Вядома, што спалучэньне апошніх з аўтарскай аўтаноміяй спарадзіла ў другой палове ХХ стагодзьдзя гэткі фэномэн як «уяўны музэй» (musйe imaginaire) — устаноўку на бесьперапынны пошук і стварэньне новых пляцовак для прэзэнтацыі і, як вынік, уласна зьяўленьне твораў.

«Уяўны музэй» можна разглядаць як абагульненае азначэньне розных практык эстэтызацыі сёньняшняга дня: гэтыя практыкі магчымыя дзе й калі заўгодна, альбо нават, хутчэй, і існуюць дзякуючы бесьперапыннай эстэтызацыі штодзённага й усяго іншага жыцьця. Пры гэтым эстэтызацыя штодзённасьці не пакідае без увагі сацыяльную й культурную крытыку — хутчэй наадварот. Аднак сувязь між імі не зьяўляецца наўпроставай — як і сам твор, яна будзе няпростай і заблытанай.

Як зрабіць захапляльным наша ўласнае жыцьцё — гэтым важным пытаньнем павінна кіравацца, на мой погляд, аўтаномія мастака, што ставіць сабе за мэту эстэтызацыю беларускай штодзённасьці. Гэта зьяўляецца адной з цэнтральных задач любога мастацтва — задачай навучыцца бачыць (альбо, больш шырока, — адчуваць).

У гэтым сэнсе сакавіцкая плошча стала важнай перадумовай для рэалізацыі такой задачы: яна абвострыла наш зрок і выявіла рэчы, якія патрабуюць цяпер новага ўцелаўленьня. З прычыны адсутнасьці рынку, выбару й палітычнай аўтаноміі гэтае ўцелаўленьне можа быць хіба што ўяўленае, для чаго й павінна паслужыць сёньня мастацтва.

Аднак якім мы хочам бачыць сьвет вакол сябе — сьвет рэчаў і вобразаў? Якімі мы жадаем бачыць у гэтым сьвеце сябе? Адказы на гэтыя пытаньні й павінны хваляваць нас больш за ўсё. Прычым адказы на іх не павінны быць банальнымі, бо, нягледзячы на рэальную немагчымасьць рэалізаваць сваю аўтаномію, мы мусім гэтую аўтаномію як мінімум уявіць.

І паколькі плошча падарыла нам унікальны досьвед публічнасьці, уяўленьне павінна служыць менавіта ёй, т. б. бесьперарыўна цыркуляваць у дыскусіях, вусных і пісьмовых абмеркаваньнях. Яго задачай мае быць залучэньне новых удзельнікаў у працэс абуджэньня цікавасьці да той прасторы і мэтапрасторы, у якой мы знаходзімся, — а таксама да саміх сябе ў ёй.

Уявіць самога сябе ў атачэньні іншых і рэчаў, уявіць прывабнымі й значнымі адзін для аднаго й новых іншых — задача сучаснай эстэтызацыі й практык уяўленьня, што падтрымліваюць яе дзякуючы эстэтызацыі. Хаця больш глябальнай задачай зьяўляецца нарошчваньне недахопу сымбалічнага, з дапамогай якога толькі і магчыма супрацьстаяць прыродзе й сьмерці.

Тут зробім яшчэ адну заўвагу. Эстэтызацыя штодзённасьці зьяўляецца адным з паняткаў Ж. Бадрыяра, які ў зьвязку зь ім кажа — як ні дзіўна гэта для нашых уласных развагаў — пра канец мастацтва (разам з канцом палітычнага й сэксуальнага).

Мастацтва другой паловы ХХ стагодзьдзя, паводле філёзафа, распусьцілася ў эстэтызацыі штодзённасьці і зьнікла, саступіўшы месца «чыстай цыркуляцыі вобразаў». У пэўны момант вобразы, згодна з Бадрыярам, здрадзілі сваёй уласнай лёгіцы, на яе месцы апынулася лёгіка капіталу. Аднак на той час ужо і капітал да канца выбраў свой зьмест, дакладней, свае рэальныя рэфэрэнцыі, і пачаў адсылаць да гэткіх жа знакаў, як ён сам. Знак замкнуўся на знаку, рэальнасьць, пагражаючы ў кожны момант выбухнуць усярэдзіну самой сябе, ператварылася ў гіпэррэальнасьць.

Што мы маем у нашым выпадку, у сытуацыі, з аднаго боку, недахопу сымбалічнага, і з другога — нястачы захопленага ўладай сацыяльнага й палітычнага?

Мы маем надзею супрацьстаяць скрытыкаванай Бадрыярам лёгіцы, калі, вядома, нам выпадзе сьцьвердзіць няпростую сувязь эстэтыкі, палітыкі й сацыяльнага такім чынам, каб у нашых уяўных сусьветах мы былі надзеленыя рэальнымі правамі, якім бы адпавядалі канкрэтныя даброты. Калі мы не ўтрымаем хаця б адзін са складнікаў гэтага ўраўненьня, кожная пляцоўка зажыве сваім аўтаномным жыцьцём, падпарадкоўваючы сабе астатнія.

Ці азначае гэта, што сёньня ў Беларусі мастак-аўтар надзяляецца асаблівай адказнасьцю? Што ад шматбаковасьці яго ўяўленьня залежыць нашая цяпершчына і будучыня? Што ад ягонага разуменьня інтарэсаў індывідуальнай свабоды й справы супольнасьці залежыць лёс нашых плошчаў, кавярняў і гарадоў? А дакладней — тых, хто будзе нарэшце па іх свабодна гуляць, час ад часу выказваючы Ўладзе сваё задавальненьне альбо свой пратэст.

Альбо — ня будзе, і тады нашыя плошчы, кавярні й гарады назаўсёды патонуць у аднакаляровым тумане сну, ад якога ўвесну 2006 году нас спрабавалі абудзіць абаронцы «намётавага гарадка». Адказ на гэтае пытаньне рытарычны, хаця такога кшталту адказнасьць не нашмат большая за тую, якой некалі надзяляў сябе кожны грамадзянін полісу, здольны быць і паэтам (аратарам) і палітыкам адначасна.

Гэты тэкст ёсьць толькі сьціплымі разважаньнямі наконт таго, якое прынцыповае значэньне мае зробленае вясной 2006 году адкрыцьцё публічнасьці, да якога мы ўсе разам і кожны асобна мусім зноў і зноў вяртацца.

І калі сёньня гэта магчыма рабіць толькі з дапамогай уяўленьня, трэба памятаць, што сваю неабходную нам сілу яно набывае толькі тады, калі стане ўяўленьнем аб тым, як і навошта варта жыць Тут і Цяпер.

Вольга Шпарага

Фатаграфіі © Міхаіл Гулін, пэрсанальная старонка на сайце Галерэі сучаснага мастацтва «Ў»

Меркаваньні аўтараў не заўсёды супадаюць з пазыцыяй рэдакцыі. Калі вы заўважылі памылкі, калі ласка, пішыце нам.

Пры перадрукоўцы артыкула выкарыстоўваньне аўтарскага візуальнага матэрыяла забароненае.