Са-га пра мастака й паэта Аляксея Жданава, расказаная чалавекам, які ніколі ня ведаў Жданава, і таму выдуманая ўся цалкам

 © pARTisan #17’2011

Я пазнаёмілася зь ім пасьля таго, як яго ня стала. Спачатку ўбачыла яго нуду, затым пачула ягонае імя, што стала гучаць вакол мяне ўсё часьцей, потым даведалася, што ён паэт, і, нарэшце, у маё жыцьцё ўвайшоў ягоны міт.

***

Я мыслю, потому что «эрго сум».
Мудрец напутал. Я не верю фразам.
А у тебя веснушки на носу.
Лиловый у тебя фонарь под глазом.
Ты просто так. Ты вышла погулять.
Я мыслю. Мне неважно остальное.
Вот краткий список: праведница, блядь,
Невесты, жены, окна; все иное.
Вот это — двор, вот это — белый свет.
Мне грустно. Я живу. Я срок ломаю.
Я плачу. Я бездельник. Я поэт.
Я водку пью. Я денег занимаю.
Как сердце бьется! Как душа болит!
Я мыслю. Я живу, по крайней мере.
Ведь тридцать лет с тех пор, как я убит.
Как нет меня в живых. Но я не верю.
Ты угодила в гости к мертвецу.
Тебе покойник раскрывал объятья.
А у тебя веснушки по лицу
Текут и струйкой падают на платье.
Вот это — руки, ноги, голова.
Вот это — мы, а это — Смерть-старуха.
Я не забуду страшные слова,
которые услышу краем уха.

Аляксей Жданаў, 1973–79

***

Менскае арт-падпольле 1970–90-х для майго пакаленьня доўгі час існавала як легенда. Акружаныя культурнай пустэчай пачатку — сярэдзіны нулявых, мы былі змушаныя шукаць натхненьне ў заходняй культуры: першая хваля беларускага Адраджэньня ўжо даўно сыйшла, у Менску амаль нічога не адбывалася, ува ўсякім разе, так нам здавалася, а тое, што заслугоўвала ўвагі, здаралася недзе за мяжой (ды й пра гэта мы даведаліся нашмат пазьней).

Складалася поўнае адчуваньне таго, што беларуская жывая культура — гэта… нічога няма?

Далёкім рэхам даляталі да нас гісторыі пра пэрформансы Людмілы Русавай і Ігара Кашкурэвіча, пра «партызанскія» праекты Ігара Цішына, выставы ў галерэі «Шостая лінія» й на Калектарнай (само слова «Калектарная» здавалася нейкім загадкавым і містычным: дзе тая Калектарная?), узьнікалі прозьвішчы тых, хто ўжо сыйшоў з жыцьця, ці зьехаў, ці застаўся. Але дзе? Крыўдна было тое, што ў той момант, калі адбываўся бум менскага арт-падпольля, я ўжо была, проста дзесьці спала на ўскраіне Менску, забаўлялася плястылінавымі гарадамі й катаньнямі на санках з горкі.

Калі, нарэшце, прачнулася й паставіла пад сумнеў нічога няма (а адказаць на гэтае пытаньне было неабходна для таго, каб выявіць, у першую чаргу, сябе на мапе гэтага халоднага гораду), спробы прарваць інфармацыйную блякаду посьпеху не прыносілі. Тыя, хто ведаў, не разумелі, навошта камусьці гэта патрэбна (у сэнсе — хіба гэта цікава?). І наогул, пра гэта ведаюць усе (менскае падпольле славілася сваім эскапізмам і было падобнае да катла, для якога сьвет за ягонымі сьценамі ня тое каб не выклікаў цікавасьці — ён проста не існаваў!).

Летась у Музэі сучаснага мастацтва ў Менску адкрылася выстава «Беларускі авангард. 1980–90-я», якая прайшла амаль не заўважанай — ні крытыкай, ні прэсай, ні гледачамі. Было кінута некалькі камянёў, маўляў, які ж гэта авангард, калі яшчэ 50 гадоў таму ў Эўропе… ну й далей па шаблёне пра другаснасьць беларускага мастацтва ў прынцыпе й пра бездапаможнасьць нашых мастакоў.

Але я ішла да гэтых карцін з адмысловым адчуваньнем, разумеючы, што, магчыма, цяпер адбудзецца нешта для мяне вельмі важнае. Справа была ня толькі ў мітах, якія зачаравалі юную галаву. Я ішла, каб убачыць час, які я праспала, зразумець месца, якое стала маёю калыскай.

Бо аднойчы я прачнулася й раптам убачыла, што сон, пра які чытала ў падручніках гісторыі — жудасны, абсурдны, змрочны, — працягваецца.

«Чаму?» — пыталася я ў сваіх бацькоў. Яны, не разумеючы пытаньня, паціскалі плячыма. Заставалася адно — знайсьці адказ самой.

***

СА-ГА О МУТАНТЕ СЕМЕНОВЕ, которая рассказана самим Семеновым и является вымыслом вся целиком

Как мутант Семенов взял мутантку Клаву,
полюбивши, в жены и прижил с ней дочь,
Черную, как сажа, синюю, как небо,
желтую, как мыло, серую, как моль.
Взял мутант Семенов у мутантки Клавы
Рубель тридцать восемь и пошел в кино,
а в кино он видит на большом экране,
как мутантка Клава спит давно с другим.
Взял мутант Семенов бритву-нержавейку,
выпил рюмку водки, и пришел домой,
и зарезал Клаву, и малютку-дочку,
и старушку-тещу, тестя-старичка.
Как четыре года быстро пролетели,
и мутант Семенов вышел из тюрьмы,
и мутантку Раю взял мутант Семенов,
Уломав насилу, в жены для любви.
А мутантка Клава встала из могилы,
оборотнем стала и пошла гулять.
И мутант Кириллов с этой самой Клавкой
По любви горячей прижил дочку вновь.
Трансмутантка-дочка выросла большая,
вскоре вышла в люди, кончила нархоз.
Звать ее Светлана. Черная, как сажа.
Синяя, как небо. Серая, как моль.
Знать она не знает, кто она такая.
И торгует пивом в лавке на углу.
И имеет за день сто рублей навару.
И не пьет ни грамму. И со всеми спит.
Милые мутанты, люди дорогие!
С этой самой Светкой спал и я не раз.
С черною, как сажа, господи Иисусе!
А на самом деле — серою, как моль.
Вот какие страхи с нами происходят.
Ну а мы не знаем ровно ничего.
А во всем, конечно, лишь мутант Семенов,
подлый многоженец, только виноват.

Аляксей Жданаў, 1978

Я глядзела на нуду Жданава: змрок над горадам, дзіўныя істоты гэтага гораду не палохалі. Я засяроджвалася на стуленых вуснах жыхароў-мутантаў і раптам пачынала чуць іхны ціхі шэпт, іх песьню —

пра тое, што, здаецца, няма канца гэтай «резине», і за дзьвярмі апынаюцца дзьверы зноў, і нібыта горад вось-вось прачнецца, а ён яшчэ глыбей апускаецца ў сон, што чалавек чалавеку воўк у гэтым горадзе, а таго, хто не жадае надзяваць парцалянавую маску абыякавасьці, гэты горад выплёўвае. Як ён гэта зрабіў з самім мастаком.

***

Мир долго собирался стать иным,
Но стал таким же — все наоборот.
Я притворялся тяжелобольным
За гаснущий в агонии народ,
За гибель рода в море выпивох,
За полное лишение примет.
Но в свете параллельности эпох
Моей болезни, оказалось, — нет.
И, пустомеля из числа притвор,
Я буду с неизбежностью изъят
Из нынешних, учетных, этих пор,
Перемещен в «ничто» — и буду рад.

Аляксей Жданаў, 1979

***

Было два гарады. У адным, змрочным і цёмным, жыў мастак і паэт Аляксей Жданаў. Бэтонныя й шкляныя дамы гэтага гораду абступаюць з усіх бакоў, не даюць дыхаць, накіроўваюцца ўверх, прабіваючы нябёсы наскрозь. А адтуль — холад і забыцьцё. Гэты горад жыве на тварах ягоных жыхароў, у вачах якіх адлюстроўваецца яго полымя. Бо гэты горад гарыць у вечным агні.

Жыхары-здані гэтага гораду маўчаць. Са шчыльна сьціснутымі вуснамі й запалёнымі ад бяссонных начэй вачыма блукаюць яны па камянях гэтага гораду. Яны ніколі ня сьпяць. Яны плачуць сухімі сьлязьмі. Вера засталася за іхнымі сьпінамі. Перад імі глухая, непераадольная сьцяна — паміж карцінай, у якую яны зьмешчаны, і іншай, жывой рэальнасьцю. Але ці жывой? Можа, мастак піша люстэрка, у якім я бачу сябе?

Быў яшчэ адзін горад — вечны. Горад, які бачыў мастак, калі заплюшчваў вочы ці забываўся. Гэты горад заліты сонечным сьвятлом, за ягонымі каменнымі сьценамі таксама ня сьпяць. Але там весяляцца, цешацца і, седзячы за сьвяточным сталом, чакаюць падарожніка, які праз горы й пустэльні, зьмярканьне й ноч сьпяшаецца пасьпець на бяседу ў Кане Галілейскай.

У гэты вечны горад мастак марыў вярнуцца. Калі-небудзь, калі атрымаецца прабіць глухія абыякавыя жоўтыя сьцены, прадраць палатно й выйсьці за межы рамы, у якую яго зьмясьцілі, — каб нарэшце выбрацца з фантомнага сьвету, населенага зданямі, у якім бэтонныя дамы шэрым пылам адлюстроўваюцца на тварах жыхароў, і ўбачыць сонца, горад, заліты сонцам, людзей з сонечнымі абліччамі, нябёсы, што даюць сьвятло.

У горадзе, дзе жыў мастак і паэт Аляксей Жданаў, не відаць неба, у ім не бывае сонца, бо сам гэты горад ёсьць Сонцам. Я нарадзілася ў гэтым горадзе. Я купалася ў ягоных прамянях, што, як я думала, належалі сонцу, а гэта быў сам горад. Горад, камяні якога жоўтыя не таму, што залітыя сьвятлом, а таму што самі натуральна ёсьць жоўтымі.

***