Крытыка патрыярхату, недыскрымінацыя, экалагічнасць, сацыяльнае мастацтва і рэальная роўнасць

“…мы мусім стварыць новы саюз – саюз эмансіпацыі і сацыяльнай абароненасці
супраць фінансіялізацыі”.
Нэнсі Фрэзер

24 верасня 2019 года ў Нью-Ёрку на саміце ААН па пытаннях змены клімату 16-гадовая экаактывістка са Швецыі Грэта Тунберг выступіла з прамовай, якая ўсхвалявала шматлікіх праціўнікаў далёка не толькі ідэі антрапагеннай абумоўленасці сучасных кліматычных зменаў. Грэту Тунберг абвінавачвалі ў тым, што яна не мае права голасу на такой трыбуне, таму што з’яўляецца школьніцай. Другой важнай прэтэнзіяй было яе “ментальнае здароўе” – Грэта не хавае, што ў яе сіндром Аспергера, разлад аўтыстычнага спектра. У сваім твітары на гэты конт экаактывістка піша: “Часам я крыху адрозніваюся ад нормы. І, пры правільных абставінах, быць іншай – гэта суперсіла”. Нарэшце, на Грэту Тунберг абрынуліся як на “наглядны прыклад таго, як зараджаюцца таталітарныя рэлігіі і аўтарытарныя рэжымы”, у іншай версіі гэта гучала як прыклад выкарыстання Грэты ў сваіх інтарэсах прадстаўнікамі такога роду рэжымаў. Са-кіраўнік беларускіх хрысціянскіх дэмакратаў Віталь Рымашэўскі на сваёй старонцы ў Фэйсбуку звязаў усе гэтыя абвінавачанні разам: ён пачаў з таго, што дзіця Грэта Тунберг бессаромна эксплуатуецца ў палітычнай барацьбе, што гэтаму дзіцяці без разбору пакланяюцца «моцныя гэтага свету» – жадаючы дагадзіць настроям грамадства, – а завяршыў тым, што антрапагенная абумоўленасць кліматычных змяненняў навукова не даказаная.

Гэтая гісторыя ў чарговы раз дазволіла выразна ўбачыць ключавую лінію расколу (або палярызацыі) таварыстваў у першае дзесяцігоддзе XXI стагоддзя. Гэтая лінія праходзіць, з аднаго боку, паміж крытыкамі, з іншага – абаронцамі самых розных сацыяльных іерархій: гендарных, узроставых, расавых, абумоўленых псіхічнымі і фізічнымі адрозненнямі паміж людзьмі, а таксама ўзроўнем іх дастатку і краінай / месцам пражывання або паходжання. У сувязі з узмацненнем увагі да антрапагенных кліматычных зменаў – і ў прыватнасці з падпісаннем у 2015 годзе Парыжскага пагаднення па клімаце, – гэтыя іерархіі выразна дапоўніліся яшчэ адной – паміж сацыяльным і прыродным светам, а таксама паміж краінамі, якія ў большай ступені адказныя за кліматычныя змены і пакутуюць ад іх.

Яшчэ адной важнай рысай сучаснай праявы гэтага расколу з’яўляецца яго інстытуцыянальнае палітычнае выражэнне. Абаронцы пералічаных іерархій, або правыя папулісты, атрымалі ў 2010-я гады месцы ў парламентах дэмакратычных краін, што было складана ўявіць яшчэ дзесяцігоддзе таму. У шэрагу краін, такіх як, напрыклад, ЗША, Польшча, Венгрыя або Турцыя, яны ўзначалілі ўрады, што прывяло да ўзмацнення там сэксісцкай, расісцкай, ксенафобнай, гамафобнай і скептычнай у дачыненні кліматычных зменаў рыторыкі.

Антанiна Слабодчыкава. baby blue, 2020

Неаліберальная глабалізацыя і рэальная роўнасць

Сітуацыя палярызацыі грамадстваў у першае дзесяцігоддзе XXI стагоддзя ўжо стала прадметам шматлікіх даследаванняў, у першую чаргу звязаных з неаліберальнай, “высокай глабалізацыяй” (новым этапам глабалізацыі перыяду 1988–2008) [1], а таксама з глабальнай няроўнасцю [2], – палярызаваныя грамадствы і правыя папулісты, што прыйшлі да ўлады, ёсць прадуктам менавіта гэтых з’яў.

Калі ў некалькіх словах ахарактарызаваць гэтую сітуацыю, то гаворка пра сацыяльныя трансфармацыі, якія адбыліся за апошнія 25-30 гадоў, але штуршком да якіх паслужылі эканамічныя і палітычныя рэформы, пачатыя ў 1970-я.

У 1974 годзе Нобелеўскую прэмію па эканоміцы атрымаў фон Хаек, а ў 1976-м – Мілтан Фрыдман, што забяспечыла акадэмічнае прызнанне неаліберальнай тэорыі. Найважнейшымі яе правадырамі былі грамадства Мон-Пелерын у Швейцарыі, Інстытут эканамічных адносін у Лондане і акадэмічныя колы ўніверсітэта Чыкага (так званыя “чыкагскія хлопчыкі”). У сілу гэтыя ідэі пачалі ўступаць у канцы 1970-х – з прыходам да ўлады Маргарэт Тэтчэр у Вялікабрытаніі і Рональда Рэйгана ў ЗША, услед за правядзеннем радыкальных змяненняў у крэдытна-грашовай палітыцы Полам Волкерам у гэтай краіне. Аднак першы эксперымент па сцвярджэнні неалібералізму быў ажыццёўлены запрошанымі з Чыкага і згаданымі вышэй эканамістамі ў Чылі: Піначэт увёў іх у 1975 годзе ў свой урад. Схема, якую яны выкарыстоўвалі і якая спачатку прывяла да ажыўлення эканомікі, а затым у 1982-м – да яе краху, уключала: прыватызацыю дзяржаўных актываў і адкрыццё для прыватнай і нерэгуляванай распрацоўкі прыродных рэсурсаў – лясных, рыбных і інш. (часта з ужываннем сілы ў адносінах да мясцовага насельніцтва); прыватызацыю сістэмы сацыяльнага забеспячэння і ўвядзенне стымулаў для прамых замежных інвестыцый і свабоднага гандлю; забеспячэнне дзяржавай правы замежных кампаній на вываз прыбыткаў ад атрыманых у Чылі аперацый; нарэшце, стаўку на экспарт, а не на замяшчэнне імпарту [3].

Аднак спатрэбілася яшчэ 20 гадоў, каб гэтая стратэгія стала дамінуючай па ўсім зямным шары і атрымала назву “Вашынгтонскага кансэнсусу”. Гэты від кансэнсусу прыйшоў на змену іншаму – так званаму “ўбудаванаму лібералізму”, форме кансэнсусу пасляваеннага перыяду паміж працай і капіталам, што перажываў крызіс у пачатку 1970-х і знайшоў “рашэнне” ў стратэгіі дэрэгулявання, прыватызацыі і сыходу дзяржавы са сферы сацыяльнага забеспячэння.

Варта адзначыць, што “Вашынгтонскі кансэнсус” доўгі час падвяргаўся сур’ёзнай крытыцы з усіх бакоў і не меў грамадскай падтрымкі. Для таго каб яе атрымаць, неаліберальная тэорыя пры падтрымцы вялікіх карпарацый прасоўвалася не толькі на ўзроўні даследчых цэнтраў і ўніверсітэтаў, але і цэлай неаліберальнай масавай культуры. Злучальнай ідэяй стала апраўданне эканамічных, юрыдычных і палітычных змяненняў, скіраваных у бок адмовы ад ідэі сацыяльнай справядлівасці на карысць ідэі абсалютнай індывідуальнай свабоды [4]. Гэтая ідэя знайшла выражэнне ў формулах “кожны сам за сябе” і “sеlf made man” – асабістай адказнасці замест сацыяльнай бяспекі ва ўсіх без выключэння сферах жыцця. Рынкавы абмен ператварыўся ў аснову для “цэласнай сістэмы этычных нормаў, дастатковую для рэгулявання ўсіх чалавечых дзеянняў, якая замяніла сабой усе папярэднія этычныя нормы” [5]. Найважнейшым механізмам, які служыў яго забеспячэнню, пачынаючы з 1980-х стала фінансіялізацыя – неабмежаванае павелічэнне аб’ёму фіктыўных або незабяспечаных грошай у фінансавай сістэме. У шэрагу яе найбольш значных выразаў, словамі Пола Мэйсана, – з’ява, калі “на змену заробкам, якія не растуць, прыйшлі пазыкі” [6], атрыманыя ў тым ліку тымі, хто не быў у стане – у сілу матэрыяльных цяжкасцяў – іх вярнуць.

Два фактары, без якіх неаліберальная ідэалогія наўрад ці стала б магчымай, – гэта ўласна новы этап глабалізацыі і новы віток тэхнічнай рэвалюцыі [7].

Галоўным штуршком да новага этапу глабалізацыі паслужыла неабходнасць выхаду капіталу на новыя рынкі, аднак у спалучэнні з новымі, электроннымі тэхналогіямі – лёгка даступнай інфармацыяй і глабальным доступам да банкаў і фондавых рынкаў – глабалізацыя зрабіла больш уразлівай сацыяльную дзяржаву. Таму незадаволенасць з боку палітычных эліт менавіта працэсам глабалізацыі, а не сацыяльнай дзяржавай, як яны заяўлялі, згодна з Бранка Міланавічам, стала яшчэ адным найважнейшым фактарам правядзення неаліберальнай палітыкі.

Найбольш відавочным плёнам гэтай палітыкі стаў фінансавы крызіс 2008 года. Ён выявіў новы стан сацыяльнай няроўнасці, спароджаны неаліберальнай тэорыяй і практыкай: так, суадносіны сярэдняй заработнай платы топ-менеджара ў амерыканскай карпарацыі вырасла з 30:1 (у пачатку 1970-х) да амаль 500: 1 да 2000 года [8]. Канцэнтрацыя багацця і ўлады ў руках невялікага адсотку людзей пры адначасовай стагнацыі заробкаў сярэдняга класа адбывалася, аднак, па ўсім зямным шары. Яе найважнейшых вынік – заняпад, або эрозія сярэдняга класа дэмакратычных краін, сярод найважнейшых наступстваў якога – павелічэнне ўплыву і вагі ў палітыцы і сацыяльным жыцці інтарэсаў нязначнай часткі багатых і звышбагатых людзей, у першую чаргу зацікаўленых у захаванні свайго статус-кво насуперак усім астатнім людзям і сацыяльных групам [9]. Гэта стала таксама ўдарам па эмансіпатарнай позве, якая выйшла на новы ўзровень разам са стварэннем пасляваеннай сацыяльнай дзяржавы і была звязана з барацьбой раней нябачных і “безгалосых” людзей і груп, сярод якіх адчувальная роля належала жанчынам.

Перадгісторыя сучаснай эмансіпатарнай позвы, альбо Назад у 1970-я

Новы этап эмансіпацыі пасля Другой сусветнай вайны адбываўся на фоне зменаў структуры занятасці – ад блакітных каўнерыкаў і фізічнай працы да белых каўнерыкаў занятасці ў сферы паслуг. Пашырылася і сфера занятасці, якая традыцыйна разглядалася як “жаночая” і ўключала адукацыю, сацыяльную працу, паслугі, ахову здароўя, рэкламную дзейнасць. Масавая адукацыя таксама дала жанчынам новыя магчымасці. Аднак адначасова з заахвочваннем жанчын да ўдзелу ў наёмнай рабоце працадаўцам было нявыгадна, “каб гэтыя работнікі імкнуліся да прасоўвання па службе і высокай аплаты працы, таму заахвочвалася вера ў тое, што праца павінна быць другаснай у адносінах да дома” [10].

Гэтыя змены ў першую чаргу тычыліся маладых белых адукаваных гараджанак дэмакратычных краін [11]. Іх барацьба за вызваленне (Women’s Liberation movement), пазначаная таксама другой хваляй фемінізму, факусавалася на патрабаваннях змены самасвядомасці жанчын, а таксама адносін у сям’і і ў першую чаргу ўдзелу мужчын нароўні з жанчынамі ў хатняй працы (а жанчын, адпаведна, нароўні з мужчынамі на рынку працы), на забеспячэнні правоў жанчын на ўласнае цела, а таксама на змяненне спосабаў публічнай рэпрэзентацыі жанчын. Найважнейшымі мэтамі, а затым і дасягненнямі гэтай барацьбы стала сацыяльная палітыка дзяржавы ў адносінах да жанчын – ад сацыяльных дапамог да фінансаваных дзяржавай адукацыйных праектаў і дзіцячых садкоў. Гэтая палітыка дзяржавы, аднак, пачала згортвацца з сярэдзіны 1970-х у кантэксце неаліберальнай палітыкі, апісанай вышэй. Рух за вызваленне жанчын пайшоў на спад і стаў фрагментаваны, і тое ж самае адбывалася з рухам за вызваленне геяў, якое таксама ўзнікла ў канцы 1960-х у вялікіх гарадах [12].

Апісаныя змены феміністычнай позвы разглядаюцца сёння як частка новых сацыяльных рухаў, якія ўзніклі ў сувязі з пераходам ад індустрыяльнага грамадства да постындустрыяльнага, што суправаджалася крытыкай расізму, каланіялізму і мілітарызму, а таксама прапановай зялёнай позвы.

У сацыялагічным сэнсе гаворка ішла пра рэакцыю на паскораную пасляваенную мадэрнізацыю і яе супярэчнасці, перадусім паміж індустрыяльнымі і постындустрыяльнымі формамі і стылямі жыцця. Так, “зялёная хваля” 1970-х у скандынаўскіх краінах была звязаная з перамяшчэннем значнай часткі моладзі за межы гарадоў [13], што дапаўнялася таксама заняткам фермерствам, часам у рамках частковай занятасці, а таксама было звязанае з наданнем новых формаў калектыўнаму паўсядзённаму жыццю і / або з артыстычнымі і палітычнымі амбіцыямі. “Гэта было часткай больш шырокага «альтэрнатыўнага руху», які крытыкуе індустрыяльна-гарадскія формы адчужанага жыцця” [14].

У гэты ж перыяд заснавальнік сацыяльнай пластыкі нямецкі мастак Ёзэф Бойс у Дзюсельдорфе, цэнтральная фігура для сацыяльнага павароту ў мастацтве [15], які даў імпульс і для развіцця незалежнага мастацтва ў Беларусі 1970-80-х [16], прапанаваў – спачатку ў Германіі, а затым у межах арт-паездак у ЗША, – сваю канцэпцыю альтэрнатыўнага сацыяльнага развіцця. Згодна з нямецкай даследчыцай сацыяльнага мастацтва Карэн ван дэн Берг, у цэнтры гэтай канцэпцыі аказалася касмалагічнае пашырэнне чалавечай свядомасці, якое выходзіла за межы позвы новых сацыяльных рухаў. З гэтымі рухамі Бойса, аднак, звязвала скрыжаванне ў яго арт-практыках ідэй агульначалавечай, кааператыўнай крэатыўнасці, прамой дэмакратыі, крытыкі спажывання і экалагічнасці, адным з вынікаў чаго стаў яго ўдзел у стварэнні ў 1980 годзе партыі Зялёных Германіі. Сацыяльная пластыка аказвалася такім чынам “штуршком да ўсталявання ўніверсальнай сувязі паміж прыроднымі элементамі, артэфактамі, людзьмі, а таксама жывёламі і раслінамі” [17]. Гендарныя пытанні таксама былі адным з яе вымярэнняў [18].

Ад 1980-х да сучаснасці, або Пра вяртанне справядлівасці ў кантэксце “высокай глабалізацыі”

Пачынаючы ад 1980-х фемінісцкая і ў цэлым эмансіпатарная позва перажывае новыя змены, звязаныя з крытыкай другой хвалі фемінізму як арыентаванай на патрэбы белых адукаваных урбанізаваных жанчын. Словамі бэл хукс, адной з найслыннейшых выразніц гэтай крытыкі, феміністкі другой хвалі “проста імкнуліся да пашырэння існуючых сацыяльных структур і ніколі не заходзілі так далёка, каб кідаць выклік існаму статус-кво” [19]. Пад пашырэннем сацыяльных структур аўтарка мае на ўвазе, да прыкладу, імкненне белых жанчын атрымаць роўнае становішча з белымі мужчынамі, не рэлевантнае для чорных жанчын, паколькі чорныя мужчыны таксама знаходзіліся ў дыскрымінаваным – перадусім у адносінах да белых мужчын – становішчы. бэл хукс крытыкавала тое вымярэнне феміністкай позвы, якое ў 1990-я іншая заўважная тэарэтык фемінізму, амерыканская палітычная філосафка Нэнсі Фрэзер, акрэсліць як звязанае з барацьбой за прызнанне (recognition). Яна вызначыць яго праз неабходнасць крытыкі сацыяльных статусаў, што кансервуюць нявыгаднае сацыяльнае становішча жанчын і прадстаўнікоў іншых дыскрымінаваных груп, не ў меншай ступені, чым абдзеленасць матэрыяльнымі рэсурсамі.

Галоўным інструментам статуснай, або сімвалічнай, формы дыскрымінацыі Нэнсі Фрэзер называла культурныя ўзоры. Аднак, як і бэл хукс, яна абгрунтоўвала, што крытыка сімвалічнага парадку прызнання не можа быць самадастатковай, што яна павінна быць дапоўнена крытыкай эканамічнай або класавай структуры грамадства, ці палітыкі пераразмеркавання рэсурсаў і выгод (redistribution) [20]. Дзякуючы сувязі гэтых двух вымярэнняў – палітыкі прызнання і палітыкі пераразмеркавання – на пярэднім плане аказваецца паняцце справядлівасці, але ў новай трактоўцы, якая выходзіць за межы дыскусій аб справядлівасці 1970-х, якім у значнай ступені даў штуршок Джон Ролз сваёй знакамітай кнігай пра справядлівасць [21]. Гэтая кніга паслужыла абгрунтаванню пасляваеннай канцэпцыі сацыяльнай дзяржавы, аднак не ўтрымлівала ні гендарнага, ні расавага, ні якога-небудзь яшчэ вымярэння, звязанага з дыскрымінацыяй [22]. Гаворка ў ёй ішла пра абстрактных ці ўніверсальных грамадзян, якім дзяржава павінна была дапамагчы рэалізаваць свае фундаментальныя правы.

Аднак, як я паспрабавала паказаць вышэй, сама логіка і супярэчнасці развіцця гэтай дзяржавы прывялі да таго, што пытанні справядлівасці выйшлі за межы дэкларавання правоў абстрактных суб’ектаў-грамадзян. Цэнтральным стала пытанне пра тое, як забяспечыць доступ да гэтых праў вельмі розным і дэ-факта не роўным грамадзянам; стала зразумела, што фармальных і ўніверсальных, аднолькавых для ўсіх механізмаў пераразмеркавання даброт і рэсурсаў недастаткова (да таго ж неалібералізм падверг іх сур’ёзнай эрозіі).

Словамі эканаміста і філосафа Амартыя Сена, апанента Ролза, галоўным з’яўляецца сёння пытанне пра канверсію – здольнасці і магчымасцях розных людзей і груп ператварыць першасныя даброты, або фундаментальныя правы, пра якія разважаў Ролз, у годнае жыццё. Паколькі “ператварэнне першасных выгод у здольнасць рабіць розныя рэчы, якія асоба, не выключана, імкнецца рабіць, часам моцна вар’іруецца ў залежнасці ад прыроджаных характарыстык (напрыклад, схільнасці да пэўных спадчынных захворванняў), а таксама ад розных набытых якасцяў або наступстваў уплыву розных экалагічных сродкаў” [23].

Іншай важнай высновай аўтараў новай канцэпцыі справядлівасці стала выснова пра тое, што змяненне структурных умоў, якія падтрымліваюць эканамічную і сімвалічную няроўнасць, з’яўляецца ключавым для стварэння справядлівага грамадства.

А найважнейшым паняццем, нароўні з паняццем дыскрымінацыі, стала паняцце інтэрсекцыйнасці, што выказвае накладанне адна на адну дыскрымінацыі з розных прыкмет – гендару, расы, узросту, інваліднасці, прыналежнасці да таго ці іншага класа або той ці іншай этнічнай групы і г.д. – і тым самым узмацняе дыскрымінацыю ў цэлым.

У перыяд “высокай глабалізацыі” (1988–2008) на “матрыцу дыскрымінацыі” наклалася эрозія сацыяльнай дзяржавы, якая таксама мела гендарнае вымярэнне. Згодна з Нэнсі Фрэзер, другая хваля фемінізму была кааптаваная неалібералізмам [24]. Гэта прывяло да так званага “прагрэсіўнага неалібералізму”, што ўбудоўвае жанчын, геяў і многіх іншых прадстаўнікоў маргіналізаваных груп у логіку “карпаратыўнай іерархіі, пабудаванай па прынцыпе «пераможца забірае ўсё», замест таго каб адмяніць такую іерархію”. І хоць іншая амерыканская феміністка Джаана Брэнер не згаджаецца з гэтым дыягназам Фрэзер, паказваючы на тое, што “другая хваля фемінізму сацыяльнага дабрабыту была не столькі кааптаваная, колькі палітычна маргіналізаваная”, складана ў сучаснай сітуацыі неаліберальнай няроўнасці і папулізму не пагадзіцца з высновамі Фрэзер пра тое, што “замест таго каб станавіцца на бок сіл, якія ўвязваюць эмансіпацыю з фінансіялізацыяй і супрацьпастаўляюць іх сацыяльнай абароненасці, мы павінны стварыць новы саюз – саюз эмансіпацыі і сацыяльнай абароненасці супраць фінансіялізацыі”, што адзіны здольны забяспечыць матэрыяльныя перадумовы добрага жыцця для ўсіх [25].

Ад крытыкі дыскрымінацыі да рэальнай роўнасці. Сучаснае сацыяльнае мастацтва як мова новай эмансіпатарнай позвы

Узаемасувязь позваў – фемінісцкай, зялёнай і больш шырокай антыдыскрымінацыйнай, – упершыню выяўленая ў 1970-я дзякуючы новым сацыяльным рухам, заяўляе пра сябе ў канцы 2010-х у новым кантэксце. Непрыманне правымі кансерватарамі выступу Грэты Тунберг супала з ідэнтыфікацыяй шэрагам даследчыкаў і філосафаў значнай часткі тых, хто прайграў ад глабалізацыі з белымі адукаванымі мужчынамі, якія страцілі ў выніку пасляваенных і апісаных вышэй сацыяльных трансфармацый не толькі свае перавагі на рынку працы, але і сваю манаполію на выкананне ролі карміцеля [26]. А паколькі гэтыя перавагі былі звязаныя шмат у чым са сферай прамысловай вытворчасці, страх далейшага згортвання гэтай вытворчасці аказваецца больш важкім, чым кліматычныя змены [27].

Аднак, як я паспрабавала паказаць вышэй са спасылкай на Нэнсі Фрэзер, сучасны неаліберальны лад абапіраецца не толькі на разгубленасць, злосць ды іншыя пачуцці белых адукаваных мужчын, якія страцілі свае пазіцыі, але і вялікай колькасці іншых людзей і груп. І галоўная прычына гэтага ў захаванні самай неаліберальнай логікі, увасобленай у апраўданні шматлікіх эканамічных, сацыяльных, сімвалічных і іншых іерархій і формаў дамінавання адных людзей і груп над іншымі.

І хоць у Беларусі варта хутчэй гаварыць пра панаванне логікі патэрналісцкай аўтарытарнай дзяржавы, яе галоўным эфектам аказваецца тое ж апраўданне няроўнасці і несправядлівасці, прычым, на жаль, не толькі з боку беларускіх уладаў.

Улады ў Беларусі ажыццяўляюць гэтае апраўданне праз формы міліцэйскага і армейскага самавольства, праз абмежаванне правоў самых розных груп – студэнтаў, ЛГБТ+, “не занятых у эканоміцы” людзей і многіх іншых, праз папушчальніцтва ў дачыненні да гвалту ў сям’і ды іншае. Пры гэтым, як адзначаюць даследчыкі, улады Беларусі выкарыстоўваюць і неаліберальныя стратэгіі, якія вядуць да эрозіі сацыяльнай дзяржавы і перакладання ўсё большай колькасці абавязкаў на плечы атамізаваных грамадзян [28].

У рамках часткі грамадзянскай супольнасці адбываецца кансалідацыя вакол неаліберальнага вызвалення грамадзян ад дзяржавы, з аднаго боку, і дыскурсу абсалютнай свабоды абстрактных грамадзян – з іншага. У другім выпадку, які стаў асабліва відавочным у ходзе дыскусіі вакол беларускага ПЭН-цэнтра ў кастрычніку 2019 года [29], даследчык Пётр Рудкоўскі супрацьпаставіў гендарную роўнасць, правы ЛГБТ- і іншых дыскрымінаваных людзей і супольнасцяў, а таксама неспажывецкія ўстаноўкі, як часовы кансэнсус, універсальным базавым прынцыпам – павазе жыцця і годнасці кожнага чалавека [30].

Гэта ўпісваецца ў сучасную правакансерватыўную позву, у рамках якой сацыяльная няроўнасць і несправядлівасць не толькі не з’яўляюцца сістэмнымі і структурнымі, але і проста апраўдваюцца. У такой інтэрпрэтацыі жанчынам “натуральна” прыпісваць “годнасць” – ад імя царквы або нейкіх яшчэ іерархічных інстытутаў, – што атаясамліваецца з рэпрадуктыўнымі абавязкамі, у тым ліку перад эмбрыёнам; а “годнасць”, да прыкладу, ЛГБТ-людзей інтэрпрэтуецца як абавязак заставацца нябачнымі і саромецца сваёй сэксуальнасці. Гэта, аднак, супярэчыць самому паняццю годнасці – чалавечай і іншых істот, – якое выказвае тое, што гэтыя істоты заўсёды павінны заставацца мэтамі для сябе і, такім чынам, не могуць быць пераўтвораныя ў сродак для іншых – людзей або інстытутаў [31].

У цэлым правакансерватыўная пастаноўка пытання, як я паспрабавала паказаць вышэй, падтрымлівае сёння не толькі матрыцу патрыярхальнага, але эканамічнага ці класавага дамінавання. І тады задача новай, або актуальнай, эмансіпатарнай позвы заключаецца ў абгрунтаванні сувязі розных формаў дыскрымінацыі – але перш за ўсё статуснай і эканамічнай – адна з адной, як і ў разглядзе ў якасці ўніверсальных не проста чалавечай годнасці, але годнага жыцця самых розных людзей і груп. Гэта, у сваю чаргу, немагчыма без крытыкі дыскрымінацыі і адстойвання арыенціраў сацыяльнай інклюзіі і рэальнай (substantive), а не толькі фармальнай або дэклараванай, роўнасці.

Зварот да паняцця рэальнай роўнасці дазваляе, згодна з сучаснымі даследчыкамі, “падысці да няроўнасці як да праблемы структурнай улады, якая стварае і замацоўвае сістэмы прывілеяў і неспрыяльнага грамадскага становішча”. Сёння гэтыя сістэмы пранізваюць практычна ўсе бакі прыватнага і калектыўнага жыцця і тычацца размеркавання асноўных выгод: напрыклад, доступу да медыцынскага абслугоўвання і жылля. Неаліберальны дыскурс, як і аўтарытарны патэрналісцкі, падтрымлівае структурную няроўнасць, разглядаючы заганы размеркавання ў грамадстве выгод і рэсурсаў як залежнае ад паводзінаў канкрэтных людзей і груп, якія “самі вінаватыя” ў сваёй беднасці, бяздомнасці або немагчымасці знайсці непрыкарытызаваную сферу працы.

Адрозненне новай сітуацыі няроўнасці і несправядлівасці ад сітуацыі 1970-х абумоўлена таксама яе глабальным характарам. На ўнутрыкраінавую няроўнасць накладваецца сёння няроўнасць паміж краінамі, узмацняючы яе, – пра што найбольш выразна сведчыць экалагічная няроўнасць, калі багатыя краіны пераносяць свае небяспечныя вытворчасці ў краіны з высокім узроўнем беднасці ці экспартуюць туды радыеактыўныя і іншыя адкіды [32], і якая зададзеная і гендарна (як і класава і расава), паколькі жанчыны ў бедных краінах у большай меры, чым жанчыны ў багатых краінах, пазбаўленыя правоў на зямлю, а таксама рэсурсаў і ўлады прымаць палітычныя рашэнні [33]. Адсюль таксама вынікае, што адказ на сітуацыю лакальнай несправядлівасці – і не толькі ў экалагічнай сферы – павінен быць і глабальным. І ў гэтым можна бачыць пазітыўнае вымярэнне глабалізацыі, у тым ліку або ў першую чаргу для стварэння больш шырокіх і разнастайных супольнасцяў і кааліцый, якія працуюць для дасягнення агульных мэтаў па-над нацыянальнымі межамі.

Сучаснае сацыяльнае мастацтва, як і яго папярэднік сацыяльнае мастацтва 1970-х, і ў тым ліку ў Беларусі, з’яўляецца і можа быць важным гульцом у адстойванні гэтай позвы. Калі казаць пра агульныя рысы такога мастацтва, то гарызантальнае супрацоўніцтва і кааперацыя будуць аднымі з першых у іх шэрагу. І хоць у Беларусі ўсё яшчэ даводзіцца чуць пра ролю самотнага творцы [34], гэтыя размовы наўрад ці адлюстроўваюць тое, што адбываецца на сцэне сучаснага мастацтва ў Беларусі, – думаю, вельмі складана будзе знайсці выставу, якая рабілася б намаганнямі выключна такіх самотнікаў.

Гэтыя размовы, аднак, таксама выяўляюць тое, як на традыцыйны мастацтвазнаўчы дыскурс накладваецца дыскурс неаліберальны. Небяспека гэтага накладання ў тым, што яно робіць нябачнай і тым самым абясцэньвае велізарную частку арт-працы – куратарскай, арт-менеджарскай і іншай, – якая стаіць за любой выставай. Таму так важна супрацьстаяць яму не толькі на ўзроўні адкрыта кааператыўных або калабаратыўных арт-праектаў, але і ў публічнай прасторы, уводзячы новыя паняцці – супрацоўніцтва, салідарнасці, адчувальнасці, інклюзіі, справядлівасці ды іншыя – і апісваючы з іх дапамогай існай арт-практыкі.

Важна і тое, што ў Беларусі ёсць і адкрыта гарызантальныя калабаратыўныя праекты, прычым у розных сферах сучаснага сацыяльнага мастацтва.

Праект EVAA ў галіне экалогіі, “Працуй больш, адпачывай больш”, які наўпрост адказвае на апісаныя вышэй формы трансфармацыі адносін у сферы працы і паўсядзённым жыцці , праекты, што рэалізуюцца арт-калектывам «Крылы халопа» і Фондам развіцця Брэсцкай крэпасці ў Брэсце, Лабараторыя сацыяльнага тэатра ECLAB, занятая спектаклямі пра розныя дыскрымінаваныя ў Беларусі групы, VEHA, якая працуе з праблемай рэпрэзентацыі індывідуальнай памяці ў Беларусі, і многія, многія іншыя, у тым ліку прадстаўленыя на старонках гэтага часопіса – ды і сам нумар гэтага часопіса. Натхняльнай для беларускага сацыяльнага мастацтва з’яўляецца, вядома ж, арт-дзейнасць у Берліне беларуска-нямецкай мастачкі Марыны Напрушкінай, якая з 2013 года кіруе ініцыятывай “Neue Nachbarschaft / Moabit”, што працуе з жыхарамі прытулку для бежанцаў (Bewohner*inen des Asylbewerberheimes) у раёне Маобіт Берліна. Словамі Карэн ван дэн Берг, такія праекты скіраваныя не на стварэнне арт-аб’екта, а на стварэнне новых паўсядзённых сітуацый, у якіх могуць практыкавацца новыя формы ўзаемадзеяння [35]. Іншымі словамі, гарызантальныя калабаратыўныя арт-праекты выяўляюць і сцвярджаюць новыя канфігурацыі жаданых сацыяльных сувязяў, а таксама ўмоў, у якіх становіцца магчыма іх усталяваць.

Чаму эмансіпатарная позва таксама з’яўляецца найважнейшым вымярэннем сучаснага сацыяльнага мастацтва, у тым ліку ў Беларусі? Таму што гэтыя новыя, жаданыя сацыяльныя сувязі наўрад ці могуць быць іерархічнымі. У полі іх увагі крытыка ўмоў, якія вырабляюць няроўнасць, дыскрымінацыю і выключэнне, а таксама ўяўленне таго, што можа прыйсці на змену гэтым умовам, – новыя ўтопіі на скрыжаванні сацыяльнага і прыроднага жыцця, разнастайнасці суб’ектыўнасцей і формаў іх узаемадзеяння і салідарызацыі.

Спасылкі: 

[1] Напрыклад, у версіі заўважнага тэарэтыка глабальнай няроўнасці Бранка Міланавіча (пар. Бранко Миланович. Глобальное неравенство. Новый подход для эпохи глобализации. М., 2017, c. 25).

[2] У шэрагу найважнейшых і шырока цытаваных кніг на гэтую тэму, нароўні з кнігай Міланавіча, – кнігі Дэвіда Харві “Краткая история неолиберализма. Актуальное прочтение” (М., 2007), Томаса Пікеці “Капитал в 21-м веке” (М., 2016), Пола Мэйсана “Посткапитализм. Путеводитель по нашему будущему” (М., 2016). У Германіі на гэтую тэму ў выдавецтве Suhrkamp в 2017 годзе выйшаў зборнік Geiselberger, H. (Hsg.), Die grosse Regression. Eine internationale Debatte ueber die geistige Situation der Zeit, аб’яднаўшы тэксты Арджуна Ападураі, Зігмунта Баумана, Данатэлы дэла Порта, Нэнсі Фрэзер, Івана Красцева, Бруна Латура, Пола Мэйсана, Славоя Жыжэка і іншых.

[3] Харви, Д. Краткая история неолиберализма. Актуальное прочтение. М., 2007, с. 21.

[4] Гл. ассобную главу “Формирование консенсуса” ў кнізе Д. Харві, цытаванай вышэй, с. 58-89.

[5] Цыт. па Харви, Д. Краткая история неолиберализма. Цыт. вышэй, с. 12.

[6] Мейсон, П. Посткапитализм. Путеводитель по нашему будущему. М., 2016, электронное издание, с. 45.

[7] Миланович, Б. Глобальное неравенство. Новый подход для эпохи глобализации. М., 2017., с. 82.

[8] Харви, Д. Краткая история неолиберализма. Цит. выше, с. 29.

[9] Миланович, Б. Глобальное неравенство. Цит. выше, с. 261 і далей. Варта адзначыць, што гэты ж выпадак выявіўся неаднолькавым у розных краінах, таму што адбывалася супраціўленне неалібералізму, сярод лідараў якога – Швецыя. Там жа, с. 262-263.

[10] Кесслер-Хэррис, Э. Женский труд и социальный порядок. В Антология гендерной теории. Составление, комментарии: Гапова Е., Усманова А. Минск., 2000, с. 185.

[11] Пар. Olofsson, G. After the Working-Class Movement? An Essay on What’s “New” and What’s “Social” in the New Social Movements. In Acta Sociologica, Vol. 31, № 1 (1988), pp. 15-34.

[12] Коннелл, Р. Гендер и власть. Общество, личность и гендерная политика. М., 2015, c. 369.

[13] Якое, аднак, ніколі не было масавым сыходам. Пар. Olofsson, G. After the Working-Class Movement? Cit. op., p. 25.

[14] Ibid.

[15] Van den Berg, K. Socially Engaged Art and the Fall of the Spectator since Joseph Beuys and the Situationists. In The Art of Direct Action. Social Sculpture and Beyond. Van den Berg, K., Jordan Cara M., Kleinmichel Ph. (Ed.). SternbergPress 2019, p. 26.

[16] Пра гэта мне распавядала ў інтэрв’ю Вольга Сазыкіна, апісваючы тыя практыкі, што аб’ядноўвалі незалежных беларускіх мастакоў у 1970-80-я гг. вакол фігур Ігара Кашкурэвіча і Людмілы Русавай. Гл. Шпарага, О. Демократический потенциал культурных практик в условиях авторитаризма: случай Беларуси. В Постсоветская публичность: Беларусь, Украина. Под ред. В. Фурса. Вильнюс: ЕГУ, 2008, с. 162.

[17] Van den Berg, K. Socially Engaged Art and the Fall of the Spectator since Joseph Beuys and the Situationists. Cit. op., p. 32.

[18] Jordan, Cara M. Joseph Beuys and Feminism in the United States: Social Sculpture Meets Consciousness-Raising. In The Art of Direct Action. Social Sculpture and Beyond. Cit. op., p. 145. Варта адзначыць, што творчасць Бойса выклікала сур’ёзную крытыку амерыканскіх феміністак. У прыватнасці, разыходжанне паміж імі тычылася разгляду ў якасці галоўнай дзейнай асобы мастацтва і сацыяльных зменаў Бойсам – асобных асоб, а феміністкамі другой хвалі – калектываў (там жа, p. 146).

[19] белл, х. Феминистская теория: от края к центру. В Антология гендерной теории. Цыт. вышэй, с. 241.

[20] Fraser, N. Soziale Gerechtigkeit im Zeitalter der Identitaetspolitik. Umverteilung, Anerkennung und Beteiligung. In Fraser, N., Honneth, A. Umverteilung oder Anerkennung? Eine politisch-philosophische Kotroverse. Suhrkamp 2003, p. 13-128.

[21] Ролз, Дж. Теория справедливости (1971). Новосибирск, 1995.

[22] Пар. Оукин С.М. Джон Ролз: справедливость как честность — для кого? В Феминистская критика и ревизия истории политической философии. М., 2005, сс. 249-273.

[23] Сен, А. Идея справедливости. М., 2016, с. 111.

[24] У сувязі з крытыкай феміністкамі гэтай хвалі патэрналісцкай сацыяльнай дзяржавы, “сямейнай заработнай платы” (family wage), звязанай з магчымасцю занятага на рынку працы мужчыны ўтрымліваць сям’ю, і захапленнем “палітыкай ідэнтычнасці” замест барацьбы з сацыяльнай няроўнасцю і несправядлівасцю (Фрезер, Н. Служанка капитализма? (Арыгінал артыкула на TheGuardian ад 2013/10/14). Лiва,http://liva.com.ua/reclaim-feminism.html).

[25] Фрезер, Н. Конец прогрессивного неолиберализма.

[26] Пар., напрыклад, Fukuyama, F., The new identity politics. Rightwing populism and the demand for dignity (18 April 2019). Eurozine, https://www.eurozine.com/new-identity-politics/ або Nachtwey, O. Entzivilisierung. Ueber regressive Tendenzen in westlichen Gesellschaften //Geiselberger, H. (Hsg.), Die grosse Regression. Eine internationale Debatte ueber die geistige Situation der Zeit. Suhrkamp 2017, p. 224, што, усваю чаргу, спасылаецца на Акселя Хонета.

[27] Пар. Anshelm, J. and Hultman, M. A green fatwa? Climate change as a threat to the masculinity of industrial modernity. In NORMA. International Journal for Masculinity Studies, 2014. Vol. 9, № 2, 84-96.

[28] Пар. да прыкладу: Шиманович, Г. Социальная политика государства: эффективность, каналы влияния на бедность и перспективы развития. В Беларусь: вызовы социально-экономического развития. Мн., 2011, с. 82-110.

[29] Гаворка ідзе пра канфлікт паміж Паўлам Севярынцам, пісьменнікам і адным з заснавальнікаў “Маладога фронту”, і супольнасцю беларускага ПЭНа. У рэшце рэшт, Павел быў выключаны з ПЭН-цэнтра на той падставе, што не выконваў патрабаванняў Хартыі Міжнароднага ПЭН-Клуба, а менавіта: публічна, сістэматычна дыскрымінаваць ЛГБТК + людзей. Гл. абгрунтаванне рашэння Рады ПЭН-цэнтра на сайце клуба: https://pen-centre.by/2019/10/30/rada-belaruskaga-pjena-vykljuchyla-pala-sevjarynca-z-arganzacy.html.

[30] Па словах П. Рудкоўскага: “Цягам 90-х гадоў сфармаваўся акрэслены кансэнсус наконт такіх рэчаў, як гендарная роўнасць, правы меншасцяў, неспажывецкія ўстаноўкі і г.д. Але гэты кансэнсус можа падлягаць крытыцы і перагляду (і фактычна гэта зараз у заходнім свеце — хоць не без скрыгату — пачынаецца). Ніхто не кажа, што ўсё гэта памылковае і патрабуе татальнага перагляду. Рэч у тым толькі, што існуючы кансэнсус нельга абсалютызаваць. Апроч самых базавых прынцыпаў — павага да жыцця і годнасці кожнага чалавека, — усе іншыя рэчы могуць быць паддадзены крытычнай рэфлексіі і рэвізіі” // Рудкоўскі: ПЭН-Цэнтр у рэйтынгу павагі да свабоды слова апусціўся ніжэй за “бастыён цемрашальства”, 31.10.2019, https://nn.by/?c=ar&i=240263. Цікава, што Пётра таксама згадвае неспажывецкія ўсталёўкі, падводзячы пад пытанне, як відаць, і антрапагенныя кліматычныя змены.

[31] Гл. Шпарага, О. Сообщество-после-Холокоста. На пути к обществу инклюзии. Мн., ECLAB books, 2018, сс. 15-30, 91-132.

[32] Кузнецова, Т. Экологическая (не)справедливость как новая оптика для понимания города. В E.Note № 5, 2019, с. 72.

[33] Çağlar, G, Varela, M. do Mar Castro, Schwenken, H. Einleitung: Feministische Perspektiven auf Klima. In Gülay Çağlar, María do Mar Castro Varela, Helen Schwenken (Hrsg.), Geschlecht — Macht — Klima: Feministische Perspektiven auf Klima, gesellschaftliche Naturverhältnisse und Gerechtigkeit. Politik und Geschlecht, Band 23 20126 p. 9, https://www.researchgate.net/publication/278017377_Geschlecht_-_Macht_-_Klima_Feministische_Perspektiven_auf_Klima_gesellschaftliche_Naturverhaltnisse_und_Gerechtigkeit

[34] Апошні раз пра гэта ішла гаворка, да прыкладу, на дыскусіі ў падтрымку мастака Аляксея Кузьміча ў беларускім Прэс-клубе (Press ClubBelarus) 22 кастрычніка 2019 г.

[35] Van den Berg, K. Socially Engaged Art and the Fall of the Spectator since Joseph Beuys and the Situationists. Cit. op. p. 20-21, 26.

Змест часопіса pARTisanka гл. ніжэй. Знайсці нумар можна ў кнігарнях Галіяфы і Логвінаў (анлайн таксама) і ў Галерэі сучаснага мастацтва.