Дзесяць гадоў таму на старонках першага нумару «pARTisan» была прапанаваная канцэпцыя партызанкі. Яна ня толькі акрэсьлівала стан, у якім апынулася на той момант беларускае мастацтва, але вызначала пэўную стратэгію барацьбы за права асабістай культурнай аўтаноміі. Беларускі філёзаф Валянцін Акудовіч — адзін з тых, хто падтрымаў «партызанскі» выклік, а ягоная тэорыя адсутнасьці на доўгія гады сталася адной з асноўных фундамэнтальных ідэяў філязофіі партызана. Таму, спрабуючы знайсьці адказы на пытаньні, чым ёсьць партызанка сёньня й якая будучыня яе чакае, «pARTisan» зьвярнуўся менавіта да Акудовіча. 

— Спадар Валянцін, прамінулі гады, зьявіліся новыя культурныя ініцыятывы, нават іншыя мастацкія тактыкі — перадусім маю на ўвазе «арт-актывізм». Ці можна сказаць, што партызанская стратэгія страчвае сваю актуальнасьць? 

— Некалі ў Беларусі быў папулярны анэкдот… Гадоў праз дваццаць пасьля вайны крадзецца партызан да вёскі й, пабачыўшы на выгане бабулю, сьцярожка пытаецца: «Бабця, немцы ў вёсцы ёсьць?» Мой любы «pARTisan» можа напаткаць падобны анэкдатычны лёс, калі ім ня будзе ўсьвядомлена, што тая вайна, якую ён сам сабе выбраў (Сартр), ужо скончылася.

Калі дзесяць гадоў таму часопіс «pARTisan» актуалізаваў мастацкую партызанку ў якасьці мадэльнага праекту, дык найперш мелася на ўвазе партызанка як выратавальная апазыцыя для нацыянальнага беларускага мастацтва ў сытуацыі ягонага астракізму дзяржаўным дыскурсам. Тады было вельмі істотна стварыць «паляну» дзеля вольнай, незалежнай ад палітычных дамінацыяў і кананізаваных эстэтычных тэндэнцый творчасьці.

Ідэалягема «партызана» вельмі добра пасавала да гэтай разнаплянавай пазыцыі, гэта быў сыход мастацтва з агульнага, найперш прыўладнага, дыскурсу, у актыўныя хованкі ад яго, у хованкі як супраціў і праз супраціў.

Тая пазыцыя была надзвычай плённай і запатрабаванай. На тую пару мы яшчэ ня звыкліся з палітычным барбарствам і яго жорсткай дэтэрмінацыяй мастацтва стасоўна прыхамацяў улады. Ці, хутчэй, у нас тады яшчэ было дастаткова энэргіі супраціву й нават веры ў перамогу (хаця хто ня ведае, што партызан a priori разлучаны з перамогай).

Аднак прамінула колькі там часу, і мы неўпрыкмет апынуліся зусім у іншай сытуацыі, раўнуючы з той, што запачаткавала «pARTisan». Перадусім (з самых розных падставаў) страціла сэнс пазыцыя супраціву прыўладнаму мастацтву. Там ужо даўно няма з кім змагацца. Яно цяпер нават у ролі трэніровачных мішэняў нічога ня вартае. Тое ж самае можна сказаць і пра маскульт. Гэтак з аднаго боку. А з другога — падобна да таго, што з тым жа часам сплыла й энэргетыка супраціву, якой раней трымалася партызанскае пакліканьне.

— Ці маеце вы на ўвазе, што ўсё ж партызанка вычарпала свой патэнцыял?

— Не, проста ніхто не заўважыў, што тая вайна, якую некалі мы «самі сабе выбралі», даўно скончылася (а не заўважылі таму, што яна скончылася бяз нас). З гэтага зьмяніліся падставы, паводле якіх партызанская ідэалягема можа (калі можа) зноў набрыняць жыцьцядайнасьцю, — да таго ж зьмяніліся радыкальна ды маштабна.

Але, каб патлумачыць, што я маю на ўвазе, мне трэба перасунуцца з айчыннага ва ўнівэрсалісцкі дыскурс і ў дадатак яго спрафанаваць. А менавіта падзяліць усё сусьветнае мастацтва на масавае й актуальнае. Дык вось, філязофія й стандарты масавага мастацтва палягаюць на баналізацыі ўсяго (і самага апрычонага), што толькі верагодна збаналізаваць, бо толькі банальнае можа быть масавым. Дарэчы, «банальнае» зусім не азначае ня творчае, не мастацкае. Да прыкладу, згадаем брадвэйскія м’юзыклы, дзе і першае, і другое самага высокага роўню. Але гэты ровень схоплівае й у безьлічы рэпрадукуе адно банальнае як тое, што толькі й можа быць успрынятае ды засвоенае масавай сьвядомасьцю.

Натуральна, актуальнае мастацтва знаходзіцца ў радыкальнай апазыцыі масаваму, бо па азначэньні працуе са зьмененымі сэнсамі й замглёнымі (стасоўна масавай оптыкі) даляглядамі. З гэтага ягоныя філязофія й стандарты для бальшыні людей чужыя, а нават і варожыя. Што й слушна, бо кожны артэфакт нічым не рэглямэнтаванай творчасьці ёсьць выбухоўкай, падкладзенай пад эстэтычную канвэнцыю той супольнасьці, у якой ён сябе прэзэнтуе.

Таму мэтафару партызанкі (хай сабе й з пэўнай доляй умоўнасьці) мы можам пашырыць на ўсё актуальнае мастацтва, незалежна ад той краіны, дзе яно парушае канвэнцыйную раўнавагу.

А далей, як казаў Панург, «вернемся да нашых баранаў». У пару паўставаньня «pARTisan» беларускае актуальнае мастацтва мела ня толькі ўласны (беларускі) кантэкст і адметнае пакліканьне, але і апрычоную эстэтычную кампазыцыю. Толькі неўзабаве зьявіўся й запанаваў над усёй зямною куляй інтэрнэт. Ён умомант згуртаваў несыстэмныя артэфакты ўсіх культураў у адзін унівэрсум і тым самым пазбавіў актуальнае мастацтва актуальнасьці як унікальнасьці кожнага асобнага артэфакту.

Цяпер актуальнае мастацтва — ужо не партызанка (прынамсі ў віртуальнай прасторы), а вялікі эстэтычны інтэрнацыянал з паўсюдна растыражаванай эстэтычнай ідэалёгіяй і да аўтаматызму адпрацаванай тэхналёгіяй. Па сутнасьці, актуальнае мастацтва зрабілася тым жа масавым, толькі ва ўласнай парадыгме, якая адрозьніваецца ад «першага» масавага мастацтва адно маштабам (прыкладна 1:10 000).

І таму, каб «pARTisan» застаўся партызанам, яму неабходна радыкальна зьмяняць сваю стратэгію.

Цяпер яму трэба ня столькі змагацца за сябе, за сваё месца ў Беларусі, а сканцэнтравацца на супраціве татальнай баналізацыі сьвету дзеля ратаваньня культуры як дыскурсу ўнікальных актаў тварэньня.

Да таго ж сюды ўжо трэба далучыць супраціў і актуальнаму мастацтву, якое ператвараецца ўсяго ў адну з плыняў масавага мастацтва.

— Ці азначае гэта, што беларуская партызанка павінна выйсьці за межы лякальнага й ставіць перад сабою больш глябальныя задачы, такім чынам уваходзячы ў сусьветны працэс супраціву інтэлектуальнага масаваму?

— Сёньня, так, з аднаго боку, у эпоху «сьмерці» нацыянальных праектаў (перадусім палітычных), тэарэтыкі мастацтва нават прытаміліся даводзіць, што нацыянальная культура (любая) мала чаго вартая. Але зь іншага — я б усё ж не сьпяшаўся разьвітвацца з нацыянальнай складовай нашай партызанкі. Таму што дзеля супраціву ўнівэрсалізму ўжо актуальнага мастацтва, якое раптам апынулася масавым, мадэрнізаваная нацыяналка, напэўна, магла б прыдацца ў якасьці эфэктыўнай (і эфэктнай) зброі. У гэтым сэнсе вельмі добрым прыкладам бачацца многія праекты Артура Клінава, асабліва тыя, дзе ён працуе з саломай. Згадаем хаця б тую ж «Патаемную вячэру».

Як на маё разуменьне, дык «pARTisan» ні ў якім разе ня мусіць разьвітвацца й з інтэлектуальнай складовай свайго заданьня. Сёньня эстэтычны зьмест без інтэлектуальнага сэнсу выдае на парнаграфію. Апошняя праца Андрэя Лянкевіча «Падвоеныя героі» здабыла ўвагу ня столькі эстэтычнымі вартасьцямі й скандальным для беларускага грамадзтва сюжэтам, колькі закладзенай у яе под філязофскай схемай. Яна ня лішне арыгінальная, але разьвярэджвае яшчэ адну непрыемную праўду пра чалавека…

Калі я быў яшчэ маладым і наскрозь савецкім падлеткам, мяне скаланулі словы аднаго нямецкага інтэлектуала, які сядзеў у фашыстоўскім канцлягеры: «Калі б жыцьцё склалася трохі інакш, дык тыя, што ахоўвалі нас на вышках з аўтаматамі, маглі б апынуцца ў бараках, а мы б стаялі на гэтых самых вышках». Інакш кажучы, кожны чалавек — закладнік свайго часу, геаграфіі, ідэалёгіі, канкрэтных палітычных абставінаў і г. д. і да т. п. Таму ад самога чалавека зусім ня шмат залежыць, якую пілётку ён будзе насіць у войску: з чорнай свастыкай ці чырвонай зорачкай… 

— Але што тады ўзамен? Калі часопіс распачынаўся, ягонымі чытачамі былі такія ж «партызаны», гэта быў часопіс для сваіх, умоўна кажучы. Потым была спроба такой дывэрсіі, звароту да масавага чытача. Хто ў такім выпадку сёньняшні чытач «pARTisan»?  

— Складанае пытаньне. Сапраўды, у «pARTisan» праблема з чытачом ёсьць, і яна ня сёньня зьявілася. Артур Клінаў яе даўно адчуваў. «Жоўты» нумар — можа, найбольш выразны знак гэтай спробы дагукнуцца ўжо да іншага чытача. Але, як мне ўяўляецца, усе спробы падобнага кшталту пераарыентацыі ня будуць мець плёну.

«pARTisan» нарадзіўся як аўтарскі часопіс Клінава. Гэта была пляцоўка, у першую чаргу, дзеля шырокай і сыстэмнай прэзэнтацыі Артура Клінава як мастака, інтэлектуала, літаратара, урэшце, здольнага мэнэджэра культуры. У адрозьненьне ад звыклых часопісаў, тут была наступная схема: Артур Клінаў і астатняе актуальнае мастацтва. Мне падаецца, гэта была вельмі ўдалая мадэль.

Прэзэнтаваць сябе ня толькі як галоўнага рэдактара, а перадусім як шматграннага творцу з самастойнай інтэлектуальнай і эстэтычнай пазыцыяй адыграла вырашальную ролю ў посьпеху выданьня.

Да таго ж кожны нумар Клінаў выштукоўваў уласнымі рукамі — і выштукоўваў як мастацкі твор, такі сабе шматстаронкавы каляж аўтарства Артура Клінава. Коратка кажучы, «pARTisan» — аўтарскі творчы акт і толькі потым ужо ўсё астатняе. Такім ён нарадзіўся й асталеў.

Але зь цягам часу ў Артура Клінава зьявіліся іншыя хэнці й мэты (перадусім ён моцна захапіўся літаратурай), і з гэтага часопіс стаў усё менш выштукоўвацца яго ўласнымі рукамі (у самых розных сэнсах). Як мне здаецца, цяпер Артур Клінаў усё больш думае пра часопіс як пра звычайнае выданьне, у якім ён быў бы ўсяго толькі звычайным галоўным рэдактарам (і ці ня з гэтага пошук звычайнага чытача?).

Аднак лятэнтная сума тых эўрыстычных магчымасьцяў, што выбухнула пры нараджэньні, усё яшчэ трымае, не дае гэтаму часопісу перарадзіцца ў штосьці іншае. Натуральна, яго можна перайначыць актам упёртай волі, толькі ці доўга будзе такі «pARTisan» патрэбны самому Клінаву? Дарэчы, слова «самому» тут ключавое, бо ў ім уся сутва гэтага выданьня. (Хіба што ператварыць «pARTisan» у літаратурны часопіс для раманаў, сцэнароў і ўсяго астатняга, што піша Клінаў, а ў якасьці дадатку далучаць туды яшчэ й тэксты іншых аўтараў?)

— Можа, праблема яшчэ ў тым, што калі часопіс нараджаўся, то сапраўды быў амаль адзінай, умоўна кажучы, вольнай культурнай пляцоўкай? Сёньня дзякуючы інтэрнэту такіх прастораў становіцца ўсё болей і болей. 

— Калі я казаў пра тое, што актуальнае мастацтва патрапіла ў пастку ўнівэрсалізму, я меў наўвеце менавіта гэта. Адсюль і паўстае надзвычай вострае пытаньне: ці актуальнае сёньня актуальнае мастацтва? Яго найперш варта прадумаць.

І калі напэўна высьветліцца, што яно сёньня ня надта актуальнае, што гэта ўжо не партызанскае мастацтва, то трэба ўцякаць у іншы «лес» і брацца за яшчэ не скарыстаную зброю.

Заакцэнтую: гэта з майго боку досыць сур’ёзны пасыл. Я ня ведаю, куды ўцякаць, але адчуваю, што ўцякаць адсюль мусова. І калі вы пытаецеся пра чытача, то, увогуле, не чытача шукаць трэба, але свой дыскурс супраціву, які неўпрыкмет распушыўся ды выпетрыўся з тых хмызоў і балацінаў, за якімі мы раней хаваліся. І тут ужо недастаткова розных лякальных рэформаў, накшталт — дадаць трохі жаўцізны ці блакіту.

— Можа, такі «лес» — гэта стэрэатыпы, што пануюць сярод большай часткі беларусаў? Напрыклад, тэма Другой сусьветнай вайны, пра якую вы казалі. І праект Лянкевіча, дакладней, рэакцыя на яго, — прыклад таму. Гэта значыць, трэба паспрабаваць працаваць са стэрэатыпамі, будаваць канцэпцыю «партызана» як таго, хто заходзіць у такія табуяваныя зоны й закранае балючыя кропкі.

— Магчыма, яно й так. Таму што галоўная праблема, як я ўжо казаў, — куды хавацца й на каго паляваць, каб заставацца спраўным партызанам. Хаця калі мы кажам пра зьмену стратэгіі, то адно балючых ці актуальных тэмаў замала, каб вярнуць «pARTisan» былое значэньне. Але канкрэтнага адказу я ня маю. (Можа, яшчэ й таму, што апошнім часам мая галава занятая ня блізкай да партызанкі праблематыкай «як быць — як ня быць», а Адсутным як такім).

— Наконт актуальнасьці актуальнага мастацтва — зразумела, у глябальным сьвеце нейкія тэмы й формы сталіся ўжо прадметамі масавай культуры. Але для Беларусі яны пакуль застаюцца чужымі, выклікаюць спрэчкі. Напрыклад, праект Міхаіла Гуліна ў Гомлі «Палацавы комплекс», які для гэтага гораду стаўся культурнай рэвалюцыяй. Зразумела, у Менску ён прагучаў бы зусім інакш. 

— Добры прыклад. І, пэўна, для шырокай публікі Гомлю гэта сапраўдная навіна. Таму пра гэта варта зрабіць для часопісу ёмісты матэрыял. Але стратэгію на падобным не пабудуеш. Бо часопіс чытаюць тыя, хто з такімі праектамі ўжо знаёмы шмат гадоў, — і праз сам часопіс, а яшчэ болей праз інтэрнэт. Таму, як казаў Абдзіраловіч, трэба шукаць на іншых шляхох.

У кожнай значнай ідэі, а партызан — гэта значная інтэлектуальна-эстэтычная ідэя, мусібыць уласная канцэптуальная задача.

І ня дзеля таго, каб разбураць стэрэатыпы ці нагадваць публіцы пра партызанку як такую. А дзеля таго каб «pARTisan» заставаўся самадастатковай і вартаснай падзеяй для самога сябе. Інакш кажучы, яму перадусім трэба зразумець новую патрэбу самога сябе — а потым ужо ўсё астатняе…

Гутарка адбылася ў лістападзе 2012 года. Спецыяльна для юбілярнага 20-га нумара «pARTisan»

На вокладцы выкарыстаны фрагмэнт з працы Сяргея Шабохіна «Мы суровыя спажыўцы культурных рэвалюцый».

Фатаграфіі © Андрэй Лянкевіч, pARTisan

Меркаваньні аўтараў не заўсёды супадаюць з пазыцыяй рэдакцыі. Калі вы заўважылі памылкі, калі ласка, пішыце нам.