Дыскусія «Незалежныя супольнасці ў Беларусі: салідарнасць і дзейснасць» адбылася 11 сакавіка, Галерэя «Ў» (Менск).

Таццяна Арцімовіч: Добры вечар! Сёння стартуе першая дыскусія ў межах супольнага праекта інтэрнэт-часопіса «Новая Еўропа», медыяпраекта «pARTisan» пры падтрымцы Галерэі сучаснага мастацтва «Ў» —«Супольнасці ў Беларусі: межы, давер, салідарнасць».

Адпраўной кропкай для гэтай дыскусіі сталі некалькі выпадкаў апошніх часоў, калі беларуская незалежная супольнасць (інтэлектуальная, культурная, акадэмічная) выступала ў абарону асобаў ці арганізацый, пацярпелых ад прававога гвалту з боку ўладаў (выпадкі з мастакамі Віталём Калгіным, Міхаілам Гуліным, выдавецтвам «Логвінаў» і інш.). Кожная гісторыя мела розны фінал. Напрыклад, Віталь Калгін і дагэтуль знаходзіцца ў псіхіятрычнай лякарні. Выдавецтва «Логвінаў» пазбавілі ліцэнзіі, але выйсце было знойдзенае: яны зарэгістраваліся ў Вільні. Праўда, Міхаілу Гуліну ўдалося выйграць суд, гэта амаль што адзіны выпадак пазітыўнага вырашэння справы.

У сувязі з гэтым нам хацелася б абмеркаваць наступныя пытанні. Ці можам мы дамагчыся вынікаў, калі будзем дзейнічаць як супольнасць? Што нам для гэтага патрэбна: новыя тэхналогіі, навыкі ўзаемадзеяння (здольнасць дамаўляцца), дапамога юрыстаў і праваабаронцаў, міжнародная ўвага? Ці можам мы казаць пра дзейснасць выступаў незалежных супольнасцяў у Беларусі? Якім чынам мы можам уплываць на сітуацыю і прыцягваць увагу грамадзян да існага прававога (бес)парадку?

Да ўдзелу ў гэтай дыскусіі мы запрасілі гісторыка Аляксея Братачкіна, мастака Міхаіла Гуліна, мастака, пісьменніка Артура Клінава, праваабаронцу Алену Танкачову, філосафа Вольгу Шпарагу. Мадэратар — Таццяна Арцімовіч.

Міхаіл Гулін / Персанальны манумент / Менск 2012

Міхаіл Гулін: Я буду казаць, хутчэй, пра свой персанальны досвед. Тут узгадваліся выпадкі з Віталём Калгіным, які і да гэтай пары знаходзіцца ў псіхіятрычнай лякарні, з выдавецтвам «Логвінаў», якое ўсё ж пазбавілі ліцэнзіі. Таму, на мой погляд, казаць пра абнадзейвальныя перспектывы не выпадае. Мая гісторыя, хутчэй, выключэнне. Выйграць суд мне ўдалося дзякуючы як падтрымцы незалежнай супольнасці, так і «Lawtrend», — асабістая мая падзяка Алене Танкачовай.

Але мне давялося ахвяраваць палітычным складнікам свайго мастацкага выказвання. Ва ўсіх інтэрв’ю, выступах я казаў пра тое, што гэта толькі яркія кубікі, зразумела, пра тэставанне прасторы не было ні слова.

І шмат хто мог прыняць мяне за такога блазна, але мы выйгралі суд, і я лічу, шмат у чым дапамагло менавіта нівеляванне палітычнага зместу. Хоць, зразумела, як мастаку, мне гэта не падабаецца.

Т. А.: Міша, а якую ролю адыграла падтрымка з боку незалежнай супольнасці?

М. Г.: Я не хацеў бы кагосьці пакрыўдзіць, але, на мой погляд, мне больш дапамагалі асобныя людзі. Так, я адчуваў падтрымку, але гэта было бліжэйшае кола. Я не магу сказаць, што гэта была супольнасць. Больш за тое, з супольнасцю ў мяне ўжо постфактум узнікалі праблемы. Так, напрыклад, я апублікаваў адкрыты ліст наконт дзейнасці групы «Новое движение», чые ўдзельнікі, якія таксама падпісваліся ў маю абарону, вельмі абразіліся.

Што тычыцца ліста ў маю абарону, які быў адрасаваны Інстытуту імя Гётэ, ён так і не пабачыў свет. Яго інтанацыя ўвесь час змякчалася, і ў апошнім варыянце замест «грамадскасць абураная» гучала проста — «грамадскасць занепакоеная». Таму я не лічу гэта поспехам. Увогуле, на маёй памяці няма паспяховых прыкладаў з такімі лістамі, таму зараз я не падпісваю петыцыі.

Але, вяртаючыся да пытання, — падтрымку я адчуваў, і гэта важна, што ёсць адэкватныя людзі і ты не ў вакууме.

Аляксей Братачкін: Я нагадаю даследаванне, якое правяла сацыёлаг Таццяна Вадалажская і яе калегі, — «Забарона на прафесію ў Беларусі». Яны падлічылі, што за вызначаны перыяд у Беларусі больш за 500 чалавек было звольнена (альбо іх дзейнасць была абмежавана) у розных сферах у сувязі з іх поглядамі і грамадзянскай актыўнасцю. Калі казаць пра гуманітарную сферу, навуку, гэта таксама дастаткова вялікая колькасць людзей. Гэта сталася нагодай стварыць пэўную супольнасць, якая б рэагавала на такія выпадкі. Адзін з прыкладаў — у 2007 годзе Ніна Стужынская паспрабавала стварыць Асацыяцыю свабодных беларускіх гісторыкаў (напярэдадні прайшла адна з чыстак у Інстытуце гісторыі: звольнілі Генадзя Сагановіча, тую ж Стужынскую і іншых). Гэтая Асацыяцыя зарэгістравалася, але пэўных вынікаў не было.

Акрамя звальнення людзей існуюць іншыя спробы ўплыву. Напрыклад, адкладзеныя абароны дысертацый ці дысертацыі, якім было адмоўлена ў абароне пры дапамозе рознага кшталту бюракратычных механізмаў. Міхаіл сказаў, што вымушаны быў прыбраць палітычны момант свайго выказвання, каб абараніць сябе.

Але і дзяржаўная ўлада таксама прыбірае палітычны складнік, калі абгрунтоўвае, чаму яна звальняе людзей. Бо наўпрост пра гэта ніхто ніколі не гаворыць. Усё адбываецца на ўзроўні: «Ну вы ж самі ўсё разумееце».

Напрыклад, былі выпадкі, калі гісторык Ірына Кашталян падавала ў суд, таму што яна палічыла, што перашкоды ў абароне яе дысертацыі не маюць падставы ў законе. Было шмат шуму вакол гэтай падзеі. Самае свежае і вядомае — падзеі ў  Гродзенскім універсітэце, калі некалькі выкладчыкаў былі звольнены, у тым ліку таму, што выйшла кніга «Гродназнаўства». У СМІ пісалі, што аўтараў гэтай кнігі звольнілі таму, што ўсе падзеі гэтай кнігі абарваліся на 1991 годзе, то бок нічога не гаворыцца пра тую эпоху, якая надышла потым. Але звальнялі гэтых людзей зноў жа з бюракратычных прычынаў, спасылаючыся на тое, як яны ходзяць на працу, напрыклад. І быццам усё зразумела, алгарытм відавочны, але насамрэч гэта не так.

Ці можам мы сказаць, что зносіны паміж гісторыкамі (іншымі гуманітарыямі) і дзяржавай па-рознаму структураваныя ў Менску ці ў Гродне? І там, і там ёсць выпадкі звальнення, але якія спосабы дзеля гэтага вынаходзяцца? То бок мала інфармацыі на гэты конт, маніторынгу гэтых выпадкаў няма. Як гэтая сістэма функцыянуе, якія самыя небяспечныя артыкулы Працоўнага кодэксу, што выкарыстоўвае дзяржава? Мне падаецца, на гэта трэба звярнуць увагу.

Вось гэтыя індывідуальныя выпадкі ўкладаюцца ў агульную логіку — супрацьстаянне дзяржавы і гуманітарыяў. Але насамрэч усё адбываецца індывідуальна. Напрыклад, гісторыкі Андрэй Чарнякевіч, калі яго звольнілі, ці Іна Соркіна прасілі не рабіць з гэтага медыйны шум, не палітызаваць канфлікт. Чарнякевіч адмовіўся ад прэміі Ядкоўскага, якую яму хацелі даць, ён сказаў, што не жадае ў гэтым удзельнічаць, каб яшчэ больш не палітызаваць сітуацыю. Зразумела, зараз пра ўсе гэтыя выпадкі ў гуманітарнай сферы мы ведаем нашмат болей, бо ёсць такая супольнасць, як фэйсбук, якая стала нашай квазіпублічнай прасторай, дзе адбываецца нашае публічнае жыццё. Вельмі хутка разыходзіцца інфармацыя.

То бок — яшчэ раз паўтаруся — неабходны маніторынг такіх прыватных выпадкаў. Таму што мы бачым такі ідэалагічны расклад, але не бачым, як гэта можа працаваць у рэгіёнах, у асобных універсітэтах.

Як размаўляюць з людзьмі, як іх выклікаюць, якія спосабы мікрафізікі гэтай улады. Мы быццам гаворым, што супольнасць гісторыкаў ёсць, але насамрэч яе няма. Я падпісваў некалькі лістоў у абарону гісторыкаў. Але ад гэтага стала лягчэй, падаецца, толькі мне і іншым, хто тыя лісты падпісаў.

Наконт пазітыву — я падумаў, што гэта не савецкая сітуацыя, у савецкую эпоху чалавека выганялі з партыі, працы, лёс мог скласціся трагічна. А тут, хутчэй, трагедыя для тых інстытуцый, з якіх сыходзяць гэтыя людзі. Але, канешне, пры ўмове прысутнасці альтэрнатыўных інстытуцый. Напрыклад, звальненне шэрагу гісторыкаў значна ўмацавала сферу незалежных даследаванняў. З аднаго боку, гаворка ідзе пра тэхналогіі, а з іншага боку — глабальна гэтая праблема можа быць вырашана стварэннем нейкай інстытуцыянальнай падтрымкі ў Беларусі і за яе межамі. Некаторым звольненым гісторыкам даў прытулак ЕГУ, але там зараз таксама праблема з дэмакратыяй. То бок існуе яшчэ праблема ў тых, каго звальняюць, у тым ліку і фінансавая, якую трэба вырашаць.

І яшчэ адно пытанне: ці можа міжнародная супольнасць паўплываць на сітуацыю? Напрыклад, калі спрабавалі звольніць Манаева, знешняя падтрымка адыграла сваю ролю, таму што Манаеў інтэрнацыяналізаваны як асоба, яго добра ведаюць. Але некаторыя гісторыкі не да такой ступені вядомыя за межамі.

Т. А.: Але ж мы ведаем таксама, што ў выпадку з выдавецтвам «Логвінаў» міжнародная падтрымка не спрацавала, хаця быў проста шквал лістоў з розных канцоў свету.

Алена Танкачова: Дзякуй за запрашэнне паўдзельнічаць у гэтай дыскусіі, для мяне вельмі прыемна абмяркоўваць гэтую тэму менавіта ў такім складзе.

Працягваючы некалькі тэзісаў, якія ўжо закранулі мае калегі, я б хацела прыпыніцца на наступных. Калі казаць пра параўнанне сітуацый, то трэба размяжоўваць, што і з чым параўноўваць. Так, мы сёння жывем не ў Савецкім Саюзе, дзе існаваў ГУЛАГ. Мы знаходзімся не ў той сітуацыі небяспекі, як многія іншыя нашыя беларускія калегі. Напрыклад, праваахоўнік Алесь Бяляцкі дагэтуль знаходзіцца ў турме. Ёсць іншыя палітычныя зняволеныя, якія апынуліся ў турмах за тое ж самае: за выяўленне пазіцыі — толькі ў іншых сферах, — за паслядоўнасць у сваёй дзейнасці. Я разумею, што для кагосьці ўсяго толькі звальненне з працы, адхіленне ад выкладчыцкай дзейнасці ўжо ёсць вялікай драмай, таму што чалавек усё жыццё лічыў, што гэта яго месца, а тут адбываецца разбурэнне ягонага нармальнага існавання. Але, паўтаруся, ступень уварвання тут розная.

Мы не ў Савецкім Саюзе і не ў Аргенціне, дзе знікалі тысячы людзей. Але, магчыма, мы чагосьці не давучылі ў гісторыі?

Напрыклад, гісторыя з кубікамі Гуліна. Так, можна знізіць узровень палітызаванасці, таму што рэктар ці дэкан папрасіў, маўляў, давайце не гаварыць пра гэта, бо заўтра будзе паседжанне кафедры. Але, у маім разуменні, рэктар так сказаў не таму, што паседжанне кафедры, проста асабіста яму гэты шум не зручны. То бок, напэўна, ёсць сэнс быць больш адказнымі да асабістых учынкаў і таго, як разумее іх нашае асяроддзе, калі мы прэтэндуем на свабоднае мысленне. На судзе па справе Гуліна нічога не давялося скарачаць з пункту гледжання палітычнага мэседжа, таму што суд сам быў гульнёю. Гэта быў таксама перформанс, толькі здарыўся ён выключна дзякуючы таму, што Гулін і ягоныя сябры былі гатовыя ісці да канца. І вось гэтага — ісці да канца, паслядоўна спакойна ставіцца да сітуацыі, разумеючы, што мы маем справу з суб’ектам, якому не цікава, што з намі адбываецца, яго не хвалююць нашыя перажыванні, ён у гэты момант выконвае толькі тое, што яму загадалі, а не тое, што думае ці хацеў бы зрабіць сам, — дык вось нам такой стратэгіі вельмі бракуе.

А гэтыя хованкі за — вы ж разумееце, а давайце без шуму і г. д. — гэта размовы, на мой погляд, на карысць бедных.

Вяртаючыся да справы Гуліна. Мы выйгралі суд, мы здолелі забяспечыць Мішу адвакатамі, запатрабавалі відэазапіс. Але не гэта адыграла ключавую ролю: гэтак жа мы маглі і прайграць. Ёсць шмат іншых прыкладаў, калі былі і паказанні сведкаў, і факты, і закон, але справа была прайграная. Таму што ў аўтарытарнай дзяржаве права не працуе так, як яно павінна працаваць. І не трэба мець на гэты конт ілюзій.

Безумоўна, прававыя механізмы трэба выкарыстоўваць, у першую чаргу дзеля самапавагі, але не з прычыны ілюзіі, што можна дзякуючы гэтаму праву дамагчыся справядлівасці.

Суды ва аўтарытарнай сістэме — гэта частка гэтай сістэмы. У сітуацыі з Гуліным важную ролю адыграла тое, на мой погляд, што яны пайшлі да канца, як бы ні было прыемна зноў вяртацца да гэтай сітуацыі, працягнуць свае адмоўныя эмоцыі (мы ведаем шмат прыкладаў, калі людзі адмаўляюцца ад працэсу, толькі каб хутчэй забыць пра прыніжэнне). І важна, што яны зрабілі гэта ўсёй камандай, ніхто з іх не сышоў.

Зараз некалькі словаў пра петыцыі. Да той пары, пакуль свет, у тым ліку праваахоўчы, не сутыкаўся з новымі аўтарытарнымі сістэмамі, гэты механізм быў зразумелы. Калі ў нейкай кропцы свету адбывалася нешта жудаснае, арганізацыі, напрыклад, Міжнародная амністыя, пачыналі пісаць лісты, збіраць подпісы, гэта была нармальная праваахоўчая практыка. Людзі дэманстравалі салідарнасць і пэўнаму суб’екту заяўлялі, што пра гэты выпадак ведаюць ва ўсім свеце, і калі вы працягнеце, будзе пэўная рэакцыя. Гэта адзін тып петыцыі, але ён ужо не працуе так, як павінны. Можна, канешне, думаць, што вялікая колькасць подпісаў, сабраных па ўсім свеце ў абарону пэўнай асобы, адыграла сваю ролю. Але, шчыра кажучы, акрамя аднаго чалавека, які перастаў баяцца падпісаць паперу і падпісаў яе, гэтая петыцыя не робіць сур’ёзнага ўплыву.

Але ці патрэбна падпісваць? Патрэбна — зноў жа добра разумеючы, што на канчатковы вынік гэта ніяк не паўплывае. Гэта першы фармат петыцый, які прыйшоў да нас з дэмакратычных дзяржаў. Яшчэ важна разумець, што петыцыя мае значэнне, калі на яе абавязаны рэагаваць той, каму вы яе адрасуеце. Да таго часу, пакуль мы падпісваем у космас, канечне, нашая калектыўная энергія, можа, на штосьці і ўплывае, але дакладна не на таго суб’екта, які павінен прыняць рашэнне.

Пытанне зноў жа: ці патрэбна тады падпісваць петыцыі? Так — для сябе саміх і, мажліва, для таго, каб адчуць сябе хаця б віртуальнай супольнасцю.

Новая паліца ў кнігарні «Логвінаў» у адказ на словы М.Чаргінца пра тое, што выдавецтва апусціла кнігу ніжэй плінтусу.

Але я бачу яшчэ адзін непрыемны складнік. Сёння, на маю думку, форма петыцый і збор подпісаў пераўтварыліся ў такі цырк, які нівелюе нават гэткі пазітыўны складнік, як удзел у нейкім калектыўным учынку. Калі мы кожны раз сустракаем такія формы актыўнасці, як збор подпісаў, на якіх усё і заканчваецца, і ўсе разумеюць, што да рэальнага жыцця гэта не мае дачынення, што гэта трэба рабіць толькі для таго, каб хоць штосьці зрабіць, — такая пазіцыя нівелюе важнасць гэтага ўчынку, за якім стаіць не толькі — падпішу, каб быць з іншымі, паказаць, што нас шмат, — але — што мы можам не толькі падпісаць, але выйсці, каб гэтае меркаванне абараняць. То бок гэты складнік знікае, і атрымоўваецца такі палітычны цырк.

Вольга Шпарага: У мяне няма адказаў на пытанні — хутчэй, паўстаюць новыя пытанні. Як гаварылася на пачатку, адпраўной кропкай для гэтага абмеркавання і ўвогуле для гэтага праекта сталася тое, што мы выпадак Міхаіла Гуліна ды іншыя не абмяркоўвалі, не зрабілі высноваў, не падумалі, што дапамагло, а што мы зрабілі не так.

І, напэўна, адна з задач супольнасцей — якраз ажыццяўляць маніторынг такіх сітуацый, абмяркоўваць і рабіць высновы для далейшых дзеянняў.

У гэтым сэнсе, мне падаецца, што мы ў Беларусі маем сітуацыю, калі супольнасці ў нас ўзнікаюць «пасля», а не «перад» тым, як нешта здарыцца. Я сутыкнулася з гэтым у ЕГУ, калі адбыўся крызіс і выявілася, што салідарную — а не наўпрост навуковую — супольнасць яшчэ трэба пабудаваць: у людзей розныя мэты, задачы, уяўленні пра тое, што і як рабіць. Адсюль я як гуманітарый раблю высновы, што мы, гуманітарыі, мала гэта абмяркоўваем, а гэта цэлы комплекс праблем — праблемы гвалту, каштоўнасцей розных супольнасцей, даверу, салідарнасці і г. д. Ці можам мы ўзаемадзейнічаць лёгка? Ці ёсць нейкія рэчы, якія нас прынцыпова падзяляюць? Дзе той парог, калі тут мы можам адступіць, а тут не павінны? Мне падаецца, што гэтыя пытанні таксама трэба абмяркоўваць супольна.

Нам патрэбна пераходзіць ад стратэгіі супольнасці «пасля» да стратэгіі «да таго як», і для гэтага нам неабходныя ўсе тыя рэчы, якія мы абмяркоўвалі — новыя тэхналогіі, навыкі ўзаемадзеяння, дапамога юрыстаў, міжнародная ўвага.

Напрыклад, новыя тэхналогіі — што гэта нам дае? Гэта дапамагае ўмацоўваць, атрымоўваць сувязі на адлегласці. Напрыклад, я ведаю шмат каго толькі з фэйсбуку, але, калі надыходзіць крытычны момант, мы можам стаць больш блізкімі. Новыя тэхналогіі даюць бачнасць. Мы можам маніторыць: калі мы не выказваемся, у любым выпадку мы можам быць у курсе падзей. Акрамя таго, новыя тэхналогіі дазваляюць нам хутчэй узаемадзейнічаць. Я сама набыла сабе мабільны тэлефон толькі ў 2006 годзе, калі была сітуацыя Плошчы і стала зразумела, што інакш не магчыма. А да гэтага супраціўлялася. Новыя тэхналогіі зноў жа даюць нам новыя формы ўзаемадзеяння.

Да пытання петыцый — так, мы стаміліся ад іх, але ў прынцыпе можам вынаходзіць і новыя фарматы. Толькі, каб гэта было больш эфектыўна, лепш рабіць гэта разам. І не толькі ў крытычны момант, але і «да таго як» усе гэтыя рэчы абмяркоўваць. Пытанне міжнароднай супольнасці. Мы звяртаемся да яе толькі ў крытычны момант. Але «да таго як» — наколькі інтэнсіўна мы ўзаемадзейнічаем з нашымі замежнымі партнёрамі, як мы адкрыты Іншым, зацікаўленыя іхнімі праблемамі? То бок трэба быць чулымі да міжнароднага кантэксту не толькі ў крытычнай сітуацыі.

Самая распаўсюджаная прычына адмовы ў памяшканні для правядзення спектакляў ці канцэртаў — рамонт. На фота — афіша спектакля «Чайка» Лабараторыі «Fortinbrass»

Ну і нарэшце тое, з чаго я пачынала: супольнасць павінна быць тэмаю. Гуманітарыі, мне так хацелася б, павінны болей займацца гэтай тэмай, рознымі яе аспектамі. І не толькі гуманітарыі. Мне падаецца, у артыстычнай прасторы артыстычнымі сродкамі, культурнымі праектамі мы можам вырашаць шмат пытанняў. Гэта да пытання мовы. Мы шмат у артыстычным асяроддзі абмяркоўваем зараз тое, што надакучыла ўжо наўпростае палітычнае выказванне. Але ёсць жа іншыя мовы, якімі можна праблематызаваць палітычны, сацыяльны, культурны кантэксты, размаўляць пра давер, салідарнасць, гвалт. Неабавязкова гаварыць пра палітычных вязняў, але яны будуць «у гарызонце», калі будзем казаць пра штодзённы гвалт, напрыклад.

А. Т.: Але пра палітычных вязняў казаць таксама патрэбна.

В. Ш.: Так, канечне, нельга заплюшчваць вочы, магчыма, думаць, у якіх прасторах пра гэта гаварыць, магчыма, гэтыя прасторы павінны ўзаемадзейнічаць. У адной мы гаворым пра штодзённы гвалт, але робім спасылку на сайт, прысвечаны Алесю Бяляцкаму, ці гаворым пра тое, што ёсць і іншыя формы гвалту. Але зноў жа, якія формы гэтых культурных і артыстычных праектаў павінны быць — гэта таксама тое, пра што мы павінны думаць супольна, дапамагаючы адно аднаму. І гэта павінны рабіць і гуманітарыі, і мастакі, і журналісты, то бок прадстаўнікі розных супольнасцяў. Калі вы працуеце над праектам і вам падаецца, што можна зрабіць яго высілкамі толькі сваёй супольнасці, успомніце ўсё ж пра іншых. Няхай да праваабаронцаў далучацца мастакі, а да фатографаў — гісторыкі, і вы пабачыце, як вас гэта ўзбагаціць.

Таму што гэта абмен не толькі досведам, але і мовамі, рознымі спосабамі камунікацыі, рознымі навыкамі павагі і самапавагі.

Артур Клінаў: Мне б хацелася зірнуць на пытанне супольнасцей і камунікацыі паміж імі з іншага ракурсу — праз анталагічную сутнасць беларускага чалавека. А тут сапраўды ёсць праблема, так бы мовіць, кайданы для самаарганізацыі менавіта беларускіх супольнасцей. Таму што беларускі чалавек у вялікай ступені чалавек падполля, ці  «партызан». «Падпольны чалавек» і «партызан» — вельмі блізкія адно да аднаго паняткі. У кожным беларускім чалавеку жыве такі партызан, але ён, як вы разумееце, сфармаваўся не гэтай уладай, і не савецкай, а на шмат стагоддзяў раней. «Партызан» — гэта формула выжывання ва ўмовах акупацыі. А выжыванне ва ўмовах акупацыі — заўсёды праграма індывідуальная, таму партызан — не фігура калектыўнага дзеяння. Любое калектыўнае дзеянне ва ўмовах акупацыі небяспечнае для выжывання. Гэта так глыбока засела на генетычным, ментальным узроўнях, што беларускаму чалавеку вельмі складана зрабіць калектыўнае дзеянне, складана з кімсьці аб’яднацца.

Мы нацыя крайніх індывідуалістаў. І тут гэта, хутчэй, мае негатыўны сэнс.

Возьмем, напрыклад, культуру. Камунікацыя паміж рознымі сферамі культуры доўгі час была вельмі слабая. То бок кожная супольнасць жыла ў сваім свеце і амаль што не сутыкалася з іншай. Мастакі не надта ведалі, што адбываецца ў тэатры, літаратуры. Нават на адным полі, напрыклад, мастацкім, не было пэўнага дыялога. І адна з прычын такой атамізацыі — гэта якраз, на маю думку, анталагічная сутнасць падпольнага чалавека, які сядзіць у кожным. Ягонае пераадольванне — вось дзе для нас праблема і звышзадача. Таму што формула партызана была эфектыўная некалькі стагоддзяў, яна дала народу магчымасць выжыць ці самазахавацца.

Прайшоў час, і зараз яна становіцца тормазам: акупацыя сышла, але падпольны чалавек унутры застаўся. І вось зжыць з сябе падпольнага чалавека — гэта наша задача.

Але змены адбываюцца. Назіраючы сітуацыю апошняга дзесяцігоддзя, я бачу што марудна, але працэс ідзе. Стымулы гэтага працэсу могуць быць розныя. Тыя ж новыя тэхналогіі, да прыкладу, той жа фэйсбук, дзе зараз адбываецца такая віртуальная партызанка: ты быццам на перадавой, але адчуваеш сябе недасяжным.

Падпольны чалавек выходзіць у віртуальнасць і здзяйсняе цалкам бяспечную для сабе інтэлектуальную дыверсію. Але міжволі ён пачынае камунікаваць з іншым партызанам.

Пачынаюцца абмен інфармацыяй, дыскусія, інтэлектуальная страляніна, але ў любым выпадку гэта ўжо пэўная камунікацыя паміж атамізаванымі суб’ектамі беларускага грамадства. Няхай спачатку гэта будзе толькі віртуальны кантакт, але потым і ён можа пераўтварыцца ў штосьці іншае. Працэс ідзе, і гэта толькі пачатак. Я бачу будучы прарыў у зжыванні з сябе падпольнага чалавека. Партызан мусіць стаць арт-актывістам. Але гэта не адбудзецца хутка. Як працэс паскорыць — вось гэта пытанне.

А. Б.: Гэта спрэчнае выказванне, бо, напрыклад, я не знаходжу ў сабе такога падпольнага чалавека. Мне згадаўся выпадак, калі звальнялі Іну Соркіну, мы з адной калегай абмяркоўвалі, што можна зрабіць. І яна запыталася, чаму гісторыкі не самаарганізаваліся яшчэ да таго, як гэта здарылася, і не змаглі адстаяць. Я пачаў думаць над структурнымі механізмамі.

Вось я працаваў ва ўніверсітэце, ці хтосьці да гэтай пары працуе ў дзяржаўных установах — што там адбываецца? Па-першае, існуюць пэўныя механізмы, дзякуючы якім мы пазбаўленыя правоў. Напрыклад, кантрактная сістэма цалкам адмежаваная ад прафесійнага конкурсу. Не важна, пройдзеце вы конкурс ці не, нават калі за вас могуць прагаласаваць калегі на кафедры. Але справа ў тым, што з вамі могуць не падпісаць кантракт, і тут ваш прафесіяналізм мала каго цікавіць. Па-другое, прафсаюзы не працуюць увогуле. І ў гэтым плане чалавек сапраўды застаецца адзін, як партызан у такой акупацыі. Гэта цікавы момант узаемадзеяння ў асяродку. Як яно фармуецца пры адсутнасці прававых механізмаў, калі ты павінны не на чалавечыя адчуванні спадзявацца, а на нейкія іншыя рэчы. І як гэта змяніць, на мой погляд, больш цікавае пытанне, чымсьці як змяніць сутнасць.

А. К.: Я хацеў бы дадаць, што ўлада таксама дзейнічае па-партызанску. Яна ж не гаворыць, што вы звольненыя за гэта ці за тое, а прыдумляе нейкія прычыны, кшталту: чтотонетак! Ці чорныя спісы ёсць, але ніхто іх не бачыў. Гэта партызанская стратэгія, толькі з іншага боку.

А. Б.: Можа, якраз і трэба руйнаваць гэтую шызафрэнічную рэальнасць. Фіксаваць гэтыя моманты забаронаў канцэртаў, напрыклад. Я ўспамінаю інтэрв’ю Валера Булгакава, калі ён сказаў, што трэба даваць асіметрычны адказ на дзеянні ўладаў. Я не ведаю — як, але ідэя вельмі добрая, хапіла б уяўлення на яшчэ што-небудзь.

Мы сапраўды рэагуем звычайна як люстра, быццам бы паўтараем дзяржаву. 

А. Т.: Мне падаецца, што нешта падобнае зараз і адбываецца. Напрыклад, гэтая дыскусія таму пацверджанне. Маю на ўвазе тое, што тут удзельнічаюць прадстаўнікі розных супольнасцей. Яшчэ 3–5 гадоў таму я нічога не ведала пра, напрыклад, супольнасць гісторыкаў. Мне хапала свайго прафесійнага асяродку. І вось так асіметрычны адказ якраз у такой междысцыплінарнай моцнай камунікацыі, у гэтым узаемным узбагачэнні мэтаў, задач, спосабаў пры зразумелай агульнай задачы. Для таго, каб не станавіцца часткаю гэтай шызафрэніі.

Таму што, пакуль мы кожны сам па сабе, у межах сваёй прафесійнай супольнасці, мы не ў стане супраціўляцца сістэме.

Т. А.: У мяне такое пытанне да Лены. Якую ролю адыгрывае медыйная хваля вакол падзеі? То бок — як з тым жа Калгіным, нам тады падавалася, што трэба пісаць, расказваць, але аказалася, што для яго, які знаходзіўся ўжо ў лякарні, гэта было не вельмі добра.

А. Т.: Кожную падзею трэба разглядаць паасобку. Калі мы не СМІ, якому не ўсё адно, пра што пісаць, толькі каб была навіна, мы павінны спытаць меркаванні непасрэдна тых, хто апынуўся ў цяжкай сітуацыі перад тым, як нейкую актыўнасць выявіць. Але ёсць сітуацыі, калі мы проста не можам маўчаць, таму што мы лічым, што ёсць праява нейкай крайняй несправядлівасці і мы хацелі б пра гэта сказаць. У гэтым выпадку мы павінны браць на сябе адказнасць за гэта, тады важная супольнасць. Але часта праваабаронцы сыходзяць менавіта з таго, каб не пашкодзіць. Таму мы часта маўчым, каб проста не зрабіць горш. Але гэта, хутчэй, выключэнне.

Бо, на мой погляд, у асноўнай сваёй масе публічнасць — гэта правільны шлях.

А. Б.: Я б яшчэ дадаў, што важна, што і як пісаць. Каб потым у дзяржаўных медыя не было зазораў, каб па-свойму інтэрпрэтаваць. Важна таксама расстаўляць акцэнты. Я памятаю рэцэнзію прапагандыста Гігіна на «Гродназнаўства», дзе ён проста напісаў, што кніга непрафесійная, але ні слова не сказаў пра тое, аб чым насамрэч ідзе размова. То бок прапагандысты робяць заўсёды акцэнт на нецэнтральных рэчах, заўсёды расстаўляюць акцэнты так, каб людзі не ўбачылі рэальнасць, маўляў, ну, напэўна, дрэнныя гісторыкі, за што іх і звольнілі.

Таму мне падаецца, калі ў альтэрнатыўных СМІ пра гэта пішуць, трэба прыбіраць скандальнасць і больш пісаць пра структурныя падставы таго, што адбываецца.

Што, напрыклад, парушаецца права, што гэта можа крануць і іншыя групы. На жаль, пра гэта амаль не пішуць.

Вольга Шпарага / праект ARTES LIBERALES 2014 / фота А.Братачкін

М. Г. Тое ж самае можна сказаць і пра сферу мастацтва. Напрыклад, адбываюцца выставы ў дзяржаўных установах, пра якія дзяржаўныя медыя, канечне, пішуць толькі з пазітывам, а альтэрнатыўныя нічога не пішуць. І здараюцца выставы ў нашым асяроддзі, і тут мы стараемся падыходзіць адзін да аднаго з крытычнай пазіцыі. Але атрымоўваецца, што ў нашага альтэрнатыўнага сучаснага мастацтва ўвесь час нейкія праблемы — чтотонетак і г. д. То бок глядач ці чытач можа зрабіць менавіта такія высновы.

Такім чынам, я таксама выступаю за камунікацыю паміж рознымі супольнасцямі, у тым ліку і з тымі, што прасоўваюць дзяржаўную ідэалогію. Мы іх ігнаруем, але ж іх слухаюць, магчыма, нашыя патэнцыйныя гледачы ці чытачы. А калі яны не бачаць і не чуюць альтэрнатыўныя меркаванні, для іх няма падставы не давяраць таму, што кажуць з таго боку.

Менск, 2014. Частковы пераклад з расейскай мовы.

На вокладцы // MUTUS, стрыт-арт супольнасць «Signal»

Меркаванні аўтараў не заўсёды супадаюць з пазіцыяй рэдакцыі. Калі вы заўважылі памылкі, калі ласка, пішыце нам.