Пра стасункі паміж аўтарамі і перакладчыкамі

Каптарунскія перакладчыцкія размовы. Размова адбылася ў межах IV Міжнароднага форуму Міжмор’е літаратур “Візіі будучыні. Востраў, які ёсць” у арт-вёсцы Каптаруны.

Ірына Герасімовіч. Фота В. Харытонавай

Ірына Герасімовіч: Тэма нашага форуму – утопія. Ні памкненні пабудаваць утопію, ні адмаўленне ўтопіі, ні яе крытычны разгляд немагчымыя без такой базавай, можа быць, даволі ўтапічнай рэчы, як разуменне. Як разумеюцца аўтары і перакладчыкі, як складваюцца або не складваюцца іх стасункі? Пра гэта мы пагаворым сёння з Ёрнам Ліндскогам, выдаўцом і перакладчыкам з нямецкай на шведскую, Мэхдзі Марадпурам, драматургам і перакладчыкам з фарсі і іспанскай і са швейцарскім аўтарам Ёнасам Люшэрам.

З Ёрнам Ліндскогам мы пазнаёміліся ў Еўрапейскім калегіуме ў Штралене, дзе ў адзін час жылі на працягу месяца. Толькі пазнаёміўшыся, мы паглыбіліся ў размову…

Ёрг Ліндског: …якая і цягнулася ўвесь гэты месяц.

Ірына Герасімовіч: Менавіта. І мне захацелася працягнуць яе і тут, у Каптарунах. Мэхдзі Марадпур прыязджае ў Каптаруны ўжо другі раз. З ім мы пазнаёміліся дзякуючы аб’яднанню Еўрадрам, я перакладала яго п’есу “цела для цяпер і сёння”, урыўкі з якой мы прадстаўлялі тут, у Каптарунах, летась. Мастачка Антаніна Слабодчыкава зладзіла перформанс з выкарыстаннем тэксту Мэхдзі, а мастак і рэжысёр Юра Дзівакоў намаляваў усю п’есу на пяцідзесяціметровым рулоне паперы. Мэхдзі ўжо шмат чаго зведаў у Каптарунах, так бы мовіць, дасведчаны каптарунянін або каптаруншчык. Ёнас Люшэр таксама мой аўтар. За пяць гадоў, што мінулі з таго часу, як я пераклала тваю навелу “Вясна барбараў” і ты быў у Беларусі, мы па-сапраўднаму пасябравалі.

Ёнас Люшэр: Так і ёсць.

Ірына Герасімовіч: Я дзякую ўсім вам за тое, што вы прынялі запрашэнне прыехаць у Каптаруны. Каб распачаць тэму стасункаў паміж аўтарамі і перакладчыкамі, хачу запытацца пра вашу першую сустрэчу са сваім аўтарам або са сваім перакладчыкам. Ці запомнілася яна? Ці мела нейкае асаблівае значэнне?

Ёрн Ліндског: Мае стасункі з аўтарамі складваюцца вельмі па-рознаму. Я перакладаю толькі сучасную прозу. Ёсць аўтары, з якімі я даволі шмат камунікую, напрыклад з Увэ Цімам, а ёсць і такія, з якімі ніколі не сустракаўся.

Мая першая сустрэча была з Увэ Цімам у 2009 годзе. Гэта быў і першы пераклад, што выйшаў у выдавецтве, якое я заснаваў разам са сваім калегам. Увэ Цім ужо перакладаўся ў Швецыі ў 1980-я гады, але тады не здабыў вядомасці. Я абраў твор, які, на маю думку, мог зацікавіць шырокую публіку, што потым і адбылося. Гэта была кніга “Die Entdeckung der Currywurst”. Дзякуючы гэтай кнізе аўтар і стаў вельмі папулярным у Швецыі. Пасля выхаду кнігі аўтар прыехаў на кніжную выставу ў Гётэборг. Ён сам шукаў сустрэчы са мной, запрасіў на вячэру. Сяброўства паміж аўтарам і перакладчыкам вельмі адметная форма сяброўства, сёння яно нас і звязвае.

Мяркую, у яго ёсць пэўная адчувальнасць да звязаных з перакладам тэм, бо яго жонка – выбітная перакладчыца. Увэ Цім сябруе шмат з кім са сваіх перакладчыкаў, працуе з імі доўгатэрмінова, вельмі падтрымлівае іх і настойвае, каб менавіта перакладчыкі, якіх ён ведае, працавалі і над наступнымі яго кнігамі.

Ірына Герасімовіч: Ёнас, твае творы перакладзеныя на больш чым дваццаць моў свету. Якім было тваё першае знаёмства з перакладчыкам ці перакладчыцай? Ці шукаеш ты з імі сустрэчы? Як развіваецца супрацоўніцтва?

Ёнас Люшэр: Пацверджу, што бывае вельмі па-рознаму. Ёсць перакладчыкі, якія наогул не звяртаюцца да мяне, якіх нават імёнаў я не ведаю, проста аднойчы знаходжу ў пошце пяць экзэмпляраў сваёй кнігі на пэўнай мове. З некаторымі я шмат кантактую, асабліва з тымі, хто ўжо дзве мае кнігі пераклаў. Але па-сапраўднаму асабістыя стасункі склаліся мо з пяццю-шасцю перакладчыцамі і перакладчыкамі.

Ёнас Люшэр, Мэхдзі Марадпур, Ёрг Ліндског, Ірына Герасімовіч. Фота В. Харытонавай

Зараз, калі ты запыталася і я пачаў думаць пра першую сустрэчу, мне прыйшло ў галаву, што ты акурат і была першай перакладчыцай, з якой я пазнаёміўся асабіста. Але ж мы пазнаёміліся яшчэ да таго, як ты стала маёй перакладчыцай. Гэта было па дарозе ў вёску Лёйкербад, якая месціцца ў швейцарскіх Альпах і дзе праходзіць літаратурны фестываль. Гэта зусім невялічкі фестываль, вельмі інтымны, дзе вечарам усе сустракаюцца ў адным бары, шмат размаўляюць, нечым атмасфера падобная да той, што тут, у Каптарунах. Але мы спаткаліся яшчэ ў даліне на прыпынку, разам шукалі, адкуль выпраўляецца аўтобус, потым ты прыйшла на маё чытанне і, калі не памыляюся, адразу ж і вырашыла, што хацела б зрабіць гэтую кнігу.

Ірына Герасімовіч: Уласна, на чытанне я пайшла, бо мы вельмі добра паразумеліся з жонкай Ёнаса Ульрыкай. Яна мне расказала сёе-тое пра кнігу, я зацікавілася. Так што часам у тым, як перакладчыкі і аўтары знаходзяць адзін аднаго, важную ролю адыгрывае і выпадак.

Ёнас Люшэр: Так. Потым, роўна праз год пасля нашага знаёмства, мы зноў сустрэліся тамсама. Мне вельмі пашанцавала. Напярэдадні гэтага фестывалю праходзіць перакладчыцкая майстэрня, якую арганізоўваюць Літаратурны калёквіум Берліна і Пра Гельвецыя. Штогод адзін са швейцарскіх аўтараў мае магчымасць запрасіць да ўдзелу пяць сваіх перакладчыкаў і перакладчыц. На працягу трох дзён мы праходзім усю кнігу ад першай да апошняй старонкі, абмяркоўваем усе праблемы. Падчас майстэрні хто-небудзь з перакладчыцкага факультэта Універсітэта Лазаны вядзе пратакол. У канцы атрымліваецца дакумент на трыццаць – сорак старонак, дзе растлумачаныя ўсе складаныя месцы, і кожны, хто ў далейшым будзе перакладаць гэтую кнігу, можа скарыстацца пратаколам з майстэрні. Падчас такой майстэрні ты вельмі шчыльна працуеш з перакладчыкамі, знаёмішся з імі асабіста, адказваеш на іх пытанні, адчуваеш, як кожны з іх падыходзіць да кнігі. Бо, урэшце, пераклад заснаваны выключна на даверы. Я магу прачытаць пераклады сваіх кніг толькі на ангельскую і французскую. У выпадку з некаторымі мовамі нават не ведаю, з якога боку кнігу раскрываць, то бок тут без даверу ніяк.

Калі знаёмішся з перакладчыцамі і перакладчыкамі, калі бачыш, што яны задаюць правільныя пытанні, тады паўстае давер.

Пытанні вельмі важныя. Па іх адчуваеш, што перакладчык зразумеў тэкст менавіта так, як табе б хацелася, каб гэты тэкст разумелі. Асоба перакладчыцы і перакладчыка адыгрывае важную ролю. Напрыклад, у маіх кнігах вялікае значэнне мае гумар, вельмі часта гэта такая дыстанцыйная іронія, і калі сутыкаюся з перакладчыкам і бачу абсалютна посны твар, то ўсведамляю, што наўрад ці гэты чалавек можа зразумець мой гумар, і адразу такое нядобрае адчуванне ўзнікае; а калі сустракаеш, напрыклад, перакладчыцу, якая разумее гэты гумар, то ясна, што можаш ёй давяраць.

Ірына Герасімовіч: Правільныя пытанні і разуменне гумару як падмурак для даверу аўтара да перакладчыка. Дзякуй вялікі, Ёнас! Мэхдзі, а што ты можаш расказаць пра свае першыя сустрэчы з тваімі перакладчыкамі або з тваімі аўтарамі?

Мэхдзі Марадпур: Я раскажу дзве гісторыі, першая будзе пра італьянскую перакладчыцу, якая перакладала адзін з маіх тэкстаў, другая – пра іранскую аўтарку, якую перакладаў я. Мая першая перакладчыца перакладала на італьянскую мову маю п’есу, якая называецца “Муміі. Гульня на сваім полі”. Гульня на сваім полі па-нямецку будзе Heimspiel – вельмі шматмернае слова, якое ўтрымлівае слова “Heim” – дом, інтэрнат, прытулак, у тым ліку для бежанцаў, дзе і адбываецца дзеянне п’есы. І ў тэксце сустракаецца вялікая колькасць адсылак да гэтага слова, шэраг прыметнікаў або дзеясловаў, напрыклад, у складзе якіх сустракалася гэтае слова. Часткова я браў тыя, што ўжо існуюць у мове, часткова прыдумваў іх сам. І вось мы сустрэліся, высветлілі, што ў італьянскай мове мая гульня з гэтым словам не можа быць перададзеная. Потым выявілася, што мы абое валодаем іспанскай мовай, і мы распачалі падобную гульню ў іспанскай мове, абапіраліся ўжо не на семантыку пэўнага слова, а на сам прынцып гульні, было вельмі цікава.

Другая гісторыя тычыцца тэатральнай пастаноўкі па п’есе іранскай аўтаркі, падчас якой я і тэкст перакладаў, і працаваў вусным перакладчыкам. Гэта была пастаноўка вельмі высокага ўзроўню: вядомая аўтарка, усе тры актрысы, якія былі занятыя ў спектаклі, сапраўдныя кіназоркі. Я страшна хваляваўся, мне падавалася, што зараз усе гэтыя зоркі будуць вельмі фанабэрыста паводзіцца, я вельмі сціпла трымаўся, усё хаваўся, пакуль не прыйшоў час абмяркоўваць тэкст. І тут высветлілася, што аўтарка крыху валодае нямецкай мовай, яна аказалася вельмі адкрытым чалавекам, і ва ўсёй камандзе панавала найцудоўнейшая атмасфера. З аўтаркай мы пераправерылі ўвесь тэкст. Я рабіў так і з іншымі неаднаразова, для мяне такая шматгадзінная або нават шматдзённая супольная праца, менавіта ўжывую, вельмі плённая. І гэты досвед застаецца ў памяці, нават калі аўтар і перакладчык больш ніколі не ўбачацца.

Гэтая аўтарка яшчэ і актрыса, нядаўна я працаваў над “Макбетам” у Мюнхенскім камерным тэатры, дзе яна грала лэдзі Макбет. Для гэтага спектакля была напісаная новая версія тэксту, я зноў выступаў і ў ролі перакладчыка тэксту, і ў ролі вуснага перакладчыка. Я заўважыў, як добра, што мы ўжо былі знаёмыя, мы часткова зноў жа разам перакладалі тэкст.

На маю думку, калі аўтар і перакладчык знаёмыя, то гэта адбіваецца і на тэксце, у тэксце застануцца сляды таго, што перакладчык з аўтарам разам смяяліся з чагосьці або хадзілі разам вячэраць.

Ірына Герасімовіч: Якім чынам стасункі паміж аўтарам і перакладчыкам уплываюць на тэкст, калі наогул уплываюць? Ці можна перакладаць, не ўступаючы ў стасункі? Ці можна сказаць, што стасункаў няма, калі аўтар не знаёміцца з перакладчыкам?

Мэхдзі Марадпур: Я паспрабую зараз часткова адказаць на пытанне. Выпадкі, пра якія я казаў, тычацца тэатральнага кантэксту, а гэта кантэкст вельмі спецыфічны, там, як мне падаецца, аўтар і перакладчык абавязкова павінны працаваць разам. У прозе і паэзіі, бадай, іначай. Хаця і ў тэатры бывае, што яны не знаёмяцца. Але прывяду адзін прыклад: адна перакладчыца ўжо тры разы перакладала мае тэксты на ангельскую мову. І часам яна мне дасылае варыянты і пытаецца ў дужках, што я маю на ўвазе, напрыклад, ці тое самае, што мінулым разам. Асабліва ў выпадку з жартамі такое часта здараецца. Часам мы па-добраму спрачаемся і высвятляецца, што яна мае тэксты разумее лепш, чым я сам.

Ёнас Люшэр: У мяне пытанне да вас, перакладчыкаў: ці было ў вас такое, што вы пераклалі нейкі тэкст, а потым знаёміцеся з аўтарам ці аўтаркай і адчуваеце, што ёсць нешта, што вы не змаглі перадаць, не ведаючы аўтара ці аўтарку як асобу, і з’яўляецца жаданне нешта перарабіць у тэксце?

Ёнас Люшэр, Мэхдзі Марадпур, Ёрг Ліндског, Ірына Герасімовіч. Фота В. Харытонавай

Ёрн Ліндског: Не магу сказаць, што былі нейкія радыкальныя адрозненні ва ўспрыманні тэксту да і пасля знаёмства. Але ў адным я ўпэўнены: павінна быць сімпатыя, давер, энергія паміж аўтарам і перакладчыкам, незалежна ад таго, знаёмяцца яны асабіста ці не.

Калі я ў ролі выдаўца выбіраю перакладчыкаў для пэўных кніг, я заўжды спрабую выбраць таго, хто будзе пасаваць да пэўнага аўтара, бо іначай, на маю думку, добрай кнігі не атрымаецца.

Напрыклад, я выдаю Петэра Штама, і перакладае яго для нашага выдавецтва заўжды адна перакладчыца, якая вельмі добра ўхапіла яго інтанацыю, і я ад самага пачатку інтуітыўна ведаў, хоць яны на той момант і не былі знаёмыя асабіста.

Мэхдзі Марадпур: Калі я не маю магчымасці звярнуцца да аўтара ці аўтаркі, то спрабую адшукаць як мага больш інфармацыі пра яго ці пра яе, інтэрв’ю, артыкулы, іншыя творы гэтага аўтара. Спрабую такім чынам наблізіцца да таго свету, у якім жыве або жыў пэўны аўтар, да яго думак. Вядома, і ў сітуацыях, калі кантактую з аўтарам, я таксама шукаю дадатковую інфармацыю, але калі кантакту няма, то гэтыя пошукі інфармацыі набываюць яшчэ большую значнасць.

Ірына Герасімовіч: Са мной здаралася нешта падобнае, але вырашальную ролю адыгрываў голас аўтара. Бывала, што я змяняла тэкст, пачуўшы, як аўтар чытае яго. Напрыклад, са швейцарскім аўтарам Енсам Нільзэнам было вельмі экстрэмальна: пачуўшы яго, я змяніла амаль усё.  Але і ў выпадку з іншымі таксама. І ў тваіх тэкстах, Ёнас, я таксама штосьці змяняла, арыентуючыся менавіта на тваю інтанацыю пры чытанні.

Дарэчы, як мы бачым, ёсць шмат шляхоў, як можна пазнаёміцца з аўтарам, гэта не абавязкова мае быць непасрэднае знаёмства. Перакладчыкі ў любым выпадку вельмі інтэнсіўна займаюцца сваімі аўтарамі. Цікава, ці заўважаюць гэта аўтары? Ёнас, што ты скажаш?

Ёнас Люшэр: Вядома, мы інтуітыўна адчуваем, што перакладчыкі намі інтэнсіўна займаюцца.

Акурат з гэтай прычыны стасункі паміж аўтарамі і перакладчыкамі заўжды вызначаюцца пэўнай інтымнасцю, што можа зрабіцца праблематычным, напрыклад, калі аўтар і перакладчыца асабіста не сімпатызуюць адно адному або разыходзяцца ў палітычных поглядах.

Так, маю першую кнігу на арабскую мову пераклала адна егіпецкая перакладчыца, з якой я пазней пазнаёміўся падчас падарожжа па Егіпце з літаратурнымі выступамі. Палітычна яна абсалютная рэакцыянерка, шчырая прыхільніца Сісі. Больш за тое, яна была асабістай перакладчыцай Сісі. Акурат у той час Меркель знаходзілася з візітам у Каіры, і вось я ўключаю тэлевізар у гатэлі і што бачу? Сядзіць Меркель, сядзіць Сісі і паміж імі – мая перакладчыца.

І калі зайшла гаворка пра тое, хто будзе перакладаць другую кніжку, то мне неяк зусім не хацелася, каб гэтая жанчына інтэнсіўна займалася маёй кнігай і мною. Я адчуваў ад гэтага нейкі дыскамфорт і сапраўды папрасіў свайго выдаўца, каб хто-небудзь іншы перакладаў. Вядома, я іначай абгрунтаваў сваю просьбу, маўляў, гэта больш моладзевая кніга, там шмат гаворыцца пра новыя лічбавыя тэхналогіі, адпаведна, і перакладчыка варта ўзяць маладзейшага. Але насамрэч прычынаю быў мой унутраны дыскамфорт.

Ірына Герасімовіч: Цікава, што аўтар можа паўплываць на рашэнне выдаўца адносна перакладчыка.

Ёнас Люшэр: Вядома, усё залежыць ад таго, наколькі добра аўтар і выдавец разумеюцца, ад таго, які статус і якая рэпутацыя ў выдавецтва. З егіпецкім выдаўцом мы ўжо даволі блізкія сябры, так што там такая просьба была магчымая.

Ірына Герасімовіч: А што б ты рабіў, калі б не меў магчымасці паўплываць на выбар перакладчыка? Калі б менавіта гэтая жанчына ўсё ж мелася стаць тваім арабскім голасам?

Ёнас Люшэр: У гэтым выпадку я думаю, што пагадзіўся б. У прынцыпе, ніякай асаблівай драмы не было б, таму што яе кваліфікацыя была, мне падаецца, на даволі высокім узроўні. А вось калі б я заўважыў, што могуць быць праблемы з якасцю перакладу, тады б ужо вельмі настойваў. З трыма мовамі ўжо было так: адзін перакладчык перакладаў маю першую кнігу, але потым я знаёміўся з іншым і мне хацелася, каб другую рабіў менавіта ён, і мне ўдавалася паўплываць на выдавецтвы.

Ёнас Люшэр, Мэхдзі Марадпур, Ёрг Ліндског. Фота В. Харытонавай

Ірына Герасімовіч: Мы некалькі разоў ужо ўзгадвалі інтымнасць у стасунках паміж аўтарам і перакладчыкам. Ёрн казаў пра адметнае сяброўства. Ёнас называў інтымным тое, як інтэнсіўна перакладчык займаецца аўтарам. Мэхдзі падзяліўся назіраннем, што досвед супольнай працы або супольнай гульні застаецца ў памяці. Узгадвалася і такая інтымная рэч, як давер. І мне хацелася б запытацца ў публікі, наколькі важныя для вас гэтыя стасункі паміж аўтарам і перакладчыкам? Ці думаеце вы пра іх, разгортваючы кнігу? Ці галоўнае – сама кніга, а як яна паўставала, не мае вялікага значэння?

Міхаэль Пятруха: Я слухаю гэтую размову з розных перспектыў. Па-першае, як чытач, мяркую, мы ўсе тут заўзятыя чытачы, а яшчэ як перакладчык. Калі я проста чытаю, то ўзаемаадносіны аўтара і перакладчыка мяне не цікавяць, цікавіць толькі тэкст. Як перакладчык я, апроч іншага, працаваў над вершамі, з аўтарамі якіх не быў знаёмы. Мушу прызнацца, што і як перакладчык я не зацікаўлены ў знаёмстве з аўтарам. У цэнтры ўвагі для мяне стаяць самі тэксты, якія мяне кранаюць і якія мне хочацца як мага больш дасканала перадаць на той мове, на якую я перакладаю.

Таццяна Дзівакова: Я магу падзяліцца досведам. Як мастачка я працавала над спектаклямі, для якіх Ірына перакладала Георга Бюхнера і разам з Давідам Патоцкім Франца Кафку. Калі раней я чытала гэтыя творы, “Войцэка” і “Павятовага лекара”, у іншых перакладах, то не разумела, што тут такога, чаму гэтыя творы такія каштоўныя. А дзякуючы гэтым новым перакладам я зразумела, чаму, напрыклад, Кафкам захапляюцца ва ўсім свеце. Я зразумела моц іншага свету, зразумела, як гэты пісьменнік паўплываў на літаратуру.

Як для мамы, якая чытае шмат дзіцячай перакладной літаратуры, для мяне вельмі важна чытаць не адаптацыю. Напрыклад, ад шведскіх дзяцей мне не хочацца чуць, умоўна кажучы, вершы з майго дзяцінства. Мне хочацца даведацца, як жывуць шведскія дзеці. Таму, уласна, я і набываю пераклады. І заўжды звяртаю ўвагу на тое, хто перакладае. Мне здаецца, перакладчык – гэта ўсё.

Дар’я Амяльковіч: Сустракаюцца дзве планеты, аўтар і перакладчык, і ўзнікае новы твор. Але мінае пэўны час, прыходзіць новае пакаленне, і робіцца зразумела, што гэты твор патрабуе новага перакладу. Змяняецца лексіка, змяняецца кантэкст. Як гэтая перспектыва будучыні ўспрымаецца аўтарамі?

Ёнас Люшэр: Пра гэта я яшчэ ніколі не думаў. Было б пыхай разлічваць на тое, што цябе яшчэ будуць перакладаць наноў праз шмат гадоў.

Мэхдзі Марадпур: Я таксама ніколі пра гэта не думаў.

Ёрн Ліндског: З новымі перакладамі не заўжды ўсё так адназначна. Напрыклад, у Швецыі нядаўна выйшаў новы пераклад “Уліса” Джойса. З гэтай нагоды я пачаў чытаць стары пераклад. Ён абсалютна выдатны! Я задаваўся пытаннем, навошта гэты твор перакладаць наноў, што тут трэба змяняць?!

У сваім выдавецтве мы выпусцілі новы пераклад рамана Марлен Хаўсхофер “Сцяна”. Гэта выбітны твор, упершыню быў перакладзены на шведскую мову 50 гадоў таму адным шведскім паэтам. Вельмі, вельмі добры пераклад, трэба сказаць. Вырашыўшы выдаваць гэтую кнігу наноў, мы вагаліся, які пераклад узяць – стары або зрабіць новы. Мы звярнулі ўвагу на тое, што стары пераклад хоць і быў вельмі добры, але стыль быў крыху больш высокім, чым у Хаўсхофер. Напрыклад, перакладчык часта карыстаўся малаўжывальнымі, рэдкімі словамі, чаго ў Марлен Хаўсхофер мы не знаходзім. І таму мы ўсё ж прынялі рашэнне на карысць новага перакладу, які таксама атрымаўся вельмі ўдалым.

Мэхдзі Марадпур: Калі мы ставілі “Макбета” ў Мюнхене, кансультантка па драматургіі і я як перакладчык разглядалі адзінаццаць перакладаў, зробленых у вельмі розны час, ад двухсот да двух гадоў таму. І пяццю перакладамі мы сапраўды скарысталіся ў нашай пастаноўцы. Магчыма, сцэнічная мова ‒ гэта асаблівы выпадак, але і старыя пераклады Шэкспіра ў залежнасці ад таго, як яны выкарыстоўваюцца, цалкам могуць стаяць побач з новымі на адной сцэне ў адным спектаклі.

Ёнас Люшэр: Акурат сітуацыя з перакладамі Шэкспіра ў Германіі вельмі цікавая, бо па іх можна заўважыць, што ў перакладчыцкай справе існуюць недаўгавечныя модныя тэндэнцыі. Памятаю, дваццаць гадоў таму Франк Гюнтэр пачаў перакладаць усяго Шэкспіра наноў. Узняўся такі хайп, усе раптам пачалі чытаць і граць Шэкспіра толькі ў перакладзе Франка Гюнтэра. Ён сваю працу над Шэкспірам завяршыў усяго некалькі гадоў таму, і зараз у мяне такое адчуванне, што гэтыя пераклады ніхто ўжо бачыць не можа, раптам вяртаюцца да ранейшых, напрыклад да перакладаў Томаса Браша, зробленых у шасцідзясятыя –сямідзясятыя гады. То бок мы бачым, што існуюць пэўныя хвалі. Нейкі час гэта сапраўды былі добрыя пераклады, я сам лічыў іх неверагодна добрымі, дарэчы, не выключана, што да іх яшчэ і вернуцца праз пяцьдзясят гадоў, хто ведае.

Дар’я Амяльковіч: У мяне ёсць пытанне наконт цэнзуры, калі аўтар мае магчымасць патрапіць на тэрыторыю пэўнай краіны, толькі калі пагодзіцца на купюры. На які кампраміс здольныя пайсці аўтары ў такой сітуацыі?

Мэхдзі Марадпур: З маіх п’ес (я іх пішу па-нямецку) ніводная не можа быць перакладзена на маю родную мову фарсі. І пастаўленая не можа быць ніводная. Яны далёка-далёка за межамі таго, што дапушчальна для іранскай цэнзуры, таму ў гэтым кірунку мне нават і думаць не даводзіцца. Да таго ж я пішу на такія тэмы, пра якія публічна наогул не прынята гаварыць у Іране, ды я там і не жыву ўжо дваццаць гадоў. Мае творы хутчэй месцяцца недзе ў памежнай зоне.

Мне здаецца, на ваша пытанне нельга даць нейкі агульны адказ. У розных краінах цэнзура функцыянуе па-рознаму. У мусульманскай прасторы, напрыклад, цэнзары правяраюць спектаклі і паведамляюць, што недапушчальна. Я пакуль ні разу не быў у такой сітуацыі, але магу дапусціць, што пагаджуся на тое, каб нешта ў маім тэксце цэнзуравалі або закадзіравалі. Я б не ставіў сябе на першы план, мысліў бы, хутчэй, больш шырока. Людзі ў тых краінах, дзе існуе жорсткая цэнзура, вельмі дасведчаныя, яны ведаюць усе гэтыя коды, адчуваюць, што і дзе падпала пад цэнзуру. Мне падаецца, часам важней, каб пэўны твор наогул быў перакладзены, выдадзены або паказаны ў пэўным кантэксце. І на першым плане тут не эга аўтара, а людзі, якія жывуць у гэтых кантэкстах. Але я цалкам магу сабе ўявіць, што існуе пэўная чырвоная лінія, якую ніяк нельга пераступіць.

Ёнас Люшэр: Я далучуся да таго, што сказаў Мэхдзі, я таксама лічу, што аўтару няварта ў такіх сітуацыях выступаць нейкім настаўнікам-маралістам.

Але самае галоўнае – абмяркоўваць і дамаўляцца. Калі я заднім чыслом даведваюся, што перакладчык або выдавецтва нешта цэнзуравалі, то бываю вельмі незадаволеным.

Але, напрыклад, мой каірскі выдавец вельмі адкрыта пра гэта гаворыць, маўляў, вось гэты і гэты сказ праблематычныя, калі мы іх пакінем, то я не змагу прадставіць кнігу на кніжных кірмашах у Саудаўскай Аравіі або ў Абу-Дабі. І тады я гатовы абмяркоўваць, якім чынам можна гэта перафармуляваць, каб сэнс застаўся, але выказванне не было праблематычным. Бо, на маю думку, куды важней, каб такія кнігі з’яўляліся на кніжных кірмашах у Саудаўскай Аравіі або ў Абу-Дабі, чым каб кожны сказ заставаўся слова ў слова такім, як я яго сфармуляваў.

Ёнас Люшэр. Фота В. Харытонавай

Да гэтага дадаецца яшчэ і тое, што ты як аўтар нясеш вялікую адказнасць перад выдаўцом і перакладчыцай.

Бо праблемы ў Егіпце займею не я, а менавіта яны, калі раптам нейкі сказ некаму не спадабаецца. Там няма афіцыйнай установы, якая займаецца цэнзурай, але кожны грамадзянін можа падаць скаргу. І падаюць. Атрымаецца, што я настаяў на сказе, а на яго будзе скарга пададзеная. І наступствы бываюць вельмі сур’ёзныя, людзі за краты трапляюць. Такую адказнасць я на сябе ўзяць не магу. Тут трэба ўлічваць умовы, а я іх часам і ацаніць не магу.

Ірына Герасімовіч:  Умовы ў Швецыі падаюцца, прынамсі на дыстанцыі, ледзь не ідэальнымі для кнігавыдання. Ці вядомая табе цэнзура, Ёрн?

Ёрн Ліндског: Непасрэдна, можна сказаць, невядомая. 

Ірына Герасімовіч: А ці можаш ты сабе ўявіць, як бы дзейнічаў у такой сітуацыі, калі давялося б цэнзураваць нейкую кнігу?

Ёрн Ліндског: Складана сказаць. Прынцыпова мне падаецца ўсё ж важным, каб тэкст, які перакладаецца, заставаўся ў першапачатковым выглядзе.

Бо палітычная сітуацыя можа хутка перамяніцца, і тады будзе дарэчы, што тэкст існуе без купюр.

Але ў мяне была адна сітуацыя, хоць і непараўнальная, але ўсё ж нечым падобная. Была кніга, над якой мы працавалі з адным фінска-шведскім выдавецтвам. Гэта была фінска-шведская аўтарка, кнігі якой выходзяць у шведскім выдавецтве ў Фінляндыі, а мы выдаём яе кнігі ў Швецыі. І мы некаторыя рэчы змянілі, бо разумелі: калі пакінем іх, то не атрымаем фінансавай падтрымкі ад Дэпартамента культуры. Гэта былі вельмі дробныя моманты, і мы ўсе іх, натуральна, абмяркоўвалі з аўтаркай.

Ірына Герасімовіч: Інтымнасць заўжды звязаная з вялікай адказнасцю. Думаю, я б наогул не рашылася нешта змяняць, не папытаўшыся ў аўтара. Пераклад сам па сабе – гэта ўжо вялікі цяжар адказнасці. Ёнас, напрыклад, “напісаў па-беларуску” толькі тое, што стаіць у маім перакладзе. Калі яшчэ да гэтай адказнасці дадаць цэнзуру, будзе адназначна зашмат. Стасункі, камунікацыя, размова маюць вырашальнае значэнне нават у такой складанай сферы, як цэнзура. Атрымліваецца, што калі дамаўляцца, ставіцца адзін да аднаго з увагай і павагай, то заўжды можна знайсці рашэнне, прымальнае для ўсіх.

Магчыма, не менш важна і тое, што, размаўляючы і дамаўляючыся, мы наогул больш выразна пачынаем бачыць рэчаіснасць, напрыклад рэчаіснасць стасункаў паміж аўтарамі і перакладчыкамі, у якой ёсць месца і даверу, і інтымнасці, і гульні, і гумару.

Размова адбылася ў межах IV Міжнароднага форуму Міжмор’е літаратур “Візіі будучыні. Востраў, які ёсць” пры падтрымцы

ТАЛЕДА — Праграмы Фонду імя Роберта Боша і Нямецкага перакладчыцкага фонду
Швейцарскай рады па культуры Пра Гельвецыя
Пасольства Швейцарскай канфедэрацыі ў Рэспубліцы Беларусь

Матэрыял падрыхтавала Ірына Герасімовіч

Рэдактарка Марына Чарнякевіч

На вокладцы: кадр з фільма Антаніны Слабодчыкавай über-setzen. перакладчыца з мяне, 2019