Заходнееўрапейскае грамадства праз 20 гадоў пасля заканчэння Другой сусветнай вайны пачало актыўна пераапрацоўваць атрыманы траўматычны досвед. Працэс гэты працягваецца і сёння.

Чулыя да ваганняў соцыуму мастакі даволі часта звяртаюцца да балючай тэмы вайны, а таксама памяці і забыцця. Адзін з іх, польскі мастак Міраслаў Балка, увёў паняцце «пост-сведка»: у такой якасці выступае глядач, які аказваецца тварам да твару з падзеямі мінулага.

Габрэйскі музей у Берліне. Арх. Даніэль Лібескінд. На першым плане «Сад выгнаня»

Праваднікі ў мінулае

Праекты знакавых будынкаў Берліна — мемарыял ахвярам Халакоста і Габрэйскі музей — невыпадкова належаць архітэктарам-дэканструктывістам (Пітэр Эйзенман і Даніэль Лібескінд). Яны свядома канструююць канфлікт паміж звыклым успрыманнем сэнсаў і бачным аб’ектам. Пры дапамозе архітэктуры адбываецца даследаванне рэальнасці, гэты інтуітыўны метад працы не закліканы задавальняць якія-небудзь патрэбы, часта яго параўноўваюць з паэзіяй, якая не мае практычнага прымянення (як бы дзіўна гэта ні гучала ў адносінах да архітэктуры). Сутнасцю дэканструктывізму таксама называюць пошук прыглушанага ў класіцы ці мадэрне.

Пры працы з мемарыяламі Берліна архітэктары таксама даследавалі тое, што заглушана ў памяці нямецкага народа.

Ідэя ўзнікнення мемарыялу памяці загінулых габрэяў Еўропы ў Берліне абмяркоўвалася даволі доўга — з 1988 года, а адкрыццё адбылося толькі ў 2005 годзе. У другім конкурсе на стварэнне помніка перамог праект амерыканскага архітэктара Пітэра Эйзенмана, які не разглядаў варыянт літаратурнай наўпроставай мовы (тады б на месцы мемарыялу з’явіліся змардаваныя целы, стэлы з імёнамі загінулых і назвамі канцлагераў). Берлін адмовіўся і ад сюжэтнага, і ад рэлігійнага, і ад нацыянальнага сімвалізму. Канцэпцыя месца заснаваная на фізічных адчуваннях наведнікаў, якія трапілі ў велізарнае поле з бетонных блокаў рознага памеру, пэўным чынам суаднесеных з прасторай. Страх, жах, згубленасць — вось што павінны адчуваць турысты.

Берлінцы ўжо прывыклі да мемарыялу, які стаў часткай горада. Жыццё працягваецца. Хтосьці праходзіць скрозь строй блокаў, каб проста зрэзаць дарогу, тут гуляюць у хованкі дзеці, часта з усмешкай фатаграфуюцца людзі.

Архітэктар, дарэчы, разлічваў, што будзе менавіта так, бо і ідэя знішчэння габрэйскага народа зацвердзілася ў Трэцім рэйху неяк «незаўважна», і да яе таксама прывыклі.

«Месца інфармацыі», яно адносіцца да мемарыялу, пабудавалі пазней не на паверхні, побач з блокамі, а пад зямлёй, каб не разбурыць канцэпцыю «візуалізаванай пустэчы». Трапяткое стаўленне да гэтай ідэі Пітэра Эйзенмана з боку дызайнеркі «Места» Дагмары фон Вілкан выяўляецца ва ўладкаванні інфацэнтра. Прастакутныя лавы, інфармацыйнае поле, якое свеціцца, маркеры падлогі, вертыкальнае падсвятленне і структура столі — усё навакол, як «урослыя магілы», настойліва паўтарае формы бетонных блокаў на паверхні.

Тая ж канцэпцыя, скіраваная на выяўленне метафізікі пустэчы, якая ўзнікла пасля масавых забойстваў і разбурэння габрэйскай культуры, ляжыць і ў аснове Габрэйскага музея ў Берліне. Праект амерыканскага архітэктара габрэйскага паходжання Даніэля Лібескінда называецца «Паміж лініямі».

Зігзагападобны свінцовы будынак перасякае простая лінія з пустых памяшканняў-шахтаў. У «Садзе выгнання» сама атмасфера ўплывае на чалавека, уздзейнічаючы фізіялагічна, без усялякіх рацыянальных тлумачэнняў. Падлога тут пад нахілам, бетонныя высокія калоны таксама пад вуглом. Хадзіць складана — з’яўляюцца галавакружэнне, дыскамфорт, страта арыентацыі.

Ці не так адчувалі сябе габрэі, калі зямля сыходзіла з-пад ног, а свет змяняўся?

Габрэйскі музей у Берліне. Знутры «Вежы Халакосту»

Адна з «ліній» Лібескінда завяршаецца «Вежай Халакоста», дзе наведніка чакае яшчэ адно выпрабаванне. За важкімі жалезнымі дзвярыма знаходзіцца халоднае змрочнае памяшканне, вышыня сценаў — 24 метры, у столі — тонкая палоска шкла: дзённае святло здаецца прывідным, а свет наверсе — страчаным і далёкім. Надзея і безвыходнасць ахопліваюць кожнага наведніка «Вежы». Гэтая сугестыўная сіла сучаснага мастацтва не проста ўключае эмпатыю гледачоў, але і фармуе прастору для разважанняў і дыскусій. І гэтая ж задача культывуецца пры працы з наведнікамі музеяў і мемарыялаў, дзе пачуццёвае ўспрыманне прыярытэтнейшае за веданне гістарычных дат: правільных адказаў не бывае, а нязручныя пытанні і дыскусіі вітаюцца.

Правадніком у мінулае можа стаць і сапраўднасць экспанатаў. Так, кіраўніцтва мемарыяла «Канцэнтрацыйны лагер Заксенхаўзен» інтуітыўна прымае рашэнне не адбудоўваць з дрэва частку спаленага неанацыстамі барака. Гэта стала б падробкай, недарэчнай імітацыяй. Згарэлы фрагмент у выніку выкананы з металу, і цяпер гэты жалезны бок барака стаў сімвалам вечнасці памяці. Да таго ж сам акт вандалізму ўвайшоў у гісторыю мемарыяла.

Мемарыял «Канцэнтрацыйны лагер Заксенхаўзэн». Металічная частка барака, спаленая неанацыстамі

Пра пераканаўчасць сапраўдных экспанатаў гаворыць і заўвага куратаркі выставы «12 краін Еўропы пасля Другой сусветнай вайны» ў Нямецкім гістарычным музеі Крысціяне Янак: «Плакат, атрыманы для выставы з Мінска, было б лепш дастаць з рамкі — бо ў жыцці іх выкарыстоўваюць без апраўлення». На гэтай выставе прадстаўлены ўнікальныя аўтэнтычныя матэрыялы: запісаная ў 1948 годзе песня Ружэны Даніеловы з Чэхаславакіі пра Аўшвіц і малюнкі дэпартаванага ў гета Тэрэзіна габрэйскага ілюстратара Леа Хааса. Па ступені ўздзеяння іх складана параўноўваць з факсіміле дакументаў альбо макетамі зямлянак і манекенамі партызан у беларускім Музеі гісторыі Вялікай Айчыннай вайны.

Роля сучаснага мастацтва ў грамадстве

Сучаснае мастацтва падтрымліваецца ў Германіі на самым высокім узроўні. Гэта пацвярджаецца падборам калекцыі ў галоўным палітычным будынку краіны. У Бундэстагу нават праводзяць тэматычныя арт-экскурсіі. Баланс суадносін «палітыка / культура» можна прасачыць на прыкладзе дзвюх інсталяцый. Амерыканскі мастак нямецкага паходжання Ханс Хааке ў паўночным унутраным двары Бундэстага стварыў «жывую» інсталяцыю — кветнік з надпісам «Der Bevolkerung» — «Насельніцтву». Гэта рэакцыя мастака на вядомы дэвіз «Нямецкаму народу» (ён з’явіўся на рэйхстагу ў 1916), а таксама — на сітуацыю ў сучаснай Германіі, дзе значную частку насельніцтва складаюць замежнікі і парламент прадстаўляе інтарэсы не толькі нямецкага народа. Інсталяцыя з’яўляецца дзейным перформансам: па задуме мастака, дэпутаты прывезлі зямлю для стварэння клумбы са сваіх выбарчых акруг разам з насеннем раслін.

Тыя парламентарыі, каму блізкая ідэя Хааке, працягваюць і сёння падсыпаць зямлю ў арт-кветнік.

Інсталяцыя Ханса Хааке

Канцэпцыя ўзаемасувязі палітыкі, грамадства і культуры транслюецца таксама праз інсталяцыю нямецкага мастака Ёзэфа Бойса, а менавіта — праз ягоны вядомы «Стол з акумулятарам». Праца адкрыта да трактоўкі: што менавіта верхаводзіць — улада, соцыум альбо мастацтва? У кожнага чалавека адказ будзе сваім.

Сучаснае мастацтва не толькі кранае балючыя пункты соцыуму, яно пранізвае ўсе сферы чалавечага жыцця, легітымна існуючы і натуральна развіваючыся.

Калі ў 1995 годзе мастакі Хрыста Явачаў і Жан-Клод дэ Гільбонэ абцягнулі будынак Бундэстага тканінай, гэта сталася вялікім мастацкім адкрыццём і падзеяй для ўсяго свету. Жыхар Берліна барон Дыпранд Фрайхер фон Рыхтхофен быў сведкам гэтага. Ён успамінае свае ўражанні: «Гледзячы на гэты „падарунак“, я адчуваў здзіўленне, захапленне і яшчэ той самы „эфект адчужэння“, уведзены ў абарот нямецкім драматургам і тэарэтыкам мастацтва Бертольтам Брэхтам, калі вядомае падаецца публіцы з нечаканага боку, і гэта было сапраўды незабыўным».

Ёзэф Бойс. Стол з акумулятарам

Ці заўсёды запатрабаваныя людзі мастацтва пры працы з культурай памяці? Прафесар Арнд Баўэркемпер са Свабоднага ўніверсітэта Берліна адзначае, што часцей гэта гісторыкі, спецыялісты ў галіне камунікацыі, педагогі, антраполагі. А мастакі прыцягваюцца радзей. У Нямеччыне запыт на стварэнне выставы / мемарыяла зазвычай выспявае і абмяркоўваецца ў грамадстве. І менавіта яно гатовае ўспрымаць сучаснае мастацтва, пакуль такое нязвыклае і незразумелае для беларусаў. Гэта звязана з гісторыяй нашай краіны, дзе працэс мадэрнізацыі мастацтваў быў перапынены і закансерваваны.

Пакуль у Савецкім Саюзе на полі мастацтва дамінаваў сацрэалізм, Германія прайшла традыцыі Баўхаўса, перачакала захад нацызму, і названае нацыстамі «дэгенератыўнае мастацтва» працягнула пасля вайны сваё развіццё і пошук новых формаў, дзейнічаючы як фактар сацыякультурнага і эканамічнага развіцця краіны. Мы ж па-ранейшаму спрабуем гаварыць аб праблемах ХХI стагоддзя мастацкай мовай XIX стагоддзя. Але рана ці позна давядзецца прыйсці да ўсведамлення таго, што мастацтва сёння — гэта важная ўнутраная праца, і адсутнасць ведаў можна і трэба папаўняць самаадукацыяй (з улікам таго, што ў краіне на працягу 7 гадоў у школах не выкладалася «Сусветная мастацкая культура»).

А пакуль на нашай тэрыторыі мемарыял з’яўляецца, як правіла, дзяржаўным заказам і знаходзіцца па-за полем грамадскага абмеркавання.

Пазбаўлены канцэпцыі, затое ўзброены найноўшымі тэхналогіямі, ён часцяком мае ўсе шанцы перарасці ў дарагі «атракцыён памяці».

Ала Шарко

Фатаграфіі: Аллы Шарко

Меркаванні аўтараў не заўсёды супадаюць з пазіцыяй рэдакцыі. Калі вы заўважылі памылкі, калі ласка, пішыце